Tro i'r De/Caer Lleon Fawr

Tro i'r De

gan Owen Morgan Edwards

Mae erthygl am y pwnc:
Caer
ar Wicipedia

I. CAER LLEON FAWR

Y DARN cyntaf o farddoniaeth wyf yn gofio, a'r darn cyntaf o lenyddiaeth o fath yn y byd, ydyw darn a glywais pan y siglid fi ar lin rhywun oedd wedi hen flino ar fy swn,—

"Gyrru, gyrru, gyrru i Gaer,
I briodi merch y Maer;
Gyrru, gyrru, gyrru adre,
Wedi priodi er's diwrnodie."

A phan ddilynwyd oriau chware gan oriau gwaith,—oriau mynd i'r mynydd i fugeilio neu i wneyd mawn,—y ganmoliaeth wyf yn gofio ydyw fy mod gyda'r defaid "cyn codi cwn Caer." A phan ddois adre o Loegr unwaith. wedi ymdrwsio mewn lliwiau tanlli, cadach brith, het oleuwerdd, a menyg melynion,— gwnaeth hen wr i nifer o fechgyn gwlad chwerthin am fy mhen drwy gyfeirio atai fel "fy ngwas i o Gaer;" ac yr oedd y chwerthiniad hwnnw mor boenus imi fel na welodd neb byth mwy mo'r menyg melynion na r het oleuwerdd na'r cadach brith.

Pan yn mynd yno nid "gyrru, gyrru, gyrru i Gaer," yn ôl dull yr hen amser gynt, a gefais i; ond llithro trwy ganol darnau o furiau a thrwy greigiau, fel pe buaswn mewn breuddwyd a chael fy nhrên yn sefyll mewn gorsaf oedd yr adeg honno'n gydgyfarfyddiad pethau hyllion holl orsafoedd y byd. Ni fedrwn weled dim o honni, er ymholi a mi fy hun ym mhle'r oedd muriau'r ddinas ac ym mhle'r oedd prydferthwch golud dyffryn Maelor. Yr oeddwn yn tybio fod y bobl wedi ymwylltio am adael lle mor hagr, gan mor brysur y dylifent ymaith. Tybiwn hefyd fod Caer yn lle pwysig iawn, wrth weled cynifer yn mynd yno a neb yn mynd i ffwrdd, wrth weled rheiliau ffyrdd haearn o bob cyfeiriad yn darfod yno.

Ond hwyrach mai dychmygu'r oeddwn fod ei hen bwysigrwydd yn perthyn i Gaer o hyd, heb gofio am y porthladd anferth sydd wedi mynd a'i lle fel drws y gorllewin. Bu amser pan oedd Caer yn enwocaf lle o holl drefi godrau'r mynyddoedd,—hyhi oedd prif gaer rhagfur eithaf Ymherodraeth Rhufain, a bu arni guro trwm; ar ei morfa hi y gorchfygwyd Cymry'r gogledd a'r gorllewin ynghyd; hyhi fu'n nodded rhag y Daniaid i'r Saeson; wedi i gyndadau y rhain dorri ei muriau, a'i gadael yn adfail ac yn unig am flynyddoedd ar lan ei hafon; ynddi hi y bu arglwyddi creulawn yn cadw llys, ac yn rhoddi barn anghyfiawn a chosbedigaeth erchyll i lawer Cymro; o honni hi y rheolid gogledd Gymru yn nyddiau'r gorthrwm mawr; oddiar ei muriau hi y bu Siarl yn edrych ar orthrechu ei fyddin, ac ar ddinistrio hen draddodiadau'r oesoedd tywyll trwy rym y Beibl a phowdwr gwn. Hen furiau llwydion, buoch yn nodded i lawer ac yn ddychryn i lawer. Bu llawer un gwan yn bendithio eich cysgod, wedi clywed eich dorau'n cau y tu allan iddo; a bu llawer un cadarn yn eich melldithio wrth eich gweled ar ei lwybr. Heriasoch lawer gallu, llawer gallu da a llawer gallu drwg. Safasoch pan ddylasech syrthio, a syrthiasoch droion pan ddylasech sefyll. A dyma chwi'n gwgu heddyw, pan nad oes gennych frenin i'w amddiffyn na Chromwell i'w herio. Hen furiau cysglyd, nid y saethyddion sydd yn cerdded hyd eich pennau, ond ymbleserwyr; ac nid o'ch mewn chwi y mae unig loddest y byd erbyn hyn. Nid oes o'ch mewn ond siopwyr, a merchetos yn prynu sidanau. Nid oes ofyn am lurig na chledd ar eich heolydd, ni chlywir gweryriad y march rhyfel o fewn eich terfynau, y mae'r Rhufeiniwr wedi troi ei gefn arnoch, y mae eich Normaniaid wedi hen beidio a'u cyffro, y mae eich mynach olaf wedi huno, y mae eich carcharorion yn rhydd.

