Adgofion am John Elias/Anerchiad
| ← Cynnwysiad | Adgofion am John Elias gan Richard Parry (Gwalchmai) |
Pennod I |
ANERCHIAD.
Ni amcenir i'r anerchiad hwn fod yn rhagymadrodd, yn ol dull cyffredin rhaglithiau, ond yn hytrach fel ychydig o nodiadau arweiniol. Y mae i bregethu yn mysg y Cymry ei nodweddau arbenig. Y mae y pulpud Cymraeg yn sefyll yn hollol ar wahan oddi wrth eiddo pob cenedl arall. Y mae iddo gymmeriad priodol iddo ei hun yn unig. Ni all Cymro wir fwynhau y weinidogaeth efengylaidd, os na bydd yn cael ei "llefaru yn ei iaith ei hun, yn yr hon y ganed ef," gan nad pa mor drwyadl y byddo yn deall iaith arall. Fel eglurhâd o hyn, gellid cyfeirio at ein cydwladwyr sydd yn preswylio yn nhrefydd Lloegr. Iaith eu masnach hwy dros ddyddiau yr wythnos yw y Seisoneg, ond iaith eu haddoliad ar y Sabbath yw y Gymraeg; y fwyaf hwylus ganddynt at ffugrau yn y cyfrifdai gydag achosion y bywyd hwn, at wasanaeth y pen a'r deall, ydyw iaith y Seison; ond y fwyaf priodol at gyrhaedd y serch a'r teimlad yw hen iaith eu gwlad. Y mae rhyw linynau tyner yn y galon Gymreig sydd yn ateb yn union i seiniau hon, na chynhyrfir mo honynt byth gan un arall. Efallai y byddai yn anhawdd darlunio hyn, a dichon y byddai yn anhawdd gan estron ei gredu: ond gŵyr pob Cymro trwy brofiad ei fod yn wirionedd.
Y mae arferion yn newid llawer gydag amser. Y mae llawer o wisg y pregethu Cymraeg wedi newid er ys ychydig dymmor yn ol, ond y mae ei ysbryd yn aros eto yr un. Deng mlynedd ar ugain yn ol, y cyfarfod mwyaf dyddorol yn Nghymru oedd y gymmanfa, neu y "sasiwn," fel ei gelwid. Yr oedd yn gyfarfod cenedlaethol yn ystyr mwyaf priodol y gair; ac efallai nad oedd un cynnulliad arall a gydnabyddid felly gan bawb. Ond y mae pethau wedi newid llawer erbyn hyn; ac y mae cynnulliadau cyffelyb wedi lluosogi yn mhob gwlad. Yr oedd enw JOHN ELIAS bob amser mewn cyssylltiad anysgaradwy â'r gymmanfa. Efe oedd bywyd ac enaid y cyfarfod, yn enwedig yn y Gogledd—pa un bynag ai yn ei wlad ei hun ai mewn rhyw fan arall y byddai. O blegid hyn, y mae mor ofynol i'r genedlaeth ieuanc wybod rhyw beth am ansawdd y sasiwn ag am ddoniau arbenig ELIAS, er gallu ffurfio dychymyg lled agos am yr effeithiau hynod a gynnyrchid gan ei bresennoldeb. Y mae yn ofynol cael y ddalen wen i dynu yr ardeb arno, cyn y gellir gweled y llinellau gwreiddiol :-y mae yn llawn mor ofynol cael y sasiwn er arddangos rhagoriaethau yr areithiwr hyawdl y cyfeiriwn ato. Rhaid dangos y dadleuwr yn y llys; rhaid dangos y cadfridog ar y maes; a rhaid dangos ELIAS yn y gymmanfa! Y mae rhai nodiadau achlysurol ar y cynnulliadau hyn wedi eu gwneyd yn yr erthyglau; ond efallai er mwyn yr ieuainc, na welsant erioed mo'r sasiwn yn nghyfnod ei hynodrwydd, na byddai yn anmhriodol gosod rhai cofnodau cyffredinol yma ger bron.
