Y MAPIAU A'R DANGOSLUNIAU.
Mae y Mapiau a'r Dangosluniau yn y gyfrol hon gan mwyaf yn esbonio eu hunain. Prin yr atebent eu diben pe na wnaent hynny. Eto, gall gair neu ddau o eglurhad gynorthwyo'r darllenydd i ffitio'r allwedd yn y clo.
DARLUNIAU'R GROESWEN (tudal. 9). Dyma gyfres ddyddorol yn dangos olyniaeth apostolaidd un o gynhyrchion sylweddol cyntaf Y Diwygiad. Ceir darluniau o holl weinidogion y Groeswen o 1746 hyd 1900,—ond un, Thomas Williams. Nid oes darlun o hono ef ar gael. Ond trwy garedigrwydd Thomas Griffiths, Ysw., Y.H.. Cymer, galluogir fi i roi darlun o'i garreg fedd, a gafwyd ym mur hen Gapel Anibynnol y Cymer. —ac felly daw ei lais o'r bedd i dystiolaethu mai Anibynnwr ydoedd. Am William Edwards, ceir yn tudal. 332, a 336, brofion newydd na chyhoeddwyd erioed o'r blaen, ei fod yntau nid yn unig yn Anibynnwr, ond hefyd. yn Ymneillduwr Gwleidyddol—Political Dissenter—cyfuniad ag oedd yn atgas gan ganlynwyr Howell Harris.
Y MAPIAU DUON.[1] Cynorthwya y rhai hyn i symud ymaith ddau gamargraff o sefyllfa grefyddol Cymru, a roddir gan ddau ddosbarth gwahanol o haneswyr. Myn y cyntaf ini gredu fod Ymneillduaeth yn gryf yng Nghymru yn nyddiau Cromwell. Dengys y Map I. mai cyfeiliornad yw hyn. Myn yr ail ini gredu fod Cymru yn gorwedd yn nhywyllwch paganiaeth neu Babyddiaeth, hyd nes torrodd y Diwygiad allan yn 1739. Dengys Map III. mai cyfeiliornad mwy fyth yw hyn. Yr oedd Cymru'n ddu iawn pan esgynnodd Siarl II. i'r orsedd yn 1660. Yn 1662 pan drowyd allan y ddwy fil (a hanner), yr oedd ambell lecyn gwyn yng Nghymru. Erbyn 1672 yr oedd y llecynnau hyn wedi gwasgaru ac amlhau cryn dipyn. Erbyn 1739 yr oedd y Bedyddwyr a'r Anibynwyr wedi gweithio mor galed, ac wedi llwyddo mor dda, nes, fel y gwelir ar Map III., fod y tywyllwch du wedi ymron llwyr ddiflannu o rannau helaeth o'r Dywysogaeth.
MAP I. (tudal. 105). Yn dangos effaith Deddf Unffurfiaeth, 1662.
MAP II. (tudal. 121), Yn dangos y lleoedd y rhoddwyd Maddeuebau Siarl II yn 1672.
MAP III. (tudal. 152). Yn dangos Eglwysi a Changhennau'r Bedyddwyr a'r Anibynwyr yn 1739—cyn torri o'r Diwygiad allan.
Y MAPIAU LLIWIEDIG. Mae i'r rhai hyn amcan gwahanol. Dangos cynnydd Ymneillduaeth yng Nghymru yw amcan y tri map cyntaf; dangos perthynas yr Enwadau a'u gilydd yw amcan y tri olaf.
MAP IV. (tudal. 249). Dengys hwn ffrwyth llafur JOHN WESLEY yng Nghymru, a'i gysylltiad a'r "Seiadau " Methodistaidd. Gwelir arno
(a) Y mannau y pregethodd John Wesley yng Nghymru.
(b) Y seiadau a blannodd John Wesley yng Nghymru.
(c) Y capeli a adeiladodd John Wesley yng Nghymru.
(d) Y seiadau a blannwyd a'r capeli a adeiladwyd gan ganlynwyr Wesley yng Nghymru tra bu efe byw.
(e) Yr ardaloedd lle y gweithiodd Wesley, a lle hefyd y sefydlodd y "Methodistiaid" Calfinaidd "Seiadau."
- ↑ Cafodd y mapiau eu hargraffu ar bapur tusw sydd hyd at wyth gwaith maint tudalennau cyffredin y llyfr. Papur tusw oedd bron i 125 mlwydd oed pan sganiwyd y llyfr er mwyn ei osod ar Wicidestun a gan hynny yn fregus iawn, gyda rhwygiadau a phlygiadau ynddynt. Oherwydd hynny nid yw'r copïau o'r mapiau o'r safon uchaf nac yn gwneud cyfiawnder i'r gwaith a gwnaed er mwyn eu cynhyrchu ar gyfer y cyhoeddiad gwreiddiol.
