Athrylith Ceiriog/Pennod 13
| ← Pennod 12 | Athrylith Ceiriog gan Howell Elvet Lewis (Elfed) |
Pennod 14 → |
Pennod 13.
ANSAWDD ragorol ar athrylith Ceiriog yw lledneisrwydd teimlad. Y mae yn ofalus, fel rheol, i beidio gorweithio y poenus, y prudd, a'r ofnadwy. Nid yw yr awen Gymreig mor ddifeius yn hyn ag y gellid ddymuno: yn wir, tueddir ni i feddwl ei fod yn wendid cynhenid i athrylith y Celt. Ai aml orthrech, a dyoddefaint, a chyflafan sydd wedi ei wneud yn rhy gynefin â'r brawychus? Ei duedd—fryd naturiol yw hoffi yr hyfryd, y disglair, a'r llon; ond fod rhyw ddylanwad o'r tu allan wedi gweithio elfen arall, annghydnaws, i fewn i'w natur, nes yw bellach yn wendid cynhenid.
Swyddogaeth y bardd yw creu cydymdeimlad â thrueni bywyd. Rhaid iddo wneud gofid yn swynol. Ond pan yw yn tynu y llen yn ol yn rhy eofn oddiar wyneb gwelw gofid, y mae y prydferthwch trist yn cael niwed a cham. Y mae darnau o "Ddinystr Jerusalem" gan Eben Fardd yn annyoddefol o erchyll. Yr ydym yn colli pob cydymdeimlad, ac yn chwilio am ffordd i ddianc o'r "ffieidd-dra annghyfaneddol." Gwaith yr hanesydd yw manylu; gwaith y bardd yw awgrymu.
Yn hyn y mae Ceiriog yn rhagori mewn modd arbenig. Y mae ei awen wedi rhodio lawer gwaith trwy gysgodion galarus y bedd; ond y mae yr heulwen ar ei haden a blodeu gwynion gobaith yn ei llaw. Y mae wedi hedfan dros feusydd rhyfel, ac wedi gwrando ochenaid olaf y clwyfedig yn marw; ond goleu byd arall oedd yn ei llygad wrth adael y fan. Y mae wedi penlinio ar yr oer-lawr, lle yr oedd gofid yn methu siarad, ac hyd yn nod yno y mae ei thrymder wedi troi yn salm o hedd.
Sylwa Llyfrbryf yn darawiadol iawn ar yr elfen hon yn ei farddoniaeth, wrth son am ei gân i Faes Crogen.[1] Wrth ofyn "paham y dewisodd Ceiriog fesur mor wisgi a'r Fwyalchen' i ganu am y fath drychineb, a phaham y dug aderyn mor yswil a diniwed i'r gân o gwbl; mai aderyn mwy a hyfach —y gigfran waedlyd, fuasai cydymaith goreu maes y gyflafan?"—dywed mewn atebiad mai un o neillduolion awen y bardd oedd "lliniaru yr echryslawn a'r aruthr gyda'r tlws a'r tyner," fel y mae Natur ei hun yn llareiddio ochrau y graig arw â'r mwswg.
Cymerer yn engraipht ei gân ar "Longau Madog." Y mae y fath dywyllwch annhreiddiadwy yn amdoi'r traddodiad ag a wnai i ryw Edgar Allan Poe droi'r diweddglo yn anuyoddefol o frawychus. Ond mor ddifyr yw Ceiriog—fel pe na wnaethent ddim. ond croesi'r Fenai!
Wele'n glanio dair ar ddeg,
O longau bach ar fore teg:
Llais y morwyr glywn yn glir,
'Rol blwydd o daith yn bloeddio "Tir!"
Canent newydd gán yn nghyd,
Ar newydd draeth y newydd fyd—
Wele heddwch i bob dyn,
A phawb yn frenin arno'i hun.
Yn y gân i'r "Llythyrgod" a enillodd y wobr yn Eisteddfod Caernarfon, 1862, y mae yr un mor ofalus i guddio y lleddf a'r galarus. Y mae ei "lythyrau" bron yn annaturiol o ddedwydd: llythyr caru i ferch ieuanc:—
I ddweyd, fy nghalon anwyl,
Fy mod yn fyw ac iach:
Mae haul fy oes yn codi!—
Llythyr i'r "weddw isel dlawd," yn cynwys papur pum' punt oddiwrth ei brawd: llythyr i'r wraig foneddig oedd heb glywed er's blwyddyn oddiwrth ei phriod oedd ar y môr——pob peth yn dda: llythyr oddiwrth y bachgen drwg yn y rhyfel:—
Yn anerch yn ei ddechreu,
Fy anwyl fam a thad!"—
llythyr i'r bachgen bach mewn ysgol yn Nghaerludd, yn dwyn "chwerthin at ei galon:" llythyr oddiwrth y gweithiwr oedd wedi gorfod gadael ei deulu i chwilio am waith, gyda "thamaid" ynddo i'r wraig a'r plant: yn sicr rhyw lythyrgod ryfedd oedd hono! Ond y mae un eithriad ynddi; a beth allasai fod yn fwy nodweddiadol?