Yr oedd y gymdeithasfa yn ŵyl flyneddol yn yr holl wlad, ac yn enwedig yn nghyrau gorllewinol Gwynedd. Y person mwyaf cyhoeddus ar yr esgynlawr oedd gwrthddrych ein Hadgofion. Dysgwylid, cynllunid, ac ymddyddenid llawer am y sasiwn, yn mhob man drwy y cymmydogaethau, wythnosau cyn ei dyfod. Croesawid yr "uchel ŵyl gyfarfod " â "henffych well, fore dedwydd!" dymmor maith yn mlaen. Mynych y clywid gofyn "Pwy sydd yn dyfod i'r wlad eleni?" "A oes rhai o gawri y Deheudir yn dyfod i ymweled â ni y flwyddyn hon?" Yr oedd tinc uchel yn yr ymadrodd "gŵr dyeithr o'r Deheudir," y pryd hwnw. "A ydyw John Evans o'r New Inn, yn dyfod?" "A oes dim gobaith am gael gweled Ebenezer a Tommy Richards eleni?" "Ai tybed na ddaw o, Ebenezer Morris, ddim atom y tro yma: y mae hi yn gryn bum mlynedd er pan y bu?" "A oes dim son am Dafydd Rhys, Llanfynydd, i fod yn mysg y nifer eleni?" Dyma fel y byddai yr ymddyddan yn mhob tŷ a thwlc; a byddai yr ymofyniad am enwogion y Gogledd i raddau yr un modd, nes y byddai rhyw bryder cyffredinol wedi ei greu yn mhob man drwy yr holl ardaloedd. Yr oedd y sasiwn yn canolbwynt at yr hwn yr oedd mil o linellau yn cyfeirio o bob aelwyd o'r bron. Byddai y gymmydogaeth lle y byddai i gael ei chynnal yn cael ei gwisgo â dillad newydd i gyd. Byddai golchi a glanhau, lliwio a phrydferthu, yn mhob annedd. Yr oedd pob palas yn cael ei adgyweirio, ac yr oedd pob bwthyn yn cael ei wyngalchu. Yr oedd y wlad yn wen fel eira yn Salmon. Yr oedd llwch deuddeng mis yn cael ei symmud oddi ar bob astell. Yr oedd pob ystafell yn cael ei thrwsio a'i gloewi i groesawu y dyeithriaid. Byddai pob man yn cael ei wneyd yn ddiarebol o lân. Yr oedd yma ddangosiad ymarferol fod "glanweithdra yn agos berthynas â duwioldeb." Ar dydd hwn telid math o warogaeth genedlaethol i grefydd. Yr oedd raid i bob dosbarth gael myned i'r gymmanfa. Yr oedd hyd yn oed y rhai nad elent i gapel nac eglwys ddydd yn y flwyddyn, yn mynu codi allan y pryd hwn. Yr oedd raid i bob oed gael eu gwisg newydd erbyn y "seiat fawr." Gwelid nifer o foneddigion yn eu cerbydau yn gwychu y cynnulliad hwn—wedi dyfod yno rywfodd rhwng cywreingarwch a defod. Fel hyn y gwelid pob gradd a dosbarth wedi cyfarfod, o leiaf unwaith yn y flwyddyu, ar yr un maes; a diau y bu hyn yn foddion i godi crefydd i sylw y wlad, ac i effeithio ar gymmeriad y genedl.
Y mae wythnos y gymmanfa wedi dyfod. Y mae cyhoeddiadau y gwŷr dyeithr wedi eu dosbarthu er y Sabbath trwy bob tŷ addoliad, dros ugain milltir o amgylch "pabell y cyfarfod." Y sasiwn sydd ar dafod pawb; y gymmanfa sydd fel swyn yn mreuddwydion y nos; ac megys yn ymwthio o flaen myfyrdod pob gradd. Y mae yr hyfrydwch a'r adeiladaeth a ddysgwylir yn cael ei fwynhau mewn gobeithion yn mlaen llaw. Y mae bore y dydd cyntaf wedi gwawrio. Y mae cynhwrf drwy yr holl wlad hyd bellder ffordd o amgylch y dref sydd i gael ei hanrhydeddu eleni. Y mae y ddinas yn ferw drwyddi draw. Y mae yr ysgolion dyddiol wedi tori i fyny, i ollwng y plant adref. Y mae y gweision yn coffäu i'w meistriaid fod rhyddid i fyned i'r sasiwn yn un o delerau eu cyflogiad. Y mae seiri y dref a'r gymmydogaeth