RHIWBRYFDIR.
Yn y flwyddyn 1859, dechreuwyd cadw Ysgol Sabbothol yma, yn nhŷ John Roberts, un o aelodau Tanygrisiau. Adeiladwyd y capel yn y flwyddyn 1861, a bu John Roberts, John Morris, John Daniel, William Pierce, Owen Hughes, ac eraill, yn hynod o ymdrechgar yn y gorchwyl. Cawsant hefyd Mr. John Edwards, brawd Mr. Edwards, Aberdare, a Mr. Morris Griffith Williams, Rhiw, er heb fod yn aelodau eglwysig, yn gynnorthwywyr o'r fath fwyaf egniol. Costiodd y capel 600p. Galwyd ef yn Salem. Agorwyd ef Mehefin 23ain a'r 24ain, 1861, pryd y pregethodd Meistri W. Edwards, Aberdare; E. Stephen, Tanymarian, ac R. Thomas, Bangor. Ffurfiwyd eglwys yn y capel newydd y nos Wener blaenorol gan Mr. Edwards, Aberdare, pryd yr ymgorphorodd pedwar-a-deugain o aelodau Tanygrisiau, ac ychydig nifer o aelodau Bethania, i gydymroddi i gynal achos yr Arglwydd yn y lle. Ymroddodd yr eglwys yma o ddifrif at dalu dyled y capel. Yr oedd haner yr arian wedi eu casglu cyn pen dwy flynedd, ac erbyn hyn nid oes ond 60p. yn aros. Cydunodd yr eglwys hon a'r eglwys yn Nhanygrisiau i roddi galwad i Mr. Roberts, Penybontfawr, ac y mae yn parhau i ofalu am y ddau le.
Gan nad yw yr achos ond ieuangc nis gellir disgwyl fod llawer o hanes i'w roddi, ond y mae yma bobl weithgar a ffyddlon, a'r achos ar y cyfan, mewn gwedd addawus. Mae y tŷ i'r gweinidog sydd yn ymyl y capel hwn, wedi ei godi cydrhwng yr eglwys yma a'r eglwys yn Nhanygrisiau, ac wedi ei fwriadu i fod yn breswylfa i weinidog y ddwy eglwys.
FOURCROSSES.
Codwyd y capel hwn gan eglwys a chynnulleidfa Bethania, yn y flwyddyn 1868, ac agorwyd ef yn nglyn a Chymanfa Meirionydd, yr hon a gynhaliwyd yma Gorphenaf laf a'r 2il, 1869. Saif tua haner
Saif tua haner y ffordd rhwng Bethania a Rhiw, yn nghanol grym poblogaeth y lle. Mae yn gapel hardd a chyfleus, yn ddeunaw llath wrth bedair-ar-ddeg, ac ysgoldy eang odditano. Costiodd ddwy fil o bunau. Cafwyd y tir i adeiladu arno gan Arglwydd Newborough, trwy ddylanwad Mr. David Williams, Cwmbywydd, a bu Mr. Williams yn nodedig o ymdrechgar er ei gael yn barod, a disgwyliai am lawer o gysur ynddo, ond siomwyd ei holl ddisgwyliadau, ac ag un ergyd chwalodd angau ei holl gynlluniau. Corpholwyd eglwys ynddo yn ddioed wedi ei gael yn barod, a gweinyddwyd y cymundeb cyntaf gan Mr. E. Davies, Trawsfynydd, pryd y derbyniwyd saith o'r newydd i gymundeb, at y rhai oeddynt yn aelodau yn flaenorol. Saith mlynedd a deugain cyn hyny, yr oedd Mr. Davies wedi derbyn y saith cyntaf yn aelodau yn Ffestiniog, a hyny heb fod yn nepell oddiwrth y fan y saif capel Fourcrosses. Yn niwedd y flwyddyn 1870, rhoddodd yr eglwys yma alwad i Mr. Price Howell, o Ynysgau, Merthyr, yr hwn a ddechreuodd ei weinidogaeth yma ddechreu y flwyddyn hon, (1871,) ac y mae yr eglwys a'r gynnulleidfa mewn agwedd addawus a chalonog. Mae swm y ddyled yn ymddangos yn fawr, ond dileir ef yn fuan o flaen cydweithrediad pobl weithgar a haelionus.
