Traethawd ar Gaio a'i Hynafiaethau/Awdl i Gaio

Traethawd ar Gaio a'i Hynafiaethau

gan William Davies (Gwilym Teilo)

Awdl i Gaio

Yn awr ni awn yn mlaen at yr "AWDL" sydd ganddo i Gaio; fe dafla hon ryw oleuni pellach ar rai pethau. Gwel yr un gwaith, rhan 2, dos. iv., tud. 311.

"Caio wen ucho, a Non, (1)—a'i mab,
A Mair a'r gwyryfon;
Asa, (2) Cynin (3) a'i weision,
Iesu hael, a groeso hon.

Hon a'i gwyr gwychion yn rhoi gwin—o wydd,
A noddo sant Awstin, (4)
A gwragedd teg yw'r egin,
Oll oll, ac a ddel o'i llin.

O'i llin a'i hegin, hil a had,—Amen
Dymuned y mab rhad;
Ac o'i phlant a lanwant y wlad,
Ac o wyrion mwy cariad.

Cariad Wendodiad (5) a dyf,—o dyfiad
Cadifor ap Selyf; (6)

Ac o Wynedd mae genyf,
O Galo doed i Gae' Dyf. (7)

I Gaio y deuaf,ac i Dywyn;
O Gaio nid âf er gwan dyfyn;
Addange (8) ni thynir o anoddyn—dŵr,
O Gaio na'm twr i gam ni'm tỳn.

Y cae ehelaeth cylch tŵr Cuhelyn ( 9)
Ydyw y wen Affrig rhwng naw dyffryn;
AgwyrdaCaioageryn'—roida, Ac yn y dyrfa y gwnan' derfyn.

Pob pysg i adwedd, pob pysgodyn,
A gaid o dudwedd aig Rhydodyn;
Pob hydd o'r mynydd ; pob mun—ewigedd,
Pob gwledd a'i diredd, pob aderyn .
* * * * * * *
Ni ddel i Gaiaw (10) drin o Ddulyn, (11)
Nac un gwayw o rwysg , nac un goresgyn,
Nac un farwolaeth, nac un enyn—trais;
Nac un gwaew'n nwyais, nac un newyn.

Mair o'r Fynachlawg (12) fanawg a fyn
Groesi holl Gaio, a'i bro a'i bryn;
Dewi o Lan Crwys (13) flodeuyn—Caio;
Ei rhoi hi iso fal glân rosyn.

Sawyl (14) a Chynwyl, (15) gwnewch ucho hyn,
A'i Pumpsaint (16 ) hefyd, rhag cryd neu gryn;
Ceitho’n (17) cloi yno, Clynin (18)—dros Gaio,
Hefyd Gwnaro ( 19) Gwynio (20) a Gwŷn (21.)

I ni sugr candi a ddêl cyn—cyfedd
phybyrawl wledd, a phob rhyw lŷn ;
Eu haur i brif—feirdd, heb warafyn,
A rhoi brywusder i bob erestyn;
I bob rhai mwnai o’u meinyn—blasoedd,
O'u trefi wleddoedd, trwy y flwyddyn.

Odlau , cywyddau didolc iddyn',
Ac heb un gongl mewn bànawg englyn,
Crythau, telynau a gyflenwyn'—nef,
A gân eu dolef hwy gan y delyn.

Ac arfawg filwyr, ac erfyn—cadau;
A tharianau a pheisiau a ffŷn;
A Chaio wenwlad, Duw'n ei chanlyn;
A Chaio aeth heb ddim o chwŷn;

A Chaio heb un brycheuyn—y sydd,
Mal y bydd gwinwydd, neu ffrwyth gwenyn."

Mae y bardd yn dymuno nawdd cynifer o seintiau i fod yn dyner wrth Gaio. Dengys fod ei serch mor gryf at Gaio ag ydyw serch yr "addange" (beaver) at y dyfroedd. Sonia eto am y gwleddoedd a gafodd yno, lle yr oeddent yn chwareu offerynau cerdd, y crythau a'r telynau, ac yn adrodd a chanu "odlau cywyddau ac englyn." Dyna hen amser braf, onide? Y mae Caio a'i milwyr dewrion, a phob peth ynddi, yn ymddangos fel paradwys yn ei olwg.