yn prysur gario coed i adeiladu y gadair ymadrodd, ac y mae llèn llian fawr yn cael ei pharotoi i'w thaenu yn dô. Y mae y maes wedi ei gynnyg er ys mis yn ol, yn rhad ac am ddim, gan foneddwr ger llaw; ac y mae wedi tori y gwair i lawr a'i gludo, o'r bron cyn addfedu, er mwyn croesawu yr ŵyl fawr. Lle ar lethr ydyw; man y mae natur wedi adeiladu un o'i horielau mwyaf dengar a manteisiol. Y mae yr areithfa eang yn y cwr isaf, a meinciau i'r cantorion ger bron. Onid oes yma olygfa swynol iawn? Y mae y lle yn cael ei gylchynu gan res o fryniau "megys y mae Ierusalem a'r mynyddoedd o'i hamgylch." Y mae y bronydd acw wedi eu gwisgo â'r borfa lâs; ac y mae y clogwyni noethion acw yn ardderchogi yr olygfa. Y mae yna ambell hafn yn ymagor rhyngddynt, i gael golygfa ar len lydan ddulas mynwes y môr o bell draw. Y mae yr awel yn suo yn hyfryd yn mrig y goedwig ar ochr y bryn; ac y mae y gwynt tyner yn llunio megys tonau ar hyd a lled y maes gwenith draw. Y mae anian heddyw wedi ymwisgo yn ei dillad Sabbathol, canys diwrnod awyr glir hirddydd haf yr unfed ar ugain o Fehefin ydyw. Y mae pob peth o'r ddaiar a'r nef yn ymuno i wneyd pob golygfa yn ddedwydd heddyw !
Y mae cyfarfod y pregethwyr a'r blaenoriaid wedi dechreu, ac y maent wedi myned drwy eu cynghorau ar fyr. Y mae hi agos yn bedwar o'r gloch prydnawn, ac y mae yna gannoedd o amgylch drysau y capel wedi dyfod i gael golwg ar y pregethwyr yn dyfod allan; a dacw hwy ar y palmant yn rhes, a "JOHN" yn eu canol. Y mae y pryder wedi codi i'w orsaf uchaf erbyn hyn; canys y mae hi o fewn ugain mynyd i bump, ac y mae y lluaws yn dechreu cyrchu tua'r maes. Y mae yr esgynlawr yn barod, ac y mae y Beibl a'r llyfr hymnau ar y ddesc. Y mae trwst olwynion mân gertynau fel ar y palmant. Y mae y meirch yn dylifo i mewu i'r dref. Y mae y prif-ffyrdd yn dduon gan y fforddolion ar eu traed. Er maint ydyw y gwau sydd rhyngddynt, nid oes yna un ddamwain heddyw! Y mae y dorf yn prysur lanw y maes o amgylch yr areithfa. Dyma luaws yn dyfod hyd y ffordd dan ganu, fel tyrfa yn cadw gŵyl. Y mae nifer ar ol nifer yn eu dilyn; y mae sain caniadau o'r brif-ffordd arall yn adsain i'w mawl hwy. Y mae y cynnulliad yn cynnyddu o hyd. Y mae yn syndod meddwl o ba le y daethant. Y mae yna deimladau hynod wedi eu moldio yn barod at yr addoliad-rhwng gweddïau, dagrau, caniadau, ac amenau, ar hyd y ffordd. Dyna y pulpud o'r diwedd yn llawn. Onid oes golwg anwyl ar y rhes o werthfawr feibion Lefi yn addurno y lle. Dynion ydynt, ar y cyfan o gorffolaeth uchel ac iachus, gyda wynebau gwrol, gwridgochtebyg i breswylwyr ochrau y mynyddoedd, gydag eithriad o ambell fyfyriwr llwyd a llym ei wedd. A! pwy ydyw hwn acw sydd i'w weled yn dal yn eu canol, â gwallt cryf tywyll, ac arleisiau uchel, ac yn tremio drwy y bobl, gan edrych ol a blaen, i'r naill ochr a'r llall, dros y dorf? Ust! yn awr, cewch wybod tua diwedd yr oedfa! Gosteg! dyna y gymmanfa fawr, y dysgwylid cymmaint am dani yn dechreu, a'r pennill cyntaf yn cael ei roddi allan i'w ganu— "
Ymddyrcha, Dduw, y nef uwchlaw,
Oddi yno daw d' arwyddion;
A bydded dy ogoniant ar
Y ddaiar a'i thrigolion."
