Brithgofion/Ffermwyr

← Prydyddion

Brithgofion gan Thomas Gwynn Jones

Gweision Ffermydd

VIII.

FFERMWYR.

FFERMYDD heb fod yn rhai mawr iawn oedd yn yr ardal, a thenantiaid oedd y ffermwyr bron i gyd, mi gredaf. Gweithient i gyd yn ddigon caled hefyd, a diau nad peth hawdd bob amser fyddai cael y rhent at ei gilydd mewn pryd. Digon traws fyddai'r meistradoedd tir, a thrawsach fyth y corachod estron a ddewisent yn stiwardiaid. Yr oedd hen draddodiad dosbarth yn gryf ymhlith y ffermwyr, amryw ohonynt o deuluoedd a fu'n berchenogion eu ffermydd eu hunain gynt. Weithiau, ffaelai ffermwr yn ei amgylchiadau, ac ni byddai ddim y gallai ei wneud ond mynd i fyw i fwthyn, neu dŷ mewn rhes "dan yr un to" ag eraill fel y dywedid, anffawd fawr, a mynd i weithio ar y tir am gyflog. Yn gyffredin, cydnabyddid ei ddosbarth er hynny. Cofiaf un felly fyddai'n gweithio yn fy nghartref fy hun. Câi fwyta wrth yr un bwrdd â'm tad a'm mam, a dysgid ninnau'r plant i gydnabod ei blant yntau. Eto, ni byddai un osgo uwchraddol yn y bobl hyn tuag at eu gweithwyr na'u cymdogion. Peth dieithr, yn wir, oedd rhyw arwahander felly yn y gymdeithas honno. Ffynnai cryn lawer o gydweithrediad rhwng y ffermwyr â'i gilydd. Fel y dywedwyd yma eisoes, cynorthwyent ei gilydd gyda rhai gorchwylion, a phan gâi un ohonynt golledion, byddai'r cymdogion oll yn cymortha," fel y dywedid. Cof gennyf am un cymydog i ni a gollodd ddau geffyl un tymor, adeg trin tir at hau yd gwanwyn. Un bore, heb ei fod ef yn gwybod dim am y peth, yr oedd chwech o weddoedd yn un o'i gaeau ac wedi ei droi i gyd cyn y nos. Yr un modd trowyd caeau eraill iddo gan yr un cymdogion. Pan gollai tyddynnwr fuwch neu lo, rhoddai cymydog lo neu ddeunydd buwch iddo, fel dyletswydd. Tebyg mai gweddillion hen ddefod gynt oedd pethau fel hyn, canys hwyrfrydig iawn fyddai'r ffermwyr fel dosbarth i gydweithredu drwy gyd-brynu neu gyd-werthu pethau, neu sefyll gyda'i gilydd i amddiffyn un o'u dosbarth rhag cam oddiar law meistr tir neu stiward. Clywid, yn wir, am ambell un yn cymryd fferm "wrth ben" un arall, pan fyddai hwnnw wedi rhoi rhybudd i ymadael am fod y rhent yn rhy uchel, neu am na châi drwsio tŷ neu feudy gan y meistr tir fel y gellid byw'n weddol gysurus neu gadw anifeiliaid ynddynt. Eto, byddai cydwybod y ffermwyr fel dosbarth yn erbyn y gŵr a gymerai dir tros ben un arall. Pan ddigwyddai hynny, byddai'r sawl a'i gwnâi yn un nad ymwnâi'r cymdogion nemor ddim ag ef am flynyddoedd.