Wedi blinder a hirbryd teithio y byddis yn meddwl rhywbeth fel hyn. Erbyn cael ymborth ac ymgynhesu, yr oedd y muriau wedi ymddiosg o'u hadgofion, ac ni chynhyrfid fi wrth edrych arnynt mwy na phe buasent hen glawdd mynydd yn adwyon i gyd. Pa mor henafol bynnag fo dinas, a pha mor gyfoethog bynnag o adgofion y bo, ni chanmolir hi os nas gellir cael ynddi lety gweddol gysurus. Os medraf ei gael, gwell gennyf bob amser aros mewn gwesty lle na werthir diodydd meddwol; gwelais westeion, dan gynhyrfiad gwin, yn fwy cynhyrfus nag y gweddai i neb fod wrth son am bynciau crefydd a rhinwedd a moes. Ond, yn rhy aml, lle anghysurus ydyw tŷ—dirwest; a threth ormod ar natur ddynol ydyw gofyn i un fyned at dân gwannaidd,—rhyw lygeidyn bach yng nghanol lludw,—ac yfed te o gwpanau na olchwyd dan eu dolennau wedi i wefusau llaweroedd fod arnynt, a chofio ar yr un pryd am danllwyth tân a llian purwyn tŷ tafarn. "Fachgen," ebe hen deithiwr wrthyf mewn tŷ dirwest unwaith, uwchben te gwan, " dyma i ti beth pur rhyfedd,—te go lân mewn tŷ go fudr." Yr wyf yn ddirwestwr selog fy hun, ond dylai ceidwaid tai dirwest gofio na ddylem ni ddirwestwyr ddioddef anghysur oherwydd ein hegwyddor.

Pe buase pob gwesty fel gwesty Westminster, Caer, ceid mwy o ddirwestwyr yn y wlad. Pan ddois iddo, cefais fy hun ar unwaith ymysg Cymry a adwaenwn; yr oedd y te'n dda, a'r ysgwrs yn felus. Dywedwyd wrthyf hanes y colegau a hanes yr ymdrech wneir i ddysgu pob Cymro droi ei gartre'n goleg bychan, dywedwyd am y llyfrau diweddaf gyhoeddwyd, ac adroddodd un brawd doniol hanes ymweliad Lewis Glyn Cothi â Chaer. Mewn amser heddwch daeth Lewis i Gaer, a meddyliodd na roddid hen gyfreithiau amser Owen Glyn Dŵr yn ei erbyn. Priododd weddw o Saesnes, ac ymsefydlodd yn gysurus yn rhywle yng nghysgod y muriau. Ond cyn nos trannoeth, yr oedd rhywun, garasai'r gyfraith neu'r wraig weddw, wedi achwyn ar ŵr dieithr y Saesnes, a Lewis wedi ei adael heb

ei eiddo ei hun na'i heiddo hithau ychwaith,

"Ynddi wedi i mi 'mhob modd
Roi fy na 'ng nghwrr fy neuadd,
Gennyf nid oedd ar gynnydd
Drannoeth ond yr ewinedd."

Galarai'r bardd ar ol ei eiddo, ac yr oedd colli llond naw sach,—beth bynnag a u llenwai,—yn golled drom i fardd,—

"O mynasant fy na mewn naw—sach,
Y naw ugain mintai o gwn mantach,
Mynnwn pe'u gwelwn hwy'n gulach—o dda,
Ym moel y Wyddfa yn ymleddfach."

Yr oedd bylchau yng nghaerau'r ddinas yr adeg honno, yr oedd y dinasyddion yn falch ac yn dlodion. ac nid anghofia Lewis yn ei lid eu hadgofio o hyn oll,—

"Tref y saith bechod heb neb dlodach,
Tref gaerawg fylchawg heb neb falchach."

Ei unig gysur oedd dychmygu gweled Rheinallt yn gadael ei dŵr ger y Wyddgrug, ac yn dod i Gaer i hawlio mud ei gyfaill,—

Y Gaer grach a'i gwyr a gryn."

Hyfryd oedd meddwl beth wnai Rheinallt i'r rhai ddygasent y naw sach a'r wraig weddw oddiarno,—

"Eu crwyn a'u hesgyrn crinion—a'u garrau
A dyrr gorwŷr Einion;
Ym mhob mangre 'ng Nghaerlleon,
Efe a ladd fil â'i onn."

