Rhigymau'r Ffordd Fawr/Y Garreg

Rhigymau'r Ffordd Fawr

gan Dewi Emrys

Y GARREG.

Mi ddeuthum heddiw ar fy nhaith
At hendre ddistaw'r gorffwys maith.
Gorffwysais innau ennyd awr
Mewn man lle tariai tyrfa fawr;
Ond nid oedd yno gâr na brawd
A ddôi i'm canlyn ar fy rhawd;
Cans troisant oll o ffordd y plwy
I orwedd heb drafaelu mwy.

Tesog a thrymllyd oedd yr hin,
A minnau yn bererin blin;
A da oedd troi o'r heol wen
I gysgod claear deiliog bren.

Eisteddais ar hen garn o fawn,
A'm golwg ar y fynwent lawn;
A gwelwn yno dorf o feini,
Pob un wrth olaf wely'n gweini.
Safent fel hen forynion syw
I gadw enwau'r meirw'n fyw,
Pob un yn stumio'n ôl y bri
A ddug y sawl a wyliai hi;
A lle gorweddai'r bach a'r mawr
Yn gydradd mwy â llwch y llawr,

Gwelwn na fedrodd angau'i hun,
Gymodi'r rhain a'u gwneud yn un.

'Roedd yno ambell faen o fynor
Yn sôn am orchest cun a chynor;
Ac ambell garreg lwyd, ddi—raen
Yn ffaelu'n lân â dweud yn blaen.
Eithr tystion hyawdl oeddynt hwy
I rai na fedrent siarad mwy.
Hwy safent yno'n syth a sobr,
Pob un yn sôn am waith a gwobr,
A minnau'n wyliwr swrth a syn
Yn gwrando'u traith tan lesni'r ynn.

Cyn hir, rhyw gynnull distaw iawn
A welwn yn y fynwent lawn.
Mud safai'r meini'n dorf gytun,
Oll yn unionsyth NAMYN UN,—
Honno yn oedfa'r sobraf fil
Ar ogwydd fel hen grwydren chwil;
A gwelwn ryw ysmaldod bron
Yn nhrem ac osgo'r garreg hon.
Disgwyliwn iddi syrthio'n llorf,
A gyrru arswyd drwy y dorf;
Ac yn fy myw ni fedrwn i
Osgoi ei hystum ddibris hi.

Ond odid, hen werinwr bro
Orweddai dani yn y gro,
A gwellt y gors yn twmlo'n drwch
O anystyriaeth ar ei lwch.
Gogwyddai hithau uwch ei fedd
A chen blynyddoedd ar ei gwedd,
A'r cen yn gramen werdd fel crach
Ar wyneb megis wyneb gwrach;
A lle bu'r enw a'r adnod gynt,
Nid oedd ond sgrifen glaw a gwynt,
A hithau'n hyll ei threm yn awr
Yn gŵyro'n bendrwm tua'r llawr;
A'r foment honno ger fy mron,
Rhoed hacrach drych i'r garreg hon.
Hi droes yn wrachan groengyrch, hen,
A gwawd ellyllaidd yn ei gwên.

Dau smotyn oedd ei llygaid hi,
Y naill yn wincio arnaf fi,
A'r llall yn llawn o wawd ofnadwy,
Yn llawn o ddannod anwadadwy;
Ac yn fy myw ni fedrwn i
Osgoi ei threm gellweirus hi.

Ni synnwn ddim ei gweld yn rhocian,
A'i chlywed hefyd yn fy mocian.

Eisoes yr oedd yn hanner llamu
A smicio arnaf a mingamu;
Ac yn fy mraw, mi fentrais siawnsio
Y gwelwn yr hen wrach yn dawnsio,
A chlywed esgyrn sych y meirwon
Yn clecian yn ei dwylo geirwon.

Neidiais i fyny'n ddiymdroi,
A thremio draw ar fedr ffoi;
Eithr symud gam ni allwn i
Rhag taered ei dewiniaeth hi;
Ac yn y man, a mi 'n rhyfeddu,
Dechreuodd glebran a chordeddu
Rhyw odlau oer fel odlau'r gwynt
A glywswn yn y fynwent gynt.
Hi droes i fydru'n hanner llon,
A'i mydr mor gam â hithau bron;
A dyma'r truth, os cofiaf fi,
A stwythai'i gweflau sychlyd hi:—

Gwych ydyw sefyll, fy machgen clên,
A minnau'n gwyro'n nychlyd a hen.
Sefyll, torsythu am dipyn bach,—
Paid â malio smaldod hen wrach.
Safasant hwythau, rai er cyn co',

Ond gwych yw'r medelwr.Ho! ho! Ho! ho!
Casglodd fawrion byd i'w gofl,
Gwnaeth y balch yn is na'r sofl.
Dos i'r fan a fynnych, weithian,
Yno bydd ei law a'i gryman.
Gwelais gedyrn yn y plwy,—
Dyma lwch eu mawredd hwy,
Sefyll, torsythu am dipyn bach,—
Paid â malio rhigwm hen wrach.

