Traethawd ar Enwogion Swydd Feirion/Cadwaladr, Dafydd

Traethawd ar Enwogion Swydd Feirion

gan Edward Davies (Iolo Meirion)

CADWALADR, DAFYDD, o'r Bala, a berthynai i'r ail do o bregethwyr y Methodistiaid Calfinaidd. Pan ddechreuodd ef bregethu tua'r flwyddyn 1770, nid oedd yr Ysgol Sabbothol wedi. ei sefydlu, nac ond dau gapel yn Meirionydd, sef un yn y Bala, a'r llall yn Mhenrhyndeudraeth. Perthynai D. Cadwaladr i'r dosbarth hwnw o bregethwyr a elwid "pregethwyr ffos y clawdd "—dosbarth a wnaeth annrhaethol waith tuag at efengyleiddio Cymru. Gwnelai gras ei waith arnynt; ac yn fuan gwelid hwynt yn feistriaid y gynulleidfa yn ngwir ystyr y gair. Yn y dosbarth hwn y ceir D. Cadwaladr. Ganwyd ef yn 1752. Mab ydoedd i Cadwaladr a Catherine Dafydd, o'r Erw Ddinmael, plwyf Llangwm, Sir Ddinbych. Ni chafodd efe gymaint a diwrnod o ysgol erioed, na neb i'w gyfarwyddo hyd yn nod i ddysgu darllen iaith ei fam. Eto yr ydym yn meiddio ei ddwyn i blith Enwogion Sir Feirionydd, ac yr ydym yn ystyried ei fod yn sefyll yn uchel yn y rhestr trwy iddo ddyfod y peth y daeth dan gymaint o anfanteision. Dysgodd ddarllen trwy y moddion rhyfeddaf mae yn debyg y dysgodd dyn erioed, sef trwy sylwi ar y pyg lythyrenau oeddynt ar ystlysau defaid ei dad a'r cymydogion. Pan yn blentyn, arferai fyned gyda'i frawd i'r mynydd i fugeilio, a'i bleser fyddai sylwi ar y gwahan—nodau llythyrenol hyn—sylwi ar eu ffurf a'u sain, a thrysori hyny yn ei gof. Trwy hyn yn benaf y dysgodd sillebu a darllen. Dechreuodd argraffiadau crefyddol yn bur foreu ar ei feddwl. Dychrynwyd ef pan yn bur ieuanc, trwy i'w fam ddyfod at ei wely i weddio—dyweyd ei Phader a'r Credo, a'r Litani, &c. Dechreuodd yntau weddio ei chanlyn; a'r pryd hyn y dysgodd yntau y Pader a'r Credo. Fel hyn fe welwn at ba fath aelwyd y magwyd ef, gan na chlywsai ei fam yn gweddio o'r blaen. Ystorm o fellt a tharanau oedd wedi achlysuro y weddi hon. Gorfu arno droi allan i wasanaethu pan yn un—ar—ddeg oed. Yr ydym yn deall mai un o'r pethau enwocaf yn D. C. oedd cof da. Daeth i afael â'r "Bardd Cwsg" a "Thaith y Pererin;" trysorodd (D. Cadwaladr) gynwys y ddau bron i gyd yn ei gof aruthrol, a byddai eu gweledigaethau hwy yn gymysgedig yn fynych a'i weledigaethau ef ei hun. Os na lanwasant ei enaid â gras, llanwasant ef â dychryn; a byddai yntau yn mawr ddychryn eraill gydag adroddiad o honynt. Bu yn gwasanaethu yn y naill ffarm a'r llall tua Llangwm nes yn 17 oed, a byddai yn arfer mynychu eglwys y plwyf ar y Sabbothau. Pan yn 17 oed, daeth i ardal y Bala, ac yma y clywodd gyntaf erioed leygwr yn pregethu.

Elai bob Sabbath o Nant y Cyrtiau i'r Bala, pellder o bedair milltir, i wrando; a phan yn ugain oed, derbyniwyd ef yn aelod. Yr oedd yn 28 oed cyn ceisio pregethu, ac yn 30 oed cyn cydio ynddi o ddifrif. Aeth i Gymdeithasfa yn y Deheudir, a rhoddwyd ef i bregethu, a hyny yn bur annisgwyliadwy iddo ef. Parodd hyn ddychryndod a phryder mawr iddo; treuliodd y noson hono mewn gweddi ddyfal; a phan wnaeth ei ymddangosiad yn y pwlpud, dywedir fod delw y "dirgel" yn amlwg iawn arno; pregethodd gyda rhwyddineb, nerth, ac arddeliad anghyffredin— llu o'r dorf fawr yn llefain "Pa beth a wnawn ni?" Dywedir mai ar ol dyfod adref y tro hwn y gwnaeth, ac yr ysgrifenodd efe y cyfamod a wnaeth â Duw.

Dyn teneu, tál, o gyfansoddiad cryf, a gallu annorchfygol i deithio, ydoedd D. Cadwaladr. Teithiai i bregethu dros hen fynyddoedd anhygyrch Meirion, yn droed-noeth yn fynych, a'i esgidiau a'i hosanau ar ei ysgwydd, ac yn fynych yn gwau hosanau a phregethau wrth fyned. Dywedir iddo gerdded o'r Bala i Abermaw, i Gyfarfod Misol, pan yn 82 mlwydd oed.

Fel y dywedwyd eisoes, yr oedd ganddo gof anghyffredin; dywedai Dafydd Rolant, fod "côf Dafydd Cadwaladr fel uffern, ac na ddywedai byth ddigon." Dywedir fod y Bibl bron i gyd yn ei gôf, a llawer o lyfrau da ereill; ac y byddai yn herio i neb losgi ei Fibl ef. Pregethai yn fywiog a tharanllyd yn nechreu ei weinidogaeth; ond daeth yn fwy llariaidd ac efengylaidd at ddiwedd ei oes. Yr oedd yn fardd gwych hefyd, er mai fel pregethwr yr oedd yn enwog; byddai yn cyfansoddi cryn lawer yn ieuanc, ond gan mai at duchanu yr oedd gogwydd ei awen, rhoddes ei delyn ar yr helyg, hyd oni chafodd yn ei hen ddyddiau angau yn destyn i'w duchan. Cyfansoddodd farwnad ar of y Parch. T. Charles, a gwerthwyd naw mil o honi. Cyfansoddodd rai ar ol John Evans, a Dafydd Edwards, o'r Bala, ac amryw ereill.

Bu farw Gorphenaf 9fed, 1834, yn 82 oed, ar ol bod yn pregethu am y cyfnod maith o 52 o flynyddau. Claddwyd ef yn mynwent Llanycil.—(Cofnodau am D. Cadwaladr, gan ei wyres; Meth. Cymru; a Geir. Byw. Liverpool; Geir. Byw. Aberdar.)

Nodiadau