Wedi tywallt pob melldith ar Gaer, ond yn unig ar ei heglwysi, dywed Lewis, wrth adael ei muriau heb ei wraig weddw na'i eiddo, ac wrth ffoi tua thwr ei ddialydd,—

Aniweirion blant, anwiredd—a wnant.
Yn wyr ac yn wragedd:
Am a wnaethan a'm hannedd,
Cânt hwythau glwyfau gan gledd."

Wrth i ni chwerthin ar ddiwedd yr adroddiad am ben helyntion Lewis Glyn Cothi a'i sachau a'i wraig weddw, clywem lais hen wr yn chwerthin yn uchel gyda ni. Edrychasom, ac wele ar ganol llawr yr ystafell hen wr bychan syth, a ffon yn ei law, a het wellt gantal cyrliog fawr am ei ben. Tybiem am eiliad mai un o batriarchiaid y Tylwyth Teg oedd. Wedi edrych dro arnom, gan fwynhau ein syndod, dechreuodd siarad â ni, mewn llais gwichlyd a thrwy ei drwyn yn fwy na heb, "Rych chi'n Gymry glân i gyd, mi welaf. 'Ryn ninne'n Gymry selog yn yr America, ac yn siarad Cymraeg bob tro gallon ni."

"O. Americanwr ydych chwi?"

"Ie, Cymro o'r America."

"Fuoch chwi yng Nghymru o'r blaen?"

"Do, drigain mlynedd yn ol, a a rwy'n meddwl bod yno eto ym mis Awst yn yr Eisteddfod. Ac wedi hynny, rwy am groesi'r Werydd. i'r America'n ol."

"Yr ydych chwi wedi gweled llawer tro ar fyd, a llawer blwyddyn hefyd?"

"Odw, mi weles lawer o bethau, mi weles bedwar ugain mlynedd a dwy. A 'does dim yn rhoi mwy o bleser i mi na bod yng nghanol fy nghenedl, a chael siarad Cwmrag. Mi adawes Abertawe pan own i'n ddwy ar hugain oed, drigian mlynedd yn ol."

"Chware teg i chwi," ebe Cadwaladr Davies, "am gadw'ch iaith a'ch cariad at eich hen wlad."

"O'ryn ni yn yr America'n cofio am Gymru o flaen pob peth. Ein harwyddair ni yn yr America yw. Fy ng iaith, fy ngwlad, fy nghenedl. Glywoch chwi am y garreg—

Pan oedd yr hen frawd yn siarad fel hyn, gan sefyll yn syth ar y llawr o hyd, daeth rhywun i ddweyd wrthyf fod fy eisiau mewn ystafell arall. A phan ddois yn ol i holi am y garreg, yr oedd yr hen wr wedi diflannu, a'r ffon, a'r het wen.

Eis innau allan, a cherddais ar hyd y City Road a Foregate Street i weld Caer. Adeiladau newyddion yn unig a welwn i ddechre, ond toc daeth tai a'u llofft yn taflu allan dros ran o'r stryd i'r golwg. Ac yn ebrwydd wedyn cefais fy hun wrth fur y ddinas, gwelwn ystryd brysur o dai henafol o'm blaen, ac uwch fy mhen yr oedd hen lwybr y saethyddion yn croesi'r ffordd. Yn hytrach na myned i ganol y prysurdeb, oherwydd diwedd y prydnawn oedd hi, dringais y grisiau sy'n arwain i fyny i'r mur. Yr oedd yn dawel yno, ac awel y prydnawn yn anadlu arnaf dros fryniau Fflint. Odditanai, oddimewn i'r muriau, yr oedd yr eglwys gadeiriol, a llecyn gwyrdd rhyngof a hi; yr ochr arall gwelwn lechweddau a bryniau Cymru, a Moel Famau'n edrych ar Gaer dros eu pennau. Ar y bryniau draw bu llawer byddin Gymreig yn ymwersyllu yn erbyn y ddinas, ar y mur hwn bu aml iarll digllawn yn gweled mŵg y difrod ac yn tyngu yr ymddialeddai hyd yr eithaf. Ar y llecyn gwyrdd odditanai bu Anselm yn rhodio, ac yn yr eglwys yn rhywle bu mynach ar ol mynach yn ysgrifennu mewn coflyfr yr hyn a glywai o ddwndwr y byd mawr y tu allan i'r muriau. Yr oedd copi o'r coflyfr hwnnw yn fy llaw, a bum yn troi ei ddalennau dan gofio mai ar y llecyn hwn yr ysgrifennwyd ef.