Cof gennyf am ystori fyddai gan fy nhaid am reibiwr felly yn ei ieuenctid ef. Fferm go helaeth ganddo, ac ni chollai gyfle i gydio maes wrth faes. "Hen gribin " oedd ei wraig hefyd, y ddau wedi priodi dipyn ymlaen ar eu hoes, ac heb ddim plant. Bu hi farw gan ei adael ei hun. Tyddynnwr bychan oedd ei gymydog nesaf a chanddo ferch a honno'n gwasanaethu yn y gymdogaeth, merch ieuengach na'r ffermwr, un gref o gorff, a golygus. Cyn hir, aeth y ferch honno i gadw ei dŷ. Bu hi yno'n gwasanaethu am rai blynyddoedd ac yr oedd hi'n gynnil a gofalus. Yr oedd sôn ar led yn yr ardal na byddai hi'n cael cyflog sefydlog ganddo, ond gadael faint bynnag fyddai'n ddyledus iddi yn ei law ef, i ddodwy, fel y dywedid, yn ei wasanaeth ef, yn y dybiaeth y byddai hi yn y man yn wraig y tŷ. Go ansicr fyddai amgylchiadau ei thad, a rhoi'r gŵr cefnog fenthyg arian iddo pan fyddai rhent yn ddyledus ag yntau heb ddigon ar gyfer y galw. Felly yr aeth pethau ymlaen am ysbaid. O'r diwedd aeth pethau o ddrwg i waeth ar y tyddynnwr bach. Ni allai na thalu ei rent na thalu ei ddyled i'w gymydog cefnog. Pan soniai hi wrth ei meistr am helynt ei thad, dywedai'r meistr wrthi am beidio â phoeni, y byddai popeth yn iawn yn y man. Credai hithau hynny, a gadawai ei chyflog heb ei godi. O'r diwedd, daeth y sôn fod y tyddynnwr wedi cael rhybudd i ymadael o'i dyddyn, am ei fod ymhell ar ôl gyda'i rent, a bod ei gymydog wedi cymryd ei dir tros ei ben. Clywodd y ferch y sôn o'r diwedd. Aeth adref a chafodd wybod gan ei thad mai felly yr oedd. Collodd ei thymer. Aeth yn ei hôl. Dywedodd ei meddwl wrth ei meistr, a hawliodd ei chyflog. Edliwiodd yntau iddi na ofynnodd ef erioed iddi adael ei chyflog yn ei law ef, a'i bod hi yn disgwyl y buasai ef yn ei phriodi, a mwy na hynny, ei fod ef wedi rhoi'n fenthyg i'w thad eisoes fwy na'r cyflog oedd yn ddyledus iddi hi ar hyd y blynyddoedd. Os nad oedd hi'n fodlon ar bethau fel yr oeddynt, mai gwell iddi oedd. Aeth gwaed y ymadael o'i wasanaeth ef pan fynnai ferch i'w phen. Cydiodd yn y ffermwr, cododd ef yn ei breichiau, cariodd ef at ymyl craig ar gwr isaf y buarth a bwriodd ef drosodd nes oedd yn rholio i waelod llain. o dir ochrog oedd yno. Aeth i'r tŷ, paciodd hynny o ddillad oedd ganddi ac aeth ymaith heb gymaint ag edrych ar ei hôl. Pan gaed hyd i'r ffermwr yn y gwaelod ar ei hyd ar lawr, yr oedd wedi torri ei ddwy fraich. Gwerthwyd eiddo'r tyddynnwr ac aeth ef a'i ferch o'r ardal. Ni bu sôn am roi cyfraith arni hi am a wnaeth. Aeth y tyddyn i feddiant y gŵr cefnog. Ond o'r diwrnod allan, aeth pethau yn ei erbyn. Pan fu farw ymhen rhai blynyddoedd, nid oedd ond gwerth ei stoc ar ei ôl, "wedi'r holl gribinio," chwedl fy nhaid, "wedi colli parch pawb."

Er eu bod yn gweithio'n galed iawn, gwŷr hamddenol fyddai'r ffermwyr, yn enwedig ddiwrnod ffair neu farchnad. Cymerent ddarn diwrnod cyfan i werthu buwch yn y ffair. Dôi porthmyn trwsiadus o'r gororau i'r ffeiriau'r pryd hwnnw, yn gwisgo dillad brethyn, côt weddol laes a throad go bŵl ar ei godre y tu blaen, pocedi go helaeth o bobtu, esgus pocedi yn y gynffon a dau fotwm uwch ben; llodryn yn culhau at i lawr nes mynd yn weddol dyn o'r pen glin at y meilwng, esgidiau wedi eu duo'n loyw. Ffon ysgafn yn y llaw, hetiau ffelt, rywbeth rhwng het sidan a het gron, honno weithiau'n llwyd wen, am y pen. Byddent yn medru tipyn o Gymraeg mwy neu lai chwithig, digon i brynu anifail, a chael tipyn o hwyl ar fargeinio. Dôi un ohonynt at fuwch ac edrych arni a'i theimlo, gan roi naid fedrus o'r neilltu pan fyddai raid iddi hithau wneud rhyw wasanaeth naturiol drosti ei hun.