Y mae yr hen dad penllwyd, crynedig yna, yn ddigon cynnefin â'r ffordd i'r nef mewn gweddi. Y mae y pregethwr ieuanc gobeithiol yn terfynu ei anerchiad gyda llawer iawn o briodoldeb. Dyna ryw wron cadarn yn y ffydd yn codi, ac yn llefaru felly, fel y mae y lluaws yn teimlo i'r byw, a phawb yn cael eu boddhau yn anarferol, ac y mae yr addoliad cyntaf drosodd.
Dyna wrthddrych ein hadgofion yn codi i fyny, ac yn anerch y dorf, gan argymhell moesau da yn mhob man, ac addoliad teuluaidd yn mhob tŷ; ac y mae yn codi pob teimlad o ddyhewyd a fedd pawb i uchder penaf ymarferiad. Y mae hi yn awr yn dechreu hwyrhau. Y mae mantelli y nos yn dechreu ymdaenu; y mae yr awyr yn glasu, a'r hin yn dechreu oeri, a'r goleuni yn chwareu ei belydran olaf ar fynwes yr eigion yn mhell draw, ac y mae yr haul yn machlud yn ei fantelli cochion gyda godreu mynydd y twrf. Dyna y gynnulleidfa ar chwâl, pawb i'w fangre, a'r addoliad cyhoeddus drosodd, a therfyn ar wasanaeth y dydd.
Y mae hi weithian yn wyth o'r gloch, ac y mae cyfeillach y gweinidogion a'r pregethwyr yn dechreu i'r mynyd awr; ac fe fydd eu cynnadleddau drosodd chwarter cyn deg, sef yr awr i ddechreu ar y maes.
Y mae yr holl wlad o'r bron â'u golwg at y fan yma erbyn hyn. Y mae heolydd y dref yn dduon, gan y bobl yn cyfeirio eu camrau tua'r maes. Y mae yna filoedd yn y lle er ys meityn. Y mae yna filoedd ar filoedd eto ar hyd y prif-ffyrdd; rhai ar draed, a rhai ar feirch, a rhai mewn cerbydau, yn nghanol y llwch-pawb yn cyfeirio eu ffordd tua'r un parth. Y mae rhyw sylwedydd yn esgyn i ben y foel, â map y wlad yn ei law, ac yn synu mewn dychymyg o ba le y deuant i gyd! Y mae yn canfod tyrfa yn ymsymmud ar ochr pob bryn; a nifer ar bob bwlch yn croesi pob mynydd; a lluaws ger llaw pob pontbren yn aros eu tro i groesi pob afon. Y mae y minteioedd yn rhesi ar hyd y llwybrau yn cyrchu yn mlaen drwy y dyffrynoedd a'r glynoedd yn mhob lle. Nid oes neb yn gofyn i ba blaid y perthynant heddyw. Y mae trwydded wedi ei chael, rywfodd yn ddiarwybod, i gladdu sectau o'r golwg am un diwrnod yn y flwyddyn o leiaf. Y mae yr Eglwyswr wedi gadael ei Lyfr Gweddi Gyffredin adref ac wedi anghofio mai Eglwyswr ydyw; mae y Bedyddiwr wedi cael pont i ddyfod dros yr afon ar dir sych; mae y Wesleyad wedi anghofio enw yr hen ddiwygiwr heddyw yn llwyr; ac y mae yr Annibynwr yntau fel pe byddai wedi anghofio fod neb yn y byd yn ymdrech dros un gredo, heb law "y ffydd a roddwyd unwaith i'r saint:"— —ac fel hyn y cyfarfyddant oll, bawb yn un a chytûn yn yr un lle. Y mae y tyrfaoedd acw sydd yn y certwyni gyda'r carfanau mawr, yn edrych yn lled wledig; ydynt, ond gadewch i hyny fod, y maent yn ddigon parchus yn ol arferion syml eu gwlad. Dyna le i'r dim i'r lluniedydd dynu darlun o "Welsh costume;" yn lle y sarhâd a welir arnynt yn fynych yn ffenestri masnachdai ein gwlad!