Huw Flaidd sefydlodd y fonachlog yn y flwyddyn 1093, a rhoddodd fynach yno i ysgrifennu'r gwir am gwrs y byd. Un o'r pethau cyntaf ysgrifennodd y mynach hwnnw oedd i Huw Flaidd farw, ac i'w fab seithmlwydd ddod i'r etifeddiaeth yn ei le. Druan o Huw Flaidd, wedi ei saethu yn ei lygad gan for leidr ar draethell Mon, a gorfod o hono wynebu ar fyd heb gledd na llurig ynddo; a druan o iarll seithmlwydd yn gorfod ymdaro yn y byd tymhestlog hwnnw, cyn boddi ar dueddau Ffrainc yn saith ar hugain oed. Mynach arall, mae'n debyg, ysgrifennodd fod Randl, iarll Caer, wedi gorchfygu brenin, ac iddo yntau gael ei garcharu wedyn gan y brenin hwnnw, a fod y Cymry wedi anrheithio ei iarllaeth pan oedd yng ngharchar, hyd nes y lladdwyd miloedd o honynt yn Nantwich draw. Pan ddois i'r flwyddyn 1164, darllennais ymadrodd ferr greulon,—

MCLXIII. Justicia de obsidibus Walensium.

"Gwneyd cyfiawnder a'r gwystlon Cymreig."

Pwy oedd y gwystlon hyn, a beth oedd y cyfiawnder" a wnaed a hwy? Ym Mrut y Tywysogion

ceir yr hanes yn llawn. Yr oedd Harri'r Ail wedi arwain byddin i Gymru; ond gwrthwynebwyd ef gan dri o dywysogion galluocai Cymru. Owen Gwynedd, Rhys ab Gruffydd, ac Owen Cyfeiliog. Yr oedd Gwynedd a'r Deheubarth a Phowys a thymhestloedd y nefoedd yn milwrio yn erbyn y brenin, a gorfod iddo gilio'n ol o ddyffryn Ceiriog.

Ac yn gyflawn o ddirfawr lid, y peris dallu y gwystlon a fuasai yng ngharchar gantaw er ys talym o amser cyn no hynny, nid amgen dau fab Owen Gwynedd, Cadwallon a Chynwrig.—a Meredydd mab yr arglwydd Rhys, a'r rhai ereill."

Wedi tynnu llygaid y bechgyn Cymreig fel hyn, daeth y brenin a'i lu i Gaer i babellu am lawer o ddyddiau; gan ddisgwyl, oddiar y muriau hyn, am longau o'r Iwerddon. Ni ddaeth digon o longau at ei bwrpas, a gorfod iddo ddychwelyd i Loegr yn ol. Rhyfel rhwng Cymru a Lloegr. John yn cyrchu tua'r Eryri, heddwch "bythol rhwng Llywelyn Fawr a iarll Caer, melldith y Pab yn gorffwys ar Gymru, anffyddlondeb gwraig Llywelyn, sylfaenu cestyll rhwng Caer a machlud haul, Llywelyn a Simon de Montford yn ymgusanu ym Mhenarlag, hanes ymdrech olaf Cymru, cwymp Llywelyn, ymdaith Edward trwy Gymru—darllennais am hyn oll ar y muriau, ac yr oedd Moel Famau wedi ymguddio o'm golwg yn y gwyll cyn i mi ddod i ddiwedd y llyfr. O'r braidd na ddychmygwn weled un o'r croniclwyr. Cymro neu Sais. "Slesit" neu "ei gyd gorig," yn codi o'u bedd o'r llannerch werdd odditanaf, gan eu hawydd i adrodd imi hanes cyffrous dyddiau'r hen Gaer.

Gadewais y muriau, oherwydd yr oeddynt yn dechreu oeri; ymswperais, a chyda i mi gysgu, yr oeddwn ar fur Caer yn fy ol, yn dedwydd wylio llong Edward y Cyntaf yn hwylio dros y môr i Ffrainc. Yr oeddwn wedi cael fy mrecwest bore drannoeth, ac yn eistedd i rannu'r dydd oedd o'm blaen, pan welais yr hen Americanwr yn dod i mewn, yn awyddus am ei frecwest ac am rywun i siarad Cymraeg. Penderfynais wylio ei symudiadau'n fanwl, er bod yn sicr nad un o benaethiaid y Tylwyth Teg oedd. Daeth at Sais tew enfawr oedd yn darllen y Daily Telegraph, a chyfarchodd ef fel hyn." Bore da i chwi, gŵr braf y byd." Ond ni chafodd groeso yno, a daeth ymlaen ataf fi gan ddweyd, mewn llais addfwynach, rhag mai Sais oeddwn innau hefyd,—"Mae hi'n ddwarnod ffein." Bu'n edrych arnaf dros ymyl ei gwpan de wrth fwyta ei frecwest, a minnau'n dweyd wrtho yr ychydig wyddwn am yr hen ddinas yr arhoswn ynddi. Does gennych chwi'r un ddinas gan hyned yn yr Amerig," ebe fi. "Nag ôs," ebai yntau, ni welsoch chwi eriod gynt y mae nhw'n tyfu. Prin y bydda i'n nabod llawer o honyn nhw erbyn cyrhaedda i adre. A 'rw i'n geso nad yw Abertawe ddim fel y gweles i hi ddiwedda." Gorffennodd ei frecwest dan siarad fel hyn, yna gosododd ei hun yn gyfforddus at gael ymgom hir, a gofynnodd.