"'M, chi pia'r hen fodryb?" meddai'r porthmon.

"Ia," meddai'r ffermwr gwledig, yn ddigon sobr, pan ddigwyddai fod yn ffraeth, "'r own i'n meddwl ych bod chi'n edrach yn o debyg i fab iddi."

"Diaw' " atebai'r porthmon, "rhaid 'i bod hi wedi bod yn byw'n o fain ers pymtheg blwyddyn, pan welis i hi o'r blaen! Faint amdani hi heddiw?

"Hyn a hyn," meddai'r ffermwr, "mae gwell cas arni na phan brynis i hi gynoch chi ddwy flynadd yn ol." Ac felly ymlaen am ysbaid, yn dal her ar ei gilydd. O'r diwedd, M," meddai'r porthmon gan daro ei goes â'i ffon a throi ymaith.

Neb yn gofyn pris y fuwch am awr wedyn, a'r ffermwr yn dechrau edrych yn ddigalon. Prisiau'n gostwng a'r galw yn llai nag oedd fis yn ôl. O'r diwedd, dôi'r porthmon heibio eilwaith. Edrychai ar y fuwch, codai ei ysgwyddau, a gofynnai yn sychlyd, "Faint erbyn hyn?" Daliai'r ffermwr at ei bris. Glaswenai'r porthmon, ond edrychai ar ei oriawr, heb feddwl bod y ffermwr yn deall peth felly mewn ffair yn burion. Dadl fach arall, heb fod lawn mor ffraeth â'r gyntaf. Yna cynigiai'r porthmon bris, gan edrych ar yr hen fodryb," cystal â chydnabod fod arno ei blys at ei bwrpas. Dôi'r ffermwr i lawr bunt neu ddwy. Dim llwyddiant. Ai'r porthmon ymaith eilwaith. Gadawai'r ffermwr y fuwch dan ofal y gwas bach a rhôi dro drwy'r ffair. Dôi yn ei ôl yn fwy digalon ei olwg nag o'r blaen. Aros tipyn wedyn. Yntau'n edrych ar ei oriawr. Rhaid i'r "hen fodryb" fynd i rywle neu adref cyn hir, yr oedd yn amlwg. Disgynnai llygad y porthmon arni am y trydydd tro. Byddai ei lais yn is dipyn.

"Hyn a hyn," meddai gan ddal ei law allan.

"A chweugen o rodd, ynta," meddai'r ffermwr yntau, â'i lais yn is.

"O'r gora," meddai'r porthmon, gan edrych ar ei oriawr eilwaith. Estynnai ei law allan. Estynnai'r ffermwr ei law yr un fath a thrawai law'r porthmon yn ffyrnig. Gwelais fwy nag un porthmon yn rhoi ysgytiad i'w law a'i rhoi yn ei logell ar ôl y cyfarchiad hwn â llaw haearn y ffermwr. Edrychai'r ffermwr ac yntau fel dau elyn, ond âi'r ddau gyda'i gilydd i'r dafarn nesaf, gan orchymyn i'r gwas bach fynd â'r fuwch i fuarth y dafarn rhag blaen. Ac felly ar ôl dwyawr neu dair o fargeinio y gwerthid yn "hen fodryb."

Byddai llawer o'r arferion cymdeithasol yn awgrymu hen draddodiadau Cymreig. "Diwrnod galw" fyddai'r dydd y dôi cymdogesau neu hen gyfoedion i edrych am fy mam, neu yr âi hi i edrych amdanynt hwy. Byddai te mewn hen "lestri c'heni," a gedwid yn ofalus mewn cwpwrdd cornel, ar y diwrnod hwnnw, llestri â llun blodyn mewn aur ar ochr y cwpan a chanol y sawser, rhai wedi bod yn y teulu er amser Nain, ond bod morynion diofal wedi torri rhai o'r set, "fel y bydd raid iddynt gael gwneud!" Byddai'n rhaid i hogyn bach fod yn boenus o lonydd ac yn annaturiol o dda. Er bod fy man yn un lawen wrth natur a braidd yn ffraeth ei gair, go gwynfannus fyddai'r ymddiddan bron bob amser ar achlysur felly, sôn am drwbl ac afiechyd hon a'r llall, neu am ferch rhyw hen gydnabod wedi priodi yn is na'i stad, felly beth oedd i'w ddisgwyl ond trwbl? Ar dro byddai sôn fod merch un arall wedi "priodi'n dda" dros ben, hynny yw, yn uwch na'i stad, efallai. Trwbl fyddai weithiau ar ôl y fargen honno hefyd. Dywedid yn aml yn ystod yr ymddiddan mai "dyna fel y mae hi yn yr hen fyd yma."

