Brithgofion/Gweision Ffermydd
| ← Ffermwyr | Brithgofion gan Thomas Gwynn Jones |
Un o'r Rhai Fu → |
IX.
GWEISION FFERMYDD.
Dosbarth diddorol iawn oedd y gweision, y soniwyd eisoes am rai o'u campau, digon diddorol, efallai, i sôn amdanynt ar eu pennau eu hunain yma. Caled oedd eu bywyd. Cysgent yn aml mewn llofftydd uwch ben yr ystablau, ac ni welid monynt yn y tai onid amser pryd bwyd. Mewn ambell fferm caent eistedd wrth dân y gegin neu'r gegin gefn yn yr hwyr, os mynnent, a phan fyddai un doniol, cymerai ran yn y difyrrwch hirnos. gaeaf-cant neu adrodd ystori neu ofyn dychmygion.
Ambell waith, dôi chwiw dros rai ohonynt i wneud castiau yn ystod y nos, pethau cymharol ddiniwed fel mynd i gnocio ar y merched gweini, a phethau eraill a ystyrrid yn waeth, megis clymu drysau'r tai oddiallan fel na ellid eu hagor oddimewn; codi llidiardau oddiar eu bachau a'u gadael i sefyll yn erbyn y pyst. Cofiaf am un hogyn bach a dorrodd ei fraich drwy i lidiart. felly syrthio odditano; gollwng anifeiliaid allan o gaeau, neu stwffio coflaid o wair i ambell gorn simnai. Byddent hefyd weithiau yn herw-hela ("portshio" fyddai'r gair cyffredin), a digwyddai ysgarmes rhyngddynt o dro i dro a'r ciperiaid. Adroddid am nifer a aeth ryw noswaith i hela, wedi duo'u hwynebau, neu wisgo mygydau. Gadawsant i'r cipar ddal un ohonynt, yna yn sydyn dyma eraill yn rhuthro at y ddau, yn dal y cipar drwy orthrech ac yn gwthio pawl hir a chryf drwy un llawes, ar draws ei gefn ac allan drwy'r llawes arall, a chlymu ei arddyrnau'n dyn â llinyn, fel na fedrai ei gael ei hun o'r ddalfa honno. Bu raid iddo fynd orau y gallai i chwilio am ryw gymorth a bu'r bechgyn dyfeisgar wrthi'n ddygyn cyn bod neb ar eu holau.
Ar droeon y digwyddai'r castiau gwaethaf, drwy ryw anfodlonrwydd naturiol ar oriau digysur yr hwyr, efallai, neu awydd i ddangos dirmyg at anystyriaeth ambell "hen gribin" gwaeth na'i gilydd, neu ryw fath o wrthryfel anfedrus yn erbyn gwendidau gwaethaf y drefn gymdeithasol a adawai un dosbarth ieuanc heb un ddarpariaeth ar gyfer rhywfaint o gysur, heb sôn am ddifyrrwch neu ddiddordeb gwedi oriau gwaith. Ond, at ei gilydd, syndod fel y gallai'r dosbarth digyfle hwn ddioddef pethau ac ymddwyn cystal ag y gwnaent. Byddai tafarnau i'w cael yn y pentrefi, wrth gwrs, ond ni byddai sôn am lawer o ofera ymhlith y dosbarth hwn, dim cymaint ag ymhlith crefftwyr a chwarelwyr. Bach oedd eu cyflog a hir eu horiau gwaith. Gallent ddarllen Cymraeg, diolch i'r Ysgol Sul, ond prin oedd llyfrau cymwys ar eu cyfer, neu le cymwys i'w darllen pe buasai rai. Cymerent ddiddordeb mawr yn eu gweddoedd—sonnid am rai fyddai'n torri twll drwy lawr llofft yr ŷd a dodi ynddo beg i'w dynnu a'i roi, er mwyn cael ceirch drwyddo o'r pentwr fyddai ar lawr y llofft i'w roi heb yn wybod i neb i'r ceffylau fyddai tan eu gofal. A phan fyddai "dangos neu ffair geffylau, neu ryw achlysur cyhoeddus, megis "trip Ysgol Sul," byddai addurno mawr ar y ceffylau. Cenglau'n disgleinio gan sêr o bres, mwng a chynffon wedi eu plethu a'u haddurno â rhubanau cochion, gwyrddion a melynion, a gwellt gwenith yn y clymau, yn fforchogi'n ysnodennau, ar ddelw gwreichion sêr. Ac yn amlach na pheidio, y gwas fyddai piau'r holl addurniadau. Rhan o'i grefft ef fyddai trwsio'r wedd, a byddai wrthi, hwyrach, trwy'r nos gyda'r gorchwyl hwnnw. A'r unig dál a gâi oedd bodloni ei elfen grefft. Swllt neu ddau ar dro, efallai, gan ambell feistr haelach na'i gilydd. 'Rwy'n cofio'r funud yma weld "trip Ysgol Sul" yn dychwelyd adref gyda'r nos. Gwagen yn llawn o ferched a phlant, yn eu dillad gorau. Merched bach mewn gwyn neu las gwan, ac ysnodennau o goch neu las ar lewys cwta, mynwes a het wellt. Bechgyn mewn brethyn cartref lliw cawn crin, a chapiau pig. Dau geffyl yn tynnu'r wagen, yn gloywi gan bres a rhubanau a'r gwas yn cerdded yn eu hochr, yn ei ddillad Sul; coler wedi ei sythu am ei wddf, ac arddyrnau ei "grys main " wedi eu sythu yr un modd ac yn cyrraedd at ei figyrnau. Chwip ag amgyrn pres am ei choes yn ei law. Golwg sobr arno, yn cerdded â'i ddwy fraich i lawr gyda'i ystlysau; a'i ben, pan drôi yn y goler newydd, yn troi'n ofalus iawn, am fod y goler yn crafu gwddw cynefin â symud yn rhydd.