"Glywoch chwi am y garreg farmor ond Gyda fod enw'r garreg wedi disgyn ar fy nghlustiau, dyma lais arall yn boddi gweddill cwestiwn yr hen wr, llais hen gydymaith wedi fy ngweled ar ddamwain, ac ar adeg yr oedd mewn mawr awydd siarad â mi. Aeth a mi gydag ef, a bu'n darlithio wrthyf ar fy nyledswydd tuag at ryw gymdeithas ddyngarol. Erbyn i mi ddod yn ol, nid oedd yno ond cader wag yr hen Americanwr, a gweddillion ei foreufwyd. Beth oedd y garreg honno, tybed?

Cychwynnais drachefn hyd y City Road, a bum yn gwrando ar hen wr dall yn darllen y Beibl, a'i ben yn ysgwyd fel pen y teganau wneir gan ddwylaw celfydd pobl Japan. Clywais droion na fedr dyn dall ysmygu a mwynhau ei hun wrth wneyd hynny, gan nas gall weld y mwg. Ond gwelais yr hen ddarllennwr hwn yn ceisio taro tân unwaith ar ddiwrnod ystormus, pan nad oedd neb yn barod i wrando ar ei lais. Nis gwn er's faint y mae wedi bod yn darllen yn nghysgod y mur, ni welais neb yn aros i estyn ceiniog iddo, ond hwyrach ei fod wedi anfon saeth o air Duw i galon rhywun calon-ysgafn brysurai heibio iddo.

Cerddais ymlaen, gydag un o adnodau'r hen wr yn fy meddwl; ond yn lle esgyn i'r mur, cerddais ymlaen i'r ystryd brysur honno,—Eastgate Street. Wedi cerdded ennyd, gwelwn fod yr ystryd yn ddwbl—dwy res o siopau bob ochr uwchben eu gilydd. Dyma'r Rows y clywswn gymaint o son am danynt. Yn y rhes isaf o'r siopau gwerthir nwyddau trymion, megis haearn a dodrefn. Yn y rhes uchaf y mae siopau lle gwerthir nwyddau cain,—gwisgoedd a darluniau a llyfrau a phethau tlysion o bob math. Bum yn cerdded hyd lawr pren y Row, —lle oer braf yn yr haf, a lle clyd yn y gaeaf— ysbio ar y ffenestri, a thybiwn na welais ffenestri erioed wedi eu trefnu mor ddestlus. Y mae rhai'n meddwl nad oes eisiau dim mewn siopwr llwyddiannus ond medru gwenu a rhwbio ei ddwylaw a dioddef anwyd a datod cylymau. Rhaid iddo wybod mwy na hyn, rhaid fod ganddo chwaeth i drefnu ei ffenestr, ac adnabyddiaeth helaeth o'r natur ddynol, fel y gwypo beth i'w gynnyg i bawb, ac fel na chollo ei amynedd mewn amgylchiadau na fedrasai'r hen Job ei hun gadw ei dymer ynddynt. A fuost ti, ddarllennydd yn nwylaw un y teimlet ei fod yn feistr arnat, ac heb allu gwrthryfela? Bum i, a hynny droion. Bum dan lygad athraw, heb feiddio gwingo; dilynai ei drem oer wibiadau fy llygaid i bob man, nes y blinais geisio dianc, ac y rhoddais fy hun yn ei law, gan adael iddo ddarllen fy hanes i gyd. Bum yn llaw meddyg, teimlwn ei fod yn fy nal ar fin dibyn, yn meddu gallu i'm codi i fyny neu i'n gollwng lawr. A bum yn llaw siopwr hefyd, erlidiai fi hyd lwybr fy meddwl fy hun, darganfyddai pa liw oedd yn demtasiwn i mi, agorai bethau o flaen fy llygaid fel y gwelais bysgotwr yn ffitio coch-a- bonddu neu bluen iar fynydd at liw'r dŵr. Peth melus yw cael rhodio'n rhydd, heb fod dan awdurdod neb.

