CARMEL, CENDL.
Mae y gymydogaeth, yn yr hon y saif y capel hwn, yn mlaen Dyffryn Ebbwy Fawr, ar gydiad siroedd Mynwy a Brycheiniog. Cyferfydd pedwar o blwyfydd yma, sef Llangattwg a Llangynidr, yn Brycheiniog, a Bedwellty, ac Aberystruth, yn Mynwy. Cyn cychwyniad y gweithiau haiarn tua y flwyddyn 1779, nid oedd yma ond ychydig o amaethdai bychain yma a thraw ar lechweddi y mynyddau, ond yn raddol tynodd y gweithiau lawer o ddieithriaid i'r lle, fel y mae y trigolion, er's blynyddau lawer bellach, yn rhifo tua chwe' mil. Un Mr. Kendle neu Kendal oedd cychwynydd y gwaith haiarn, ac yn raddol aed i alw yr ardal wrth enw perchenog y gwaith-Kendle, neu Cendl, y myn y Cymry alw y lle, er mai Beaufort yw yr enw priodol, oblegid Beaufort Iron Works yw enw y gweithiau o'r dechreuad, a galwyd hwy felly am eu bod wedi eu gosod i fyny ar dir y Duke o Beaufort. Rhydyblew, y gelwid y gymydogaeth gan yr hen drigolion, oddiwrth dafarndy o'r enw hwnw, yr hwn a saif ar fin nant ac ar ymyl y ffordd o Ferthyr i Abergavenny.
Yr oedd yr Ymneillduwyr wedi arfer pregethu yn yr ardal hon er's oesau lawer, ac ychydig o aelodau perthynol i Benmain, a chapel y Bedyddwyr yn y Blaenau, yn cyfaneddu yma er's o leiaf gant a haner o flynyddau. Yr oedd dau neu dri o'r hen bobl a breswylient yma yn myned i gymuno i Benmain hyd yn agos i ddiwedd y ganrif ddiweddaf. Byddai Mr. Phillip Dafydd yn dyfod i bregethu yn achlysurol i dy Walter Williams, Carnifor, a chlywsom y diweddar William Williams, Carnifor, yn dyweyd ei fod ef, pan yn blentyn, yn cofio hen wraig yn byw yn y Rasau, yr hon a arferai fyned tua Phenmain i'r cymundeb yn rheolaidd. Godreuai y gwartheg yn foreuach nag arfer ar foreu y Sabboth cymundeb, a cherddai yr holl ffordd i Benmain-tua naw milldir-erbyn dechreu yr oedfa.
Mae yn ymddangos nad oedd ond tri o aelodau perthynol i'r Annibynwyr yn preswylio yn yr ardal hon yn nechreu y ganrif bresenol, un o ba rai oedd Mrs. Mary Miles, yr hon oedd yn aelod yn Ebenezer, Pontypool, yn hir cyn marw yr hyglod Edmund Jones. Yr oedd hi yn cadw tafarndy Rhydyblew, a bu wedi hyny yn cadw y George Inn. Yr oedd ei thy, ei heiddo, a'i chalon hi yn wastad at wasanaeth yr achos goreu. Bu farw y wraig dda a rhagorol hon, Awst 12fed, 1829, yn 84, a chladdwyd hi yn mynwent Llanhiddel. Dywedodd ei merch, y diweddar Mrs. Needham, wrthym lawer gwaith, fod yr "hen Brophwyd" yn arfer dyfod i dy ei thad a'i mam, pan oeddynt yn byw yn Llanhiddel, ac yn gosod ei ddwylaw ir ei phen hi, a'r lleill o'r plant. Yr oedd Mrs. Miles wedi yfed yn heleth o ysbryd selog a duwiolfrydig ei hen weinidog rhagorol. Bu yn famaeth dyner i'r achos ieuangc yn Cendl, a glynodd yn ffyddlon gydag ef hyd derfyn ei hoes. Nid oes neb o'i hiliogaeth, hyd y gwyddom ni, yn awr yn perthyn i'r Annibynwyr, ond y mae amryw o honynt yn grefyddol gydag enwadau eraill. Bu pregethu lled fynych yn nhy Mrs. Miles rai blynyddau cyn dechreu yr achos sydd yn bresenol yn Carmel. Byddai Mr. Davies, Llangattwg; Mr. Thomas, Penmain; Mr. Lewis, Zoar, Merthyr; Mr. Jones, Pontypool; Mr. Hughes, Groeswen; ac eraill yn ymweled yn achlysurol a'r ardal.
Yr ydym, er pob ymchwiliad, wedi methu cael allan pa flwyddyn y dechreuwyd cadw gwasanaeth rheolaidd yma, ond yr ydym yn tybied mai
