Athrylith Ceiriog/Pennod 14
| ← Pennod 13 | Athrylith Ceiriog gan Howell Elvet Lewis (Elfed) |
Pennod 15 → |
Pennod 14.
WRTH olrhain teithi amrywiol awen Ceiriog, gwelir yn eglur mai nid damweiniol ac achlysurol oedd ei ledneisrwydd; ond ei fod yn tarddu o ffynonellau bywiol o dynerwch. Prin y gallai un bardd fod yn fwy tyner wrth ddoluriau y galon. Yr oedd ei law fel llaw mam wrth gyffwrdd â'r blodeu oeddent wedi eu hysigo gan y gwynt, wedi eu curo gan y gwlaw. Ceir engreiphtiau o hyn mewn amryw ddyfyniadau ydynt yn barod wedi eu rhoddi; ond gan mai tiriondeb teimlad yw un o nodweddion amlycaf ei awen, y mae yn hawlio adran ar wahan.
Feallai nad yw yn addawol iawn i ddechreu gyda "sain anhynod." Ond anturiwn wneud hyny, trwy enwi "Ceffyl yr Hen Bregethwr." Y mae yn y gân hono lawer o bethau annymunol i chwaeth ddillyn —gormod o'r manwl, a rhy fach o'r awgrymiadol. Ond diau mai ballad y bwriedid hi i fod, ac felly rhaid myned drosti yn ysgafn. Beth bynag am hyny, y mae yn llawn o dynerwch, haner difyrus, haner difrifol. Prin y gwyddom pa un ai i chwerthin yn ddystaw ac yn araf, neu i—beidio chwerthin. Yr hen geffyl ffyddlon, diniwed! pwy all ei feio os oedd yn meddwl dipyn yn gythryblus am y soeg,
Tra'i feistar ar ei gyfrwy
Yn dwfn astudio Groeg?—
pwy na theimla dros ei galedi yn gorfod gwneud ei gartref lawer noson mewn tai lled annghyfanedd ac mewn cwmni digon anmharchus? pwy na edmyga ei ffyddlondeb hunanymwadol?—
Rhag tori cyhoeddiadau.
Fe dorodd ef ei hun!—
ac os oedd ei wybodaeth o'r Seisnig dipyn yn gul, pa Ddic-Sion-Dafydd sydd mor galon—galed ag edrych yn waeth arno am hyny?—
Nis gwyddai air a Seisneg,
Oddigerth Heit a Ho:
Ond ŵyr o ddim, mae'r clawdd yn dyst,
Am Heit na Ho ddim mwy na llo,
Ar ol i Angau yn ei glust
Ddweyd "Jee—Comhoder Wo!"
Chwerthin, neu beth? Nis gwn i. Bu farw heb neb yn agos i dosturio wrtho—
Ei ffarier ef yn angau
Oedd coeden ar y clawdd.
Ac y mae y bardd wedi cario ein cydymdeimlad yn ddigon pell—er gwaethaf ei ddigrifwch—i ni feddwl am rywbeth mwy na difyrwch yn y ddwy linell:—
Cyrhaeddodd ben ei daith, ac aeth
Lle'r aiff ceffylau da!
Y mae tiriondeb at fudaniaid direswm Natur yn llinell wen yn marddoniaeth y Celt. Y mae yn llareiddio dychymygiaeth serenog y Mabinogion; y mae mor amlwg yn nghywyddau serch Dafydd ap Gwilym ag yn arwrgerdd a chaneuon Hiraethog. Os mai ychydig yw y mynegiadau o'r teimlad hwn yn ngweithiau Ceiriog, y mae yr ychydig yn hollol yn ei le. Yn "Nghywydd Llanidloes"—er fod yr heliwr yn bresenol yn y bardd—ceir sylwadau pert, caredig, ar amryw o'r adar: fel y fronfraith, y fwyalchen, robyn goch, a siglen y gwys:—
Un fedr wrando ac edrych
Yn lled graff yw llwyd y gwyrch:
Chwaith nid yw'r dryw mor druan,
Ei wedd a'i gorph na fedd gân.