Ond wff wrth rodio'n rhydd dyma fi wedi dod i wrth-darawiad a rhywun pan yn troi'r gornel i Bridge Street. Mewn profedigaeth fel hyn, y peth goreu bob amser ydyw cymeryd yn ganiataol mai ar y dyn arall mae'r bai, a chroch- floeddio y mynnwch iawn ganddo am eich niweidio. Ni fedrais erioed gofio hynny'n ddigon buan. Ac heblaw hynny ni fum erioed yn hoff

o ddweyd gair brwnt wrth neb. Fe ddywedir

y gall cacynen geifr golio bob dydd, ond y bydd y wenynen marw wedi colli ei hunig golyn. Yr wyf fi'n debyg i'r wenynen yn hyn o beth,—y mae gair chwerw'n costio llawer mwy o boen i mi nag i'r hwn y dywedaf ef wrtho. Pe buasai hynny'n wir am y dyn bach tew byrbwyll gyfarfyddais mor sydyn ar gornel ystryd Caer, buasai wedi marw gan ofid cyn cyrraedd pen y Row. Bobol anwyl, dyna lle'r oedd blagardio! Dyn, na welodd mohona i erioed o'r blaen, yn dweyd yn fanwl holl neillduolion fy nghymeriad, ac yn tynnu cymhariaethau rhyngof â bodau dychmygol nad gweddus eu henwi, ac yn fy ngalw ar eu henwau fel pe buaswn yn un o honynt! Ni chlywais neb erioed yn pentyrru cymaint o eiriau o'r natur hwnnw, a pharodd yr ymadroddion lawer o boen i mi ar hyd y dydd. Digon yw dweyd y byddaf yn ochelgar iawn wrth neshau at gornel yn awr; themtir fi'n fynych i waeddi fy mod yn dod, fel y Groegwr roddai rybudd i'r fforddolyn cyn agor ei ddôr.

Wedi i'r gwr gwyllt fy ngadael,—a diolch am ei le, yr oedd Bridge Street o fy mlaen. Gwelwn ynddi siopau hen ffasiwn prydferth, a thalcennau pren iddynt; ac wrth gerdded i lawr i gyfeiriad yr afon, gwelais aml i dy fu'n dyst o'r Rhyfel Mawr, ac aml ystryd na fu newid ar ei ffurf er pan fyddai'r iarll a'r esgob a'r brenin yn rhannu "ceiniogau" 'r ddinas rhyngddynt. O ddwndwr yr ystryd lawn dois i ddwndwr yr afon, sydd fel pe'n cofleidio Caer yn ei mynwes, yr hen Ddyfrdwy ogoneddus, y tybid gynt fod rhyw ddwyfoldeb yn perthyn iddi. Y mae golwg ryfedd ar y bont, yr unig bont a gysylltai Gaer â Chymru yn y dyddiau gynt. Saif uwchben hen ryd, hwyrach mai i wylio'r rhyd yn un peth yr adeiladwyd Caer gyntaf. Pont bren oedd i ddechreu, o waith arglwyddes Mersia," merch Alffred Fawr, ond yn 1279 taflodd yr afon ei hiau bren oddiar ei gwarr. Yna codwyd pont garreg gul, a chodid treth ar bob nwydd ddeuai drosti i'r ddinas. Bum yn sefyll arni'n hir, yn edrych ar y llwybr oedd fel pe'n crogi fel cadwen wrth ochr y mur, ac ar yr ewyn ddawnsiai ar y dwfr rhedegog, ac ar yr hen felinau lle'r oedd yn rhaid i bawb falu ei fara gynt, ac ar y llyn na cha neb bysgota ynddo hyd y dydd hwn ond y brenin ei hun.

Cerddais yn ol i ganol y ddinas; ond, yn lle troi adre hyd Eastgate Street, troais ar y chwith i Watergate Street. Ac anodd iawn oedd mynd o hon gyda'i siopau hen gywreinion a'i hen dai coed, gydag arwyddeiriau'r Puritaniaid eto'n aros arnynt. Yr oedd rhywbeth yn tynnu fy sylw o hyd,—dyma le y bu Swift yn aros am ei long, ac yn ddrwg ei natur: dyma hen blas teulu Stanley, yn wyw a thlawd fel hen wr bonheddig wedi torri: dyma lle y gwerthid llian yr Iwerddon,—ond erbyn heddyw ni fedd Caer ond ei hynafiaeth i ymfalchio ynddo, y mae'r farchnad yn Lerpwl. Cerddais yn fuan, o'r diwedd, i fyny i'r mur; a chyflymais ar hyd hwnnw, gan gip-edrych ar dyrau a'r dyfnder odditanodd, hyd nes y cyrhaeddais dŵr uchel a elwir ar enw Siarl y Cyntaf. O'i gysgod daeth dynes aml-eiriog, yr hon a fynnai i mi brynnu darluniau, a llyfryn yn dweyd hanes Siarl. Yn y llyfr, meddai hi. cawn hanes y brenin yn edrych o ben y tŵr ar ei fyddin yn cael ei gorchfygu ar Rowton Moor draw, ym mis Medi, 1645. Prynnais y llyfr, nid oeddwn yn meddwl y gallwn beidio wedi i'r ddynes ddweyd beth oedd ynddo, ond teflais ef dros y mur wedi mynd o'i golwg. Ac heb gyfarfod neb wedyn, cyrhaeddais fy ngwesty, yn flin ac yn newynog.