Byddai'n well gennyf hirnos gaeaf, pan ddôi cyfeillion fy nhad heibio. Cymdogion go agos fyddent yn gyffredin. Doent i mewn o un i un, tua'r un amser bob tro, un gŵr mewn tipyn o oed. Dôi ef i mewn yn gyson, nid drwy'r cyntedd fel y lleill, ond drwy'r gegin gefn, neu'r "briws" fel y gelwid. Cilagorai'r drws oddi yno i'r gegin fawr, a gofynnai llais "Oes yma bechaduriaid heno?" "Oes, oes, dowch i mewn," fyddai'r ateb, a dôi'r hen ŵr i mewn. Ni wyddwn yn y byd, ac ni wn eto, pam y dôi ef drwy'r drws cefn ac nid fel y lleill, na pham ychwaith y gofynnai am " bechaduriaid." Golwg mor rhadlon a llawen arno ef ei hun bob amser fel y byddwn yn meddwl weithiau mai dynion llawen felly fyddai pechaduriaid. Caem gryn dipyn o ganu—yr oedd dysgu darllen sol-ffa yn gyffredin yn y cyfnod hwnnw—ac adrodd ystraeon. Ymhlith pethau eraill cenid cân hwyliog iawn, "Ffynnon Cae Coch," sef Ffynnon enwog Drefriw. Dwy linell yn unig a ddaw i'r cof ohoni, ac ni chyfyd gweddill y gainc ychwaith o'r dyfnder—ni fedraf yn fy myw gael diwedd arni! Dyma'r ddwy linell nas llyncodd ebargofiant:—

Cerddi eraill a genid oedd "Ffon y Plismon," gwaith Eben Fardd, mi gredaf; "Cymru fy ngwlad, hen gartref y Brython" (y gerddoriaeth, onid y geiriau hefyd, gan J. D. Jones, gŵr y bu fy nhad yn ei ysgol yn Rhuthin); un "dôn gron" nad cof gennyf mo'i henw; amryw hen geinciau Cymreig, a "Chân y Crud," ar eiriau gan "Llystyn," os wyf yn cofio'n iawn, cân a'm gyrrai i'n drist dros ben, pan genid am yr hen grud wedi ei adael o'r diwedd:—

"A mynd i ganol crwybyr cop
Mewn cell yn nhop y tŷ."

Ar gainc leddf "Toriad y Dydd," y cenid y gân, a byddai dagrau'n dyfod i'm llygaid er gwaethaf traddodiad pan glywn denor lleddf fy nhad yn canu'r geiriau uchod ar y nodau:—

Byddai canu "Cymru fy ngwlad" hefyd yn fy nhristâu dros fesur, pan feddyliwn am y Brythoniaid wedi colli'r gogoniant a fu... Byddai'n dda gennyf pan ddeuai tro un o gerddi digrif Talhaiarn i godi tipyn ar galon drist. hogyn bach, ac yr wyf heno â'm gwallt yn wyn, ar ôl gofyn iddynt roi taw (am byth, os mynnant) ar leisiau aflafar sentimentaliaid y radio, yn gwrando ar lais bas cadarn hen ŵr y drws cefn, cyfaill "pechaduriaid," a thenor hoyw fy nhad...

Byddai'r chwedlau gwlad, megis y rhai a adroddid am Siôn Swch, ffŵl a gedwid gan ryw hen ŵr bonheddig oedd yn byw rywdro heb fod ymhell o'r ardal, meddid, yn ddifyr odiaeth, ac yn dal yn eu blas er eu clywed lawer gwaith.

Nid wyf yn amau dim bellach nad darn o draddodiad. y "Noswaith Lawen" gynt oedd hwn, wedi aros ymhlith trigolion yr ardal gwbl Gymreig honno hyd chwarter olaf y ganrif ddiwethaf. Syndod a llawenydd gan y gymdeithas honno fyddai glywed fod eto "Nosweithiau llawen" bellach yng Ngarthewin eto.