"Gwn it synnu a rhyfeddu
It fy ngweld fel hyn yn crymu.
Onid fel hyn y dylwn sefyll
Ynghanol dy gymdeithion serfyll?
Diau, rhyw chwidryn dwl ysmala
A godai 'i ben yn uchel yma,
A'i amgenach ef, o dipyn mawr,
O'i amgylch yn gydradd â llwch y llawr.
Ond nid yw'r gŵr a orwedd danaf
Yn prisio dim pa fodd y safaf.
Caf ŵyro fel hen dderi'r fro,
Union fydd ei enw o.
Druan o'r hwn a ofyn faen
I gadw'i enw'n ddiystaen!

"A weli di'r golofn uchel, syth
Acw fel twr nas cwympir byth?
Edrych arni yn ymunioni
Er mwyn y gŵr sy'n llechu dani!
A weli di'r farnais wen a'r sglein?—
Rhyw dipyn bach o gelwydd ffein!
A chofia di fod hynny'n eitha,—
Nid dyma'r fan i ddweud y gwaetha.

"Ho! Pwy wyf fi i godi 'mhen
A sythu'n ddiwael hyd y nen?
A wasanaethais am ganrif bron
Heb adnabod fy lle ar yr aelwyd hon?
Dyma dre'r Archgwympwr Mawr
Nad yw'n ddiorchest am ennyd awr,—
Cwympwr cewri a'u miraglau,
Cwympwr teyrnedd a'u gorseddau.
Pa sawl bwriad dan y nef
Deimlodd fin ei bladur ef?
Pa sawl breuddwyd gyda'r wawr
Gasglwyd i'w gynhaeaf mawr?
Rhyw anhyful forwyn fyddwn
Yn ei dŷ ped ymunionwn.

"Dichon y carit gael fy hanes,
A deall nychtod mwrl druanes:

Bu i minnau raenus wedd
Fry uwch cyrraedd llwydni'r bedd;
Ac ni fedrai oedran chwaith
Osod arnaf grych na chraith.
Taflai'r mynydd, haf a gaeaf,
Ei gadernid mawr am danaf;
A chawn fantell werddlas, dlos
Imi'n gwriid ddydd a nos.
Heddiw yn y gwynt a'r glaw,
Gwasanaethaf Frenin Braw.
Oni weli yn fy nhro
Ei ffraethineb rhyfedd o?

Cludwyd fi o'r fan hawddgaraf,
Rhoddes yntau'i fysedd arnaf.
Dyma finnau'n gaethferch iddo,—
Pwy a ddichon ddianc rhagddo?
Yma gyda'r llys a'r beddau,
Aeth fy nrych mor hyll ag yntau.
Cadwodd fi yn niwl y glyn,
Gwthiodd fi ar dro fel hyn.
Oni ddylai'i gennad o
Wyro'n bendrwm tua'r gro?
Och! Mae mynas oer y bedd
Yn ystumio yn fy ngwedd!".—

Aeth oerni'r wawch ofnadwy hon
Fel picell angau drwy fy mron;
Ac er i'r wrach am ennyd dewi
Mi deimlwn waed fy ngwythi'n rhewi;
A theimlwn ddafnau oer o chwys
Yn treiglo dros fy nhâl fel pys;
Ac ebr y wrach: "Mae'r dydd yn darfod,
A gwn im eisoes glebran gormod.
Dos! Mae'r heol yn dy alw
Draw o ŵydd hen wrachan salw.
Tro dy gefn yn gwmwl arni,
Paid â chofio'i threm na'i stori.
Ie, dos i chwarae dro,—
Ti ddeui'n ol. Ho! ho! Ho! ho!"

Daeth niwlen weithian dros ei gwedd—
Rhyw niwlen laith o dir y bedd;
A gwelais innau'n ddiymdroi
Fod imi gyfle braf i ffoi;
Ond—ow!—rhag cymaint oedd fy mrys
A'm corff yn swp o rew a chwŷs,
Mi lithrais ar hen fencyn serth
A rholio yn fy hyd i'r berth;
A dyna'r syndod mwyaf wedyn
Fan honno yn y brwyn a'r rhedyn;

A dyna lle bu'r gwylltio mawr
A syllu i fyny ac i lawr.

Fe garai llawer gael fy llun
O'm gweld lle'm cefais i fy hun:
Yn grug wrth odre'r pentwr mawn
Yn methu deall pethau'n iawn.
Rhwbiais fy llygaid lawer gwaith
Hyd oni fedrwn weled ffaith—
Y dydd yn duo uwch fy mhen
A'r sêr yn dechreu gemu'r nen.

Esgud y codais i drachefn,
A'm rhoi fy hun mewn taclus drefn;
A da oedd gennyf ado'r fan
A throi fy nghefn ar furiau'r llan.
Diolchais am yr heol wen,
Am awyr las a sêr uwchben;
Ac ni bu miwsig gwell erioed
Na rhwdl y cerrig dan fy nhroed;
Cans pan arafwn ennyd awr,
A goddef y distawrwydd mawr,
Dilynai llais o bellter bro,—
"Ti ddeui'n ol. Ho! ho! Ho! ho!

Nodiadau[golygu]