Pan oeddwn yn bwyta, pwy ddaeth i'r ystafell, yn union fel y daeth y diwrnod cynt, ond yr hen Americanwr,—ffon, a het wellt wen gantal cyrliog. Dywedais wrtho am y dyn roddodd dafod drwg i mi, a gofynnais a gyfarfyddodd ei ddyn felly erioed.

"Odw," meddai, "wi wedi cyfarfod llawer o ddynnon fel hynni, ond wi'n cerdded yn rhy ara 'nawr i ddod i wrth-darawiad a neb.

Glywsoch chwi son am y garreg farmor ddu,— "Naddo erioed." ebe finnau'n awchus, "hynny ydyw, ni chlywais ond ei henw wrth i chwi ofyn yr un cwestiwn o'r blaen."

Welsoch chwi mo'r golofn godwyd er cof am gyhoeddi anibyniaeth yr America?"

"Naddo, fum i erioed yn yr America."

"Wel, pan welwch chwi'r golofn honno, edrychwch chwi ar y bedwaredd res o gerrig, yr ochr sy'n edrych ar y Capitol, a chwi welwch yn y lle mwyaf amlwg garreg farmor du. A beth feddyliech chwi ydyw'r geiriau sydd ar y garreg honno?"

"Nis gwn i ddim."

Cyn dweyd beth oedd y geiriau, tarawodd yr hen frawd ei ffon deirgwaith yn y llawr, i ddynodi'r pwyslais oeddwn i roi ar ei eiriau. Dyma'r geiriau sydd ar y garreg," meddai,— "fy ngiaith, fy ngwlad, fy nghenedl." Y ni Gymry'r America roddodd y garreg honno yno —yn y Washington Monument. Cymro o waed ysgrifennodd y Datganiad Anibyniaeth, Thomas Jefferson. 'Roedd dau Gymro o enedigaeth ymysg y rhai arwyddnodasant y Datganiad, a thri ar ddeg o waed Cymreig. Dyna William Williams o Connecticut, Francis Lewis o Landaff, Stephen Hopkins, Robert Morris, ond dwi'n cofio mo'u henwe nhw i gyd. Os ych chwi wedi cadw'r Cyfaill am 1839, edrychwch chwi hwnnw, y maent yno i gyd. A wyddoch chwi pwy ddarganfyddodd fedd Roger Williams?"

"Na wn, ond clywais fod rhywun wedi gwneyd. Oni ddywedir fod gwreiddiau pren afalau wedi bwyta corff Roger Williams"

"Gwedir. Ni wyddai neb lle'r oedd ei fedd; a Stephen Randell a minne darganfyddodd e. 'Roedd hen goeden afalau wedi taflu ei gwreiddiau dros y bedd, ac yr oedd y gwreiddiau ar lun esgyrn yr hen Roger Williams. Ryn ni wedi codi cofadail iddo, o wenithfaen Rhode Island, yn ddeg troedfedd ar hugain o uchder. A wel- och chwi ei darlun hi?"

"Naddo, ond hofiwn ei weld."

"Mae e gyda fi. rwy'n mynd ag e i un o ddisgynyddion Roger Williams sy'n byw yn y De.'

]]

Danghosodd i mi wawl-arlun o'r gofadail. un hardd iawn, ac arni yr oedd y geiriau,—

Erected
by
DANIEL L. JONES.
ER
COFFADWRIAETH
AM
ROGER WILLIAMS,
Founder of Rhode Island.
Born in Wales,
1599,
Died in Rhode Island, 1683.

"Gwn," meddwn, wedi syllu'n hir ar ddarlun y gofadail, "pwy oedd Roger Williams; ond pwy yw y Daniel L. Jones yma? A ydych chwi yn ei adnabod "

"Odw," meddai, a'i lygaid yn dawnsio o ddireidi, "odw, rwy'n i adnabod e'n dda; y fi yw e."

Nid oeddwn wedi clywed gair am yr hen Gymro bychan hwn erioed o'r blaen, nac wedi gweled ei enw tan y funud honno, ond nis gallaswn lai na gwasgu ei law yn gynnes,—un ymorfoleddai yn y rhan gymerodd y Cymry yn ffurfiad gweriniaeth fawr byd y gorllewin, un fu'n cadw ac yn gwylio mynwent lle'r hunai llawer o'i genedl, a'r Werydd rhyngddynt a'r fynwent lle'r hun eu mam a'u tad, am hanner cant o flynyddoedd. Ychydig o deuluoedd sydd yng Nghymru nad oes ganddynt rywun anwyl yn yr Amerig, yn fyw neu yn ei fedd. Nid am fedd Roger Williams yn unig yr oedd yr hen wr ffyddlon wedi gofalu, gofalodd am flynyddoedd am y "Welsh Burial Ground," gydag adnodau dieithr i'r Americanwyr ar ei gerrig beddau.