Y mae hi yn ddeg o'r gloch! Y mae y dorf yn cynnyddu o hyd! Wrth reswm, o ba le y maent yn dyfod oll? Dyna yr hen dad penllwyd wedi anerch yr orsedd yn anwyl. Dyna y canu mwyn, meddal, hirllaïs, drosodd. Y mae y bregeth gyntaf wedi terfynu yn y modd mwyaf boddhaol. Y mae dirgelwch nerth anorchfygol y pregethu Cymraeg wedi dechreu cael ei ddadblygu eisoes; ac y mae y bobl mewn hwyl i wrandaw prif bregeth y flwyddyn erbyn hyn o bryd. Y mae pawb wedi cael llawn dal yn eu mynwes am daith y dydd yn barod. Y mae y bregeth olaf wedi dechreu. Y mae y pregethwr yn ymddangos yn ddyn cryf, iachus, glandeg yr olwg, llawn o gorffolaeth, ac yn edrych yn wrol iawn. Y mae yn mhob modd wedi ei dori allan gan ragluniaeth, o ran meddwl a chorff, at ei swydd. Y mae yna enaid cryf mewn corff uerthol. Y mae yn llefaru yn eglur. Y mae cloch soniarus yn mhob dant o fewn taflod ei enau. Dyna "Ioan Aurenau" mewn gwirionedd! Y mae ei ysbryd wedi ei danio gan deimladau y bregeth gyntaf; nid i'w daflu oddi ar ei elfen naturiol, ond yn hytrach i dynu ei holl enaid allan. Y mae yn llithro yn gyflym at amcan ei genadwri. Y mae ei feddwl yn gwreichioni mewn trydaniad gan wres amcan ei destyn,—" Wele Oen Duw, yr hwn sydd yn tyuu ymaith bechodau y byd." Y mae yn codi ei lais seingar; nid i waedd afreolaidd, ond i hwyl naturiol. Y mae ei wedd, ei iaith, ei lais, ei nwyd, ei dymmer, ei ystum, a'i deimlad, yn cwbl gydweddu i'w gilydd, ac yn ymasio yn naturiol yn ei weinidogaeth. Y mae y naill yn cefnogi y llall rywfodd. Y mae ambell nôd gerddgar yn ei nabl fwyn yn codi yn uwch na'r lleill, ac yn disgyn i un isel, leddf, brón ar unwaith; ac felly yn tynu allan yr adseiniau mwyaf swyngar oddi ar fynwes yr hen foel fawr ger llaw. Nid yw y tinc mwyn, meddal, sydd i'w glywed weithiau yn ei lais, yn ddim amgen nag un o'r plyf sydd yn adenydd ei enaid dyrchafedig. Y mae yn codi ei lais yn uwch o nodyn eto. Y mae yn cael ei gymmeryd i fyny yn gwbl oll, ben a chalon, gorff ac enaid, gan y neges fawr sydd yn ei destyn. Nid yw ef yn gweled dim ger ei fron yn awr ond eneidiau sydd i fyw byth, yn ymyl y perygl o gael eu colli yn dragwyddol. Ai tybed nad yw y boneddigion a'r rhianod yna, sydd yn eu sidanau gwych yn rhodio o amgylch gydag ymylon y dorf yn eu cerbydau yn croesi dim ar ei feddwl? Nac ydynt, ddim yn y gradd lleiaf! Y mae ef yn sefyll ar dir mor uchel yn awr, fel nad yw yn cael golwg ar Victoria yn ddim amgen na'r llances weini; nac ar y llances weini yn ddim is na Victoria! Nid yw yn gallu edrych ar yr ynad awdurdodol ond yr un fath a'r amaethwr gwledig! Onid tywysog ar lu yr Arglwydd ydyw efe yn awr? Edrychwch mor wrol y mae yn ymddangos â'i gleddyf yn ei law. Nid yw yn prisio wyneb un dyn byw! Nid yw ef yn edrych ar y dorf ond fel pechaduriaid; y mae yn canfod pawb yn yr un sefyllfa, ac yn anerch pawb wrth yr un enw. Y mae yn tremio ar y llinell sydd yn terfynu rhwng y ddau fyd, rhwng amser a thragwyddoldeb, a rhwng nefoedd ac uffern. Y mae efe yn ymherawdwr yn myd yr ysbrydoedd heddyw; y mae efe yn cyfeirio ei deyrnwialen at eneidiau anfarwol yn awr; y mae yn pwyntio