Eisteddai bardd meudwyaidd,
Oedd wedi gyru cân
I'r Steddfod Genedlaethol,
Gan fygu wrth y tân;
Gan fwmian ac ymarfer
Yn y gynghanedd gaeth:—
Ca'dd yntau bapyr newydd,
I ddweyd mai colli wnaeth![2]
Wrth ei ddilyn ar lwybrau mwy difrifol a phruddglwyfus, y mae lledneisrwydd ei awen yn dyfod yn fwy amlwg ac yn fwy prydferth bob cam. Yn ei farwnad fechan i "Etifedd Nanhoron," yr hwn a laddwyd yn ystod y nos o flaen Sebastopol, y mae y bardd fel yn defnyddio'r nos i ddirgelu yr echyllderau gwaedlyd: dim ond y lloer sydd yn cael edrych ar yr olygfa ac ar fynwes oer "ein Cadben." Ac nid yw hithau yn cael edrych ond "trwy hollt yn y cwmwl" rhag iddi weled ormod o ofid! A dagrau y golchir gruddiau y gwron; a rhaid ei gladdu yn nistawrwydd pryderus y nos, cyn i swn y frwydr ail ddechreu:—
Tra gwlith ar y ddaear a niwl yn y nen,
A chyn i'r cyflegrau ymddeffro;
Fel milwr Prydeinig gogwyddodd ei ben
I'r bedd anrhydeddus wnaed iddo!
Wrth adrodd chwedl "Y Telyniwr Dall," ar ol ein harwain i dybied bron fod pen wedi ei wneud ar yr hen wr a'i delyn gan ddau "fofrudd du," diwedda'r chwedl gyda'r troad sydyn hwn:—
Wrth ddwyn i ben fy nghaniad fèr,
Os chwedl bruddaidd yw—
I gael ei delyn yn ei hol,
Bu'r hen delyniwr fyw!—
ac nid yn unig bu fyw, ond chwareuodd ei delyn o dŷ i dŷ "yn fwynach nag erioed!"
Onid yr un lled neisrwydd yr un hoffder at gadw'r gofidus yn haner cudd—sydd yn ymddangos. yn hollol annisgwyliadwy yn y gân fywiog ar "Hela 'Scyfarnog?" Y mae yn foreu rhewllyd gloyw—y mae swn y milgwn yn cerdded yn soniarus rhwng y bryniau y mae'r "talihoian" yn adsain yn glir dros y fro—dyma'r gwta fechan ar ei thraed!
Neidia, rheda,
Dyna drofa —
Ar ei hol pob milgi âd:—
dyna ail gynyg arni: ond ddaliwyd mo honi! Dyna gamp y bardd yn gadael tynged y fach yn anmhenderfynol:—
Dyna hi yn rhydd i'r mynydd,
Heibio'r cŵn a thros y clawdd!
Yn lle fod y teimlad hwn yn gwanhau wrth adael rhandir "y galon ifanc," ymddengys ei fod yn cryfhau. Y mae lliw gwynaf gobaith ar yr Oriau Olaf —fel llewyrch hawddgar dydd hafaidd ar goed a meusydd Hydref. Yn y gân fechan, ddillyn, Gwraig y Llong a Merch y Fellten," ofnus a phruddaidd yw y darlun yn y penill cyntaf:—
Er pan aeth ar ei daith
Aeth deufis yn bedwar, a phedwar yn saith;
Mae'r lloer ar fy wyneb yn edrych yn brudd,
A'r gwynt swnia'n euog wrth basio fy nôr,
Fel pe baent yn gwybod, ac ofn arnynt ddweyd
Fod fy ngŵr yn y nefoedd a'i long ar y môr!
Ond y rhagolygfa, yn y darlun, sydd wedi ei lliwio yn dywyll, er mwyn dyfnhau y dyddordeb yn ymddangosiad "meich fach y Fellten" gyda'r llythyr trydanol:—
Mae'm llong wedi suddo, ond byw ydwyf fi—
Disgwylia fi adref rhwng haner ac un.'
Pruddglwyfus hefyd yw agoriad ei gân dyner ar "Goed yr Hydref." Tueddir ni i ddweyd am farddoniaeth y gân, fel y dywed ef am y coed:—
O mor brydferth! O mor brudd!
Nid nant y mynydd yn llifo'n loyw—nid cân y gwcw newydd groesi'r môr—nid rhwysgfawr swn y gwynt yn y derw mawr gylch Dinas Brân—nid lliw y sanctaidd wawr yn goleuo creigiau Berwyn—nid prydferthion ieuainc natur sydd yn cael llwyrfryd ei awen bellach. Ond y mae difrifwch a llesgedd natur yn brydferth i'r awen sydd yn ngolwg y 'dyffryn tywyll, garw."