Ni ryfeddwn na fu'n gofalu am laswellt bedd un berthynai i minnau, ymysg y llu sydd yno'n gorwedd ymhell o'u gwlad. Yr wyf finnau'n hoff iawn o grwydro, ond fy ngweddi olaf fydd am fedd yng Nghymru. Pe cynhygiai Rhagluniaeth i mi athrylith Goronwy Owen, ni fynnwn hi os byddai raid i mi gymeryd bedd fel ei fedd ef. Onid oes swn huno tawel yn niwedd hanes llawer hen batriarch,—"ac efe a gasglwyd at ei dadau"?

Cyn i mi a'r hen wr orffen ymgomio am Gymry'r Amerig yr oedd y prydnawn wedi darfod, a nos Sadwrn yn dod. Byddaf yn hoffi clywed enw nos Sadwrn, y mae swn noswylio ynddo. A hyfryd ydyw meddwl, pan y daw, fod corff blin y llafurwr yn dadflino a'r meddwl pryderus llwythog yn gorffwys, cyn i dawelwch adfywiol y Sabboth ddisgyn ar y byd. A'r nos Sadwrn honno bum innau'n gorffwys wrth wrando beth oedd Cymru pan adawodd fy hen gyfaill hi, a beth oedd yr Amerig drigain mlynedd yn ol. Dydd gwaith ydyw hanes yr Amerig i gyd, ond dydd Sul tragwyddol ydyw hanes Caer erbyn hyn o'i gymharu á hanes New York neu Chicago.

Pan ddaeth y bore, ymholasom am gapel, a chychwynasom i chwilio am gapel yr Anibynwyr y dywedwyd wrthym am dano. Cerddasom drwy amryw ystrydoedd cefn, lle'r oedd gweision ystablau'n ymolchi o flaen eu drysau, a throisom i ystryd dipyn tawelach. Cyn hir daethom o flaen adeilad yn meddu rhyw debygolrwydd i gapel. Ni wyddai'r plant troednoeth carpiog chwareuent o'i flaen beth oedd; tybiai'r mwyafrif mai Iddewon oedd yno. Ond toc dyna nodau hen emyn nas gallem ei gamgymeryd, ac aethom i mewn. Ac yno yr oedd henafgwyr a siopwyr a morwynion; yr oedd yno blant lawer hefyd, ac yr oeddynt yn medru canu Cymraeg.

Yr oedd y capel bychan hwnnw'n lle ardderchog i orffwys. Drwy'r ffenestr oedd o'n blaenau, uwch ben y pulpud, gwelem goeden griafol yn ymysgwyd yn araf, fel y gwelais wyr a gwragedd yn ysgwyd wrth ganu hen donau. Cofiem hefyd mor aml y clywyd llais Arthur Jones a Gwilym Hiraethog yn y capel hwn. Ac yn ei bulpud yr oedd Michael D. Jones, yn pregethu efengyl purdeb, ac yn rhoi gwisg o frethyn cartref Cymreig am y patriarchiaid. Gwyddwn am wr y Bala fel gwladgarwr ac fel arweinydd gwyr ieuainc Cymru, ond nid oeddwn wedi ei glywed yn pregethu erioed o'r blaen,— yn pregethu'r Beibl yn ei burdeb gyda grym ac arddeliad mawr. Yn y capel bychan hwnnw y treuliais y Sabbath drwyddo, ac nid anghofiaf ef. Yr oedd seiat ar ol y nos, bu'r hen Americanwr yn dweyd hanes y garreg, ac yn gobeithio y byddai i'r Cymry ran yng ngwneyd Teyrnas Dduw fel ag y bu iddynt ran yng ngwneyd gweriniaeth y Gorllewin; croesawodd rhyw hen wr eneth oedd newydd briodi, mewn geiriau ddywedid yn eu hamser, megis afalau aur mewn gwaith arian cerfiedig; a siaradodd amryw frodyr calon-gynnes am Gymru ac efengyl Crist.

Nid o'm bodd y trown o Gaer fore Llun. Yr oeddwn wedi meddwl am grwydro drwy Faldwyn a Brycheiniog, i weled y bobl gartref, ac yr wyf am ddweyd y gwir am danynt, mor bell ag y gwelais i ef, heb roddi dim ato ac heb dynnu dim oddiwrtho.