Dewi Emrys
ER mai yng Nghei Newydd, Ceredigion, y ganed Dewi Emrys, magwyd ef ym Mhencaer, ardal amaethyddol yng Ngogledd Penfro. Yno, dan gysgod y Garn Fawr, y mae Pwll Deri a anfarwolwyd ganddo mewn cân dafodieithol a gyfrifir yn un o drysorau ein llenyddiaeth. Cafodd ei addysg elfennol yn Ysgol yr Henner, Pencaer, Ysgol Ramadeg Jenkins, Abergwaun, ac Ysgol Ganolradd Abergwaun. Prentisiwyd ef yn gysodydd a newyddiadurwr yn swyddfa'r County Echo yn yr un dref. Cyn ei fod yn ugain oed, penodwyd ef yn Olygydd Cymraeg y Carmarthen Journal; yn Heol Awst, Caerfyrddin, y dechreuodd bregethu. Erbyn hyn, yr oedd ei enw yn hysbys fel un o brif adroddwy y Deheadir. Aeth trwy gwrs o addysg, ar gyfer y pulpud Annibynol, yn Ysgol yr Hen Goleg, Caerfyrddin, a Choleg Presbyteraidd Caerfyrddin. Daeth wedi hynny i amlygrwydd ar faes y gymanfa ac ar lwyfan; ac ni laesodd y ddawn a'i gwnaeth yn un o ddarlithwyr mwyaf poblogaidd ei genedl.
Ymunodd a'r fyddin yn ystod Rhyfel Mawr 1914-18. Bu wedi hynny yn Fleet Street; ac ymddangosodd ei gyfraniadau yn John O' London's Weekly, Everybody's Weekly, G.K's Weekly, Nation and Athenaeum, Royal Magazine, etc. Ond dewisodd Dewi Emrys wneuthur yr iaith Gymraeg yn brif gyfrwng ei grefft fel llenor: a saif heddiw yn rheng flaenaf prifeirdd hyddysg ei wlad. Enillodd y Goron Genedlaethol a'r Gadair (bedair gwaith): a daeth i'w ran lawer o wobrau eraill yn y Brifwyl. Y mae heddiw, ers naw mlynedd, bellach, yn ddarlithydd yn Adran Efrydiau Allanol Coleg y Brifysgol, Aberystwyth. Rhifir ei ddisgyblion wrth y cannoedd fel Golygydd Barddol Y Cymro. Bu ei Babell Awen yn athrofa i'r werin ddigoleg: ac nid gormod yw dywedyd, yng ngeiriau Dr. T. Gwynn Jones, iddi roddi "bywyd newydd" i'n llenyddiaeth. Cydnabu Cymdeithas Dafydd ap Gwilym, Rhydychen, ei wasanaeth trwy ei ddewis yn ŵr gwadd ar achlysur dathlu Gwyl Dewi 1918. Anrhydeddwyd ef yn yr un modd gan fyfyrwyr y Coleg Coffa, Aberhonddu. Penodwyd ef yn un o feirniaid awdlau'r Gadair yn Eisteddfod Genedlaethol Dolgellau (1949). Gwasanaethodd eisoes fel beirniad pryddestau'r Goron a chyfansoddiadau eraill; a bu rhai o'i gynhyrchion yn brif ddarnau adrodd yn yr Eisteddfod Genedlaethol.