Goed yr Hydref, ni bu enfys
Yn ymblethu gyda'r wawr,
Gyda lliwiau mor fawreddus
A'ch pelydrau chwi yn awr
Sut na welem hyd y dyffryn
Gôr adeiniog ar ei hynt?
Sut na chlywem un aderyn—
Un o'r mil a ganai gynt?
Dyna olwg Hydref y tuallan, a dyma'r adlewyrchiad o fewn y meddwl:—
Goed yr Hydref! dyna gwestiwn
I fy awen fud fy hun,
Nid oes ganddi gân na byrdwn
Anthem newydd—nac oes un;
Penau'n britho, brigau'n gwywo,
Gwarau crwm a gwelw wedd,
Sydd o'm hamgylch yn prysuro
Tua gauaf oer y bedd,
Dyna'r diwedd? Na, nid dyna'r diwedd i ddychymyg gobeithiol Ceiriog. Y mae yn codi ei lygad oddiar bennod yr Hydref, i gael golwg un-waith eto ar y "Gwanwyn mawr yn dod cyn hir," a gwyrddni dail ar frigau llwydion. Y mae yr awen yn cadw yn llednais hyd y tywyll ddyffryn.
Mor gryf oedd ei deimlad dros ddiweddiadau hapus, fel y mynodd ychwanegu ôl-ysgrif ei ddychymyg ei hun at draddodiad "Merch y Llyn." Yn ol y traddodiad y mae y ferch hono yn diflanu am byth. o ganol ei phriod a'i phlant, yn achos y "tri ergyd." Ond myn Ceiriog i ail gymodiad ac ail briodas gymeryd lle. Pa eisiau prawf mwy o'i frwdfrydedd yn mhlaid y llon a'r hyfryd?
Yn hyn yr oedd Ceiriog yn iawn. Diau mai rhandir y bardd yw yr awgrymiadol yn hytrach na'r dyhysbyddol. Efe sydd i amddiffyn cysegredigrwydd gofid; ac i gadw'r llèn dros ffenestri trueni dynol pan y mae llygad rhy haerllug am edrych i fewn. Ar adegau, gorfodir hyd yn nod y bardd i adrodd y gwir yn noeth. Yn mhlith caneuon Ceiriog, ceir un gân fechan sydd yn coffhau hanes John Evans o'r Waenfawr—" cenadwr ieuanc, llawn o ysbryd gwladgarol ac o sêl grefyddol * * yr hwn a ymgymerodd â'r gorchwyl mawr o fyned i eithafoedd America, i chwilio am ddisgynyddion. Madog, ac i bregethu yr efengyl iddynt. Dilynodd yr afon Missouri am 1,600 o filldiroedd, ond tarawyd ef â'r dwymyn, a bu farw yn mhell o'i fro enedigol, ac mor bell ag erioed oddiwrth yr Indiaid Cymreig." Nid oes modd cuddio yr elfen dorcalonus o'r fath hanes: yn unig gellir liniaru ychydig ohoni. I raddau y mae y bardd wedi llwyddo yn hyn; ond prin mor bell ag y gellid disgwyl. Dar—lunia'r cenadwr ieuanc wedi syrthio i gysgu yn nghaban y coediwr (ai fel hyny, tybed, y bu ein Goronwy fawr o Fôn farw?), ac yn breuddwydio ei freuddwyd fel arfer:—
Fe welai Frythoniaid, Cymraeg wnaent lefaru,
Adroddent eu hanes, deallai bob un:
Deffrodd yn y dwymyn, bu farw gan ofyn,
"Pa le mae'r hen Gymry, fy mhobol fy hun?"
Dyna'r oll. Beth yn rhagor ellid ddweyd?—gofyna rhywun. Pobpeth. Pa le y mae yr agwedd ysbrydol o'r hanes? yn enwedig pan gofir fod Ceiriog wedi defnyddio'r ysbrydol mor aml er mwyn ysgoi gorbrudd-der y daearol a'r presenol— un oedd wedi cael "meddyliau am y nefoedd" ar lawer dalen gudd yn nghyfrolau natur—i un oedd wedi clywed ymdaith ddi-dwrf haulfydoedd yn "teithio tuag adref"—i un oedd wedi gweled "drws y nefoedd" yn gil-agored,—hawdd iawn fyddai tynu'r lleni yn ol am foment oddiar gyfrinachau dihalog y byd a ddaw, i ddangos y cenadwr ieuanc yn deall gwasanaeth y Groes yn well yn ngoleu gwyneb Duw. Yr oedd alaw "Llwyn Onn". mesur y gân—yn gwneud y fath derfyniad dedwydd yn hollol weddaidd: oblegyd, fel y dywed y bardd ei hun, "fe gân yr alaw hon yn brudd ac yn llawen." Buasai y trawsgyweiriad barddonol o unigedd torcalonus y caban yn y coed i gymdeithas folianus yr ardderchog luoedd," yn gwneud y gân a'r gwirionedd yn gyflawn.