HYNAFIAETHAU, &c.
PENNOD I.
Y TIR-OLYGFEYDD, A'U HANESION PERTHYNOL.
Gomwgppa plwyfi Llandegai aLlanllechid yn gyfochrog, mewn yhandir â vlwid yn yr hen oesoedd, Llechwedd Uchaf, yn Arglwyddiaeth Arllechwedd, ac yn y de-ddwyrain o Fangor; eu rhanau uchafi'r De, a'u godreuoni'r Gogledd, ac felly yn y Menai. Y mae y cyntaf yn ì2 milltir o hyd wrth ddeutu 22 o led; a'r olaf yn 11 mìlltir o hyd, wrth oddentu 3 o led; ac y mae Ogwen, yr hon a redallan o lyn o'r enw, yn cyfryngu rhyngddynt ar ei thaith i'r Menai,
Cyffinir arnynt o du y dwyrain gan Aber, Llanbedr, Caerhun, Trefriw, a. Llanrhychwyn; ac y mae tri pblwyf, sef Ll. llechid, Ll. rhychwyn, &Ll. bedr, yn ymgyfarfod ar “ Faen trí chwmwd," ar ben Bwlch Cawlwyd, yn ymyl yr “Hen Ffordd.” I'r Dê mae Ll. rhychwyn, Tre Wydir, a Beddgelert ; ac y mae y tri yma to yn taro ar eu gilydd, mewn ynys o dan y Dyffryn, yn Nantgwryd, sef Tre Wydìr, Ll. degai, a Ll, rhychwyn. O âu y Gorllewin iddynt y mae Llanberis, Llanddeiniolen, Pentir, a Bangor; ac y mae y Tn olaf yn nglyn a'u wilydd, a (herfyna y Menai rhyngddynt a'r Gog: edd,
Bellach ni wyr yr ysgrifenydd am well trefn ì fyned yn mlaen, na myned í ryw le manteisiol, lle y gellir cael golwg ar y prif fynyddoedd, dyffrynoedd, lìynau, a ffrydiau y ddeublwy, gan nodi ambell anerch hynod, ne adrodd ambell chwedl berthynol iddynt.
Yn awr, tybiwn ein bod yn myned i wared i gyfarfod a dieithriaid, a chwenychant gael ychydig o hanes ein hardal, a'n bod yn cyfarfod a hwy ar bont Llandegai,ac yn sefyll yno a'n hwynebaui'r De; oganlynìad dyma blwyf Ll. llechid ar cin haswy, a Jl, degai ar ein De; a ninau ar daflu ein golygon o'r traeth ì'r mynyddoedd, ac i lawro Ahonynthwythau yn ol i'rtraeth, ”
Decbreuwn yn ngodre plwyf Ll, llechid. _ Oddi tanom i'r Dwyrain Og- ledd, dyna Draeth Lafan; neu Oer lefain medd rhai, Cyflafan medd eraill; onâ hwyrach wedi y cwbl mai /ofaw ydyw, am maì yma y claddwyd Llofan Llaw Difo, llofrudd y Tywysog Urien Rheged oedd yn byw yn y 6ed ganrif. Cyfeìrir yn yr hen linellau hyn at fedd y llawruddiog /—
““ Bedd Llofan Llaw Difo
Yn ar ro Venai yn y gwna tôn tolo.!” sef,—Bedd Llofan Llaw Difo, yn pgro Menei.. Lle y mantola (dychwel) ton.