(1) "Non." Ni ddywed y beirniaid a enwasom eisoes ddim yn ei chylch. Yr ydym ni yn credu mai y seintes enwog Non, merch Cynyr o Gaer Gawch yn Mynwy ydyw, a mam Dewi Sant, i'r hon y mae eglwysi yn Gŵyr (Gower) a Chydweli wedi eu cysegru.

(2) "Sant Asa," neu Asaf, ap Sawyl Benuchel, ap Pabo, sant o'r 6ed ganrif, yr hwn a sylfaenodd Fonachdy Llanelwy—esgobaeth pa un sydd yn awr yn dwyn ei enw.

(3) "Cynin." Sant o'r 5ed ganrif; mab Tudwal Befr, o ferch Brychan. Wrth "ei weision" gellid meddwl mai ei offeiriaid oeddynt, gan fod "Achau y Saint" yn dyweyd ei fod yn esgob.

(4) "Sant Awstin." Tad yr eglwys Ladinaeg. Ganwyd o.c. 354; bu farw yn 431. Yr oedd un arall o'r enw hwn, ysef Awstin Fonach, apostol y Sacson— iaid, ac archesgob cyntaf Canterbury. (Gwel "Glyn Cothi," tud. 311, note 6.)

(5). "Wendodiad." "Appertaining to Gwyndawd, or North Wales," ebe Tegid.

(6) "Cadifor ab Selyf," Arglwydd Caio. Enw ei wraig oedd Lleucu, merch Einion ap Sitsyllt, Arglwydd Meirionydd. (Gwel Glyn Cothi, tud. 312, note 14.)

(7) "Gae' Dyf."—Caerdydd (Cardiff.)

(8) "Addango."—A beaver.

(9) "Cuhelyn ab Gwrgant," 24th King of Britain.

(10) "Ni ddel i Gaiaw," h.y. (11) y Gwyddelod Dublin, i'w hyspeilio.

(12) Tybed mai nid Mair y Forwyn a Monachlog Talyllychau a feddylia y bardd? Y mae Monachlog Talyllychau wedi ei chysegru i Mair y "Forwyn Fendigaid," ao i Ioan Fedyddiwr.

(13) "Lan y Crwys." Plwyf yn rhanol yn hwn— drwd Caio a Chethinog. Y mae yr eglwys yn gyflwynedig i Dewi Sant. Gerllaw iddi y mae "Careg y Tair Croes," llygriad o ba un yn ddiamen yw Crwys.

(14) "Sawyl." Sawyl Benuchel, cefnder Asaf, i'r hwn y mae Llansawel yn gyflwynedig.

(15) "Cynwyl." Wedi ei grybwyll eisoes.

(16) "Pumpsaint," eto.

(17) "Ceitho," eto.

(18) "Clynin." Dywed Tegid, tud. 313, dosp. iv., nod. 49½, "Clynin, or Celynin, son of Heli ap Glanog, a saint who lived towards the close of the sixth century." Yn hyn yr ydym yn gwahaniaethu tipyn oddiwrth y dysgedig Tegid. Yr ydym ni yn credu mai y Celynin a nodasom yn barod, ysef ap Cynyr Farf—drwch o Gaio, a feddylia y bardd.

(19) Pa ddewin a fedr ddeall beth a feddylir wrth "Gwnaro" yn y llinell hon? Onid "Gwynoro" ap Cynyr, a brawd Celynin, a feddylir?

(20) "Gwynio." Onid y brawd arall ydyw?

(21) "Gwyn." Dywed Tegid eto, nod. 50, p. 313, mai brawd Celynin, ac ap Heli ap Glanog ydyw. Yn hyn eto dymunwn ddyweyd ei fod yn cyfeiliorni ychydig. Dywed y bardd o Glyn Cothi yn eithaf eglur yn y penill,——

"A'i Pumpsaint hefyd, &c.," "Ceitho'n cloi yno, Clynin—dros Gaio, Hefyd Gwnaro, Gwynio, a Gwyn."

Nodiadau[golygu]