Clywodd y bardd gŵyn "yr aderyn caeth "—
Mae'r 'deryn yn fyw, a Rhyddid yn anwyl,
Gan adar y nef, a dynion y llawr:
Mae'r awyr yn lâs, a 'deryn yn ymyl,
Yn disgwyl ei frawd ir goedwig yn awr.
Ond y peth mwyaf swynol a wnaeth yn hyn oedd esbonio teimlad yr eneth fach yn y gân ar " Fugeil—io'r Gwenith Gwyn:
Eisteddai merch ar gamfa'r cae,
A'i phen gan flodeu'n dryfrith:
I gadw'r adar bach i ffwrdd
Rhag disgyn ar y gwenith.
Rhoi ganiatad i'r 'deryn tô,
A'r asgell fraith gael disgyn;
Rhag ofn ei fod yn eos fach—
A dyna deimlad plentyn.
Y gorchwyl anhawddaf, wrth ddilyn y bardd i diriogaeth ddynol, yw, nid casglu engreiphtiau, ond dethol. Gan ein bod eisoes wedi son am ei serch at blentyndod, a'i ddarluniau prydferth o gariad mam a thad, a'i frwdfrydedd o blaid y teimlad dynol, y mae y gwaith i raddau wedi ei wneud. Er mwyn ei wneud yn fwy cyflawn, dangosir yma ei dyner—wch mewn darnau neillduol yn hytrach nag mewn egwyddorion cyffredinol.
Nid oedd neb yn rhy dlawd nac yn rhy eiddil a thruenus i gael ei gydymdeimlad, o'r telynor dall crwydrol i'r cadfridog clwyfedig ar faes y frwydr, o'r eneth fechan ddall i'r fam ieuanc yn marw. Mor dlws y mae yn dwyn "Arthur bach "i fewn yn mugeilgerdd " Alun Mabon," yn y llythyr ysgrifenodd Alun at Menna pan oedd hi wedi ei adael:
O! na chaet glywed gweddi dlos
Dy Arthur bach cyn cysgu'r nos,
Ai ruddiau bychain fel y rhos,
Yn wylo am ei fami.
A breichiau bychain y plentyn sydd yn cael gwneud yr ail gyfamodiad, pan oedd Menna wedi dychwelyd gyda'r bwriad o dori'r undeb am byth.
Cymerodd Arthur afael
Am wddf ei fam a fi,
Ac fel rhyw angel bychan,
Fe'n hailgymododd ni.
Dyna dynerwch a dyna naturioldeb.
Y mae tynerwch a darfelydd yn ngweddi Ap Einion, pan oedd newyn yn ei orchfygu yn Nghastell Harlech:—
Mae lleithder yn y cwmwl llwyd,
A dwfr yn rhedeg draw:
Ond nid oes heddyw neb a gŵyd
Ddyferyn ar fy llaw.
O! doed y gigfran gyda bwyd,
A'r cwmwl gyda gwlaw!
Ac y mae cyfuniad o'r un elfenau yn y darluniad of fedd annghofiedig Llewelyn:—
Fy Nghymru, fy Ngwlad, a wyddost ti hyn!
Pa le mae Gwladgarwch yn dangos ei gwedd?
Mae dagrau y cwmwl yn gwybod am dano,
A 'deryn y mynydd yn 'nabod y bedd.
Y fath diriondeb brawdol sydd yn ei ddychymyg am "Freuddwyd y Bardd," yn eistedd yn ei gadair, yn hen ac unig ar ei aelwyd weddw! ac mor natur—iol yw swn "hen glychau Llanarmon" yn y trydydd penill, un o adgofion personol ardal y "Gareg Wen!"—
Fe welodd ei hun yn priodi
Genethig anwylaf y wlad:
Fe glywodd ei gyntaf anedig
Gan wenu'n ei alw fe'n "dad!"
Ni welodd ef gladdu ei briod a'i deulu
Na deilen wywedig yn disgyn i'r ardd—
Na, breuddwyd ei febyd freuddwydiodd y bardd!
Fe glywai hen glychau Llanarmon,
Yn fachgen fe deimlodd ei hun:
Breuddwydiodd hen deimlad y galon
Sef hiraeth am ddyfod yn ddyn.