ei gleddyf dau finiog at y galon ar hyn o bryd. Y mae anystyriaeth yn methu edrych yn ei wyneb; y mae anghrediniaeth yn ffoi o'i ŵydd; y mae balchder ysbryd yn gwywo yn ei bresennoldeb; y mae difaterwch yn plygu dan nerth ei lais; ac y mae creigiau caledwch y galon yn cael eu hollti a'u dattod oddi wrth eu gilydd gan dreiddgarwch mellt ei weinidogaeth. A soniwch chwi byth mwy am hyawdledd Demosthenes wedi clywed peth fel hyn? A grybwyllwch chwi air byth am ddoniau Cicero wedi gweled peth fel hyn? A! clywch; dyna ef yn symmud i orsaf arall yn ei bregeth yn awr; y mae y gydwybod euog ddeffröedig yn cael esmwythâd anwyl dan olew yr eneiniad sydd yn ei genadwri. Y mae yna berarogl hyfryd yn codi o'r thuser aur acw sydd yn ei law! Wel, wel, y mae ef er ys meityn yn feistr y gynnulleidfa; ond y mae yn awr yn disgyn ei hun i ganol y bobl, ac yn cydgymmysgu ei ddagrau, ei ocheneidiau, ei deimladau, a'i weddïau, a'i ganiadau, â'r eiddynt hwy! A! dyna yr addoliad drosodd, a'r dorf fawr yn chwalu, nes y maent yn mron llethu eu gilydd yn y pyrth sydd yn arwain o'r maes i'r brif-ffordd, a phawb yn cyrchu gyntaf gallont am damaid o luniaeth sydd wedi ei ddarparu iddynt yn rhad gan drigolion caredig y dref! Ow, ow! clywch mewn difrif, dyna rywun yn crïo ffair ocsiwn ar ganol yr heol, fel pe byddai o bwrpas am oeri teimladau y bobl! Y mae yn resyn meddwl fod yn rhaid i'r bydolion gael ymwthio i le fel hyn! Gadewch iddo: nid oes yma neb yn cymmeryd arno ei glywed!
Y mae hi yn ddau o'r gloch. Y mae y prif-ffyrdd yn dduon gan y teitholion yn parhau i ddyfod i'r dref o bob ffordd, a'r cyfan yn cyfeirio tua'r maes. Dyma y cynnulliad lluosocaf eto. Y mae yma ddeng mil o bobl ar y maes! ïe, y bedwaredd ran o boblogaeth y wlad! Y mae yma rywun yn cynnrychioli pob aelwyd sydd yn nherfynau y sir, os nid amrai o siroedd ereill hefyd! Y mae y rhan arweiniol o'r addoliad drosodd. Y mae yna ŵr ieuanc enwog yn dechreu tynu yn y bwa. Nid yw mewn hwyl neillduol; ond yn absennoldeb hwyl, y mae ganddo rwyfau da. Y mae y lli a'r gwynt yn ei erbyn, ac y mae y cwch weithiau fel pe byddai yn cael ei guro yn ol; ond gadewch i hyny fod, y mae ganddo ddigon o nerth a phenderfyniad i ystemio y gorllif i gyd, ac y mae yn cael y làn yn deg. Dyna y bregeth gyntaf drosodd. Yn awr, dacw ddyn gwridgoch, glandeg, tal, dengar, yn codi i fyny i hysbysu cyhoeddiadau y gwŷr dyeithr drwy wahanol gapeli y wlad o hyn hyd y Sabbath. Y mae pryder mawr yn cael ei greu yn awr. "Ust! gwrandewch, pwy sydd yn dyfod atom ni," ydyw y sibrwd dystaw gan bawb. Y mae yna bwynteli plwm a dyddiaduron fil allan ar hyn o bryd. Dyna y cyfwng rhwng y ddwy bregeth drosodd, a'r pregethwr olaf yn codi at y ddesc. Y mae yr holl bobl oedd yn lled flinedig, ac wedi gorweddian ar y maes, yn dechreu codi, a phawb yn dechreu sypio at eu gilydd; a dyna awel dyner yn chwibanu uwch ben ac yn rhedeg dros y bobl; ac y mae poethder mwyaf tanbaid y dydd wedi cilio, canys y mae hi yn hanner awr wedi tri y prydnawn. Y mae dysgwyliad mawr am y bregeth hon. Y mae y llefarwr yn dechreu cael gafael ar ei bwnc ac ar y bobl hefyd. Y mae yn ymadroddi yn rhwydd, ac yn ymresymu yn bert; ac y mae ganddo gyflawnder o arabedd at ei alwad. Y mae yn dyrchafu ei lais fel udgorn arian y cyssegr, ac y mae seiniau swyngar hwnw yn dechreu toddi calonau y bobl. Y mae pob rheswm, teimlad, darfelydd, a nwyd, a fedd, yn cael eu galw allan yn awr. Y mae ei ddrychfeddyliau a'i seiniau cerddgar yn perffaith gydweddu â'u gilydd. Y mae barddoniaeth ei enaid a cherddoriaeth ei lais, wedi eu cyfrodeddu â'u gilydd, er cario effaith ar deimladau y dorf. Y mae yn cyflwyno ei holl ysbryd i ysbrydoedd ei wrandawyr. Y mae ei ymadroddion yn treiddio trwy y deall at y galon. Y mae cwmwl ei weinidogaeth yn llawn trydan. A! dyna y cwmwl mawr yn hollti, a'r gawod yn disgyn! Dyna rwyg drwy deimladau y dorf. Y mae yna gannoedd ar unwaith yn gwaeddi allan am eu bywyd! "Dy wylwyr a ddyrchafant lef, a chyd â'r llef y cydganant!" Dyna hi yn orfoledd cyffredinol drwy y gynnulleidfa luosog i gyd, ac y mae y pregethwr yn tori i fyny ar unwaith yn nghanol caniadau y dyrfa fawr! Y mae yr oedfa drosodd. Y mae y dorf yn ymwasgaru. Y mae degau yn canu, yn bloeddio gwaredigaeth, ac yn moliannu Duw ar hyd yr heol, wrth fyned i lawr i'r dref. Y mae y pregethwyr dyeithr yn cyfeirio tua maes yr ysgrubliaid i chwilio am eu meirch, eu ffrwyni, a'u cyfrwyau, ac yn prysuro at eu cyhoeddiadau i'r wlad erbyn saith o'r gloch;—un i Horeb, a'r llall i Hermon; un i Bethlehem, a'r llall i Salem; un i Seion, a'r llall i Gosen; a'r cannoedd yn eu dilyn—pawb tua thref!
Yn awr, dyna chwi wedi cael un o'r golygfeydd sydd yn hynodi cenedl y Cymry yn eu cymmeriad crefyddol!
Y mae yr oedfa hwyrol yn dechreu am chwech. Nid oes yma ddim cymmaint o hynodrwydd o ran nifer; ond y mae y dyddordeb yn cael ei gynnal i fyny yn barhaus. Yn Môn, bob amser, byddai ELIAS yn pregethu y bregeth olaf yn y sasiwn; ac y mae amryw yn tystio iddo gael rhai o droion mwyaf llewyrchus ei oes yn y rhai hyny. Byddai efe yn brif ysgogydd y cyfarfodydd hyn drwyddynt draw; ac y mae rhyw adwy wedi ei gadael yn agored ar ei ol, sydd heb ei llanw hyd yr awr hon.
Wedi crybwyll yr ychydig sylwadau uchod, fel diheurad am droi allan o lwybr cyffredin rhagymadrodd i'r adgofion, nid oes genym ond gair byr i'w fynegu am y gwaith.
Y mae y gymmeradwyaeth a gafodd yr erthyglau a gyhoeddwyd gan y wlad yn gyffredinol, yn gwneyd pob esgusawd am eu cyhoeddi yn afreidiol. Derbyniodd yr awdwr nodiadau arnynt oddi wrth nifer o weinidogion o wahanol enwadau, y rhai a roddodd iddo bob boddlonrwydd am y priodoldeb o'u cyhoeddi. Y mae rhai o honynt mewn ymadroddion rhy gryfion i wyldeb ganiatäu eu mynegu. Annoga rhai ar fod iddynt gael eu cyhoeddi yn y Saesoneg, fel y gallo ein cymmydogion gael mantais i weled, i raddau, yn mha le y mae cuddiad cryfder yr areithfa Gymreig. Amser a benderfyna hyny.
Ni all yr ysgrifenydd derfynu hyn o anerchiad heb gydnabod ei rwymedigaeth i'r cyhoeddydd; i ysbryd anturiaethus ac egwyddor foneddigaidd yr hwn y mae yn ddyledus am ddygiad allan yr erthyglau drwy y wasg. Bydded iddo hir oes i wasanaethu ci genedlaeth.
- GLANYDON, CONWY, Mehefin 7fed, 1858.