Ni chofiodd ef helynt y dyddiau'r aeth trwyddynt,
Ond tybiodd fod pobpeth yn hyfryd a hardd—
Breuddwydion ei galon freuddwydiodd y bardd!
Y mae awen y bardd wedi eistedd yn aml dan gysgod yr ywen yn nghwmni'r beddau, ac y mae rhai o'i seiniau melusaf wedi eu canu yn ymyl yr anfarwol len sydd yn cuddio'r byd a ddaw. Dyma eiriau toddedig "Y Fam Ieuanc," wrth farw a gadael ei baban bychan ar ol:—
"Fy nghyfaill bychan newydd
'Rwyf fi yn myn'd i'r nef:
'Rwy'n myned at yr Iesu,
Hen gyfaill ydyw Ef!"
Bu farw, ac hi wywodd
Fel blod yn ar y dail,
Gan ddweyd, "Fy machgen anwyl!"
Ac "Iesu!' bob yn ail.
Yn y gân ar "Flodeu'r Bedd" ceir mynegiant prydferth o'r caredigrwydd Cymreig tuag at gôf y marw—caredigrwydd sydd fel yn sibrwd yn y fynwent obaith yr adgyfodiad gwell!
'Does eisiau 'run gareg i ddangos y fan
Y gorphwys fy nghariad yn mynwent y Llan:
O'r dydd rhoed hi yno i huno mewn hedd,
Mae blodeu tragwyddol yn byw ar ei bedd.
Blodeu—a blodeu anwyldeb ei awen yntau yw y cysuron a'r gobeithion gwanwynol sydd yn blaguro ar ei holl ganeuon am ofid, ac angau, a'r bedd. Y mae gwlith y nef arnynt.
Yr agwedd uwchaf ar Dynerwch ydyw y teimlad o "barchedig ofn" yn mhresenoldeb dihalog yr Anweledig. Dyma'r tynerwch sydd yn llanw barddoniaeth y Bibl, ac yn rhoddi y fath syniad aruchel o ddwyfoldeb Natur. Yn emyn y Salmydd ac yn mhryddest y Bardd-Brophwyd ceir tywyniadau dyeithr, digwmwl, nad ydynt ddim o'r ddaear isod. Gwelir y bryniau yn llosgi yn dryloyw heb eu difa o dan olwynion fflamllyd cerbyd yr Iôr: gwelir y môr yn gostegu twrf ei dònau, ac yn llyfnhau gwyneb y glas-ddwfn dan edrychiad y llygad tragwyddol: clywir y gwyrdd-ddail Libanus, a'r blodeu yn nyffryn Saron, yn "curo eu dwylaw" wrth weled y Brenin yn ei rodfeydd. Yr un tynerwch santaidd sydd yn ngweddi yr emynydd Cymreig:—
O na b'ai gwellt y ddaear
Yn delyn aur bob un,
I ganu i'r Hwn a anwyd
I'r byd i brynu dyn!
Dyma'r teimlad hefyd sydd yn tywynu yn hyfryd yn y fath emyn-gân ag "O, na bawn yn seren," neu "Ar hyd y dolydd eang;" neu "Tuag adre'," neu Meddyliau am y nefoedd." Dymuniad ysbrydol sydd yn y weddi am fod "yn seren fach wen "
Mi dd'wedwn am ddyfnder,
A hyd, lled, ac uchder,
Eangder y nef, a harddwch y byd!
Ar y dolydd a'r llechweddau darllenai y llythyrenau euraidd sydd yn gwneud i fynu enw yr Arglwydd—
Pa beth yw'r greadigaeth oll
Ond Bibl arall Duw?
Gwelodd lwybr pob haul a seren, pob ffrydlif fach ac afon fawr, pob awel a phob cwmwl, yn cyfeirio i'r Ddinas lle mae holl ffyrdd y cread yn cyd—gyfarfod. Gwelodd
Gwelodd "feddyliau am y nefoedd" wedi eu hau fel goleuni'r wawrddydd ar dir a môr, ar lwybrau'r mellt a gorphwysfanau'r eryr, ar losg—feydd yr anial a gwyrddlesni tawel y goedwig.