Eto, fel dosbarth, byddai'r llanciau hyn dipyn yn falch, yn eu gwisg orau. Dillad o frethyn cartref; het ffelt galed a phluen baun neu dair neu bedair o blu pioden y coed, wedi eu gosod yn ofalus ar un ochr i'r het. Os gwelid llanc yn gwisgo'i het braidd ar ochr ei ben, ystyrrid ei fod ef yn "un garw." Gwisgid coleri wedi eu sythu, yn gyffredin, a "c'hêt," oni byddai "crys main," gan y rhai balchaf, sef darn o liain wedi ei sythu i'w ddodi dros du blaen y crys, yn agorfa'r wasgod. Anaml y gwelid un yn gwisgo cuffs, ond cofiaf yn dda glywed un yn disgrifio un arall â chanddo rai.
"Coler hyd at 'i glustia," meddai, "fel na fedra fo droi'i ben mwy na llygoden mewn trap. Cyps yn cyrradd at 'i winadd. A hogla sment, ddigon i daro dyn i lawr ddecllath oddiwrtho."
Byddai "oel gwallt" yn dra chymeradwy ganddynt hefyd. Gwisgai rhai fodrwy arian am y bys bach, ac ystyrrid oriawr a chadwyn yn addurn mawr, a phin gadach ar lun pedol ceffyl yr un modd. Cyfrifid lwmp o oriawr, a elwid "llygad myharen," yn un dda iawn. Y tu mewn i wasg y llodryn y byddai poced yr oriawr mewn dillad gwaith, a byddai'r osgo wrth godi gwaelod y wasgod i fyny, gafael yn y gadwyn a thynnu'r oriawr allan, yn galw llawn cymaint o sylw ati ei hun â'r osgo heddiw, pan fo'r oriawr a wisgir ar yr arddwrn yn newydd iawn. Byddai cyllyll "Joseph Rogers" mewn bri mawr yn eu plith.
Byddai'r rhan fwyaf o'r bechgyn yn "iwsio baco." Cnoi "baco main" fyddai fwyaf cyffredin ym mysg y gweision, mygu pibellau yn amlach ymhlith y gweithwyr hŷn. "Cetyn" y gelwid pib fer; "pibell" oedd enw un hir, o glai. Byddai medru poeri dafn o sudd y tybaco. i ganol tân neu i lygad ci neu gath, o gryn bellter, yn arwydd o glyfrwch. Gwelech lanc yn sefyll ar ddiwrnod ffair go oer wrth gornel ystrŷd; coler ei gôt wedi ei chodi, ei ddwylo ym mhocedi ei lodryn; un goes yn syth a rhyw blygiad yn y llall; yntau'n cnoi baco ac yn edrych fel pe na buasai'n gweld dim. Dôi ci heibio ac edrych arno. Ni welech mo'r llanc yn gwneud dim, ond cyfarthai'r ci fel pe buasai rhywbeth wedi digwydd. Safai'r llanc yn gwbl lonydd, fel delw. Daliai'r ci i gyfarth. Yn sydyn, clywech wawch, gwelech y ci yn neidio i'r awyr ac yn rhedeg ymaith, gan sefyll yn awr ac eilwaith i geisio tynnu rhywbeth o'i lygad drwy rwbio'i bawen yn ei erbyn. A daliai'r llanc i edrych fel sant o hyd.
Cerddi neu faledi fyddai llenyddiaeth y dosbarth. Siom fyddai dyfod adref o ffair heb gerdd newydd. Mewn twll ym mhared ystabl y cedwid y cerddi yn aml. Ambell un yn eu pwytho wrth ei gilydd yn ofalus, fel llyfr. Ymhlith y rhai mwyaf cymeradwy a gofiaf yr oedd cerdd "Y Blotyn Du," "Yr Eneth gadd ei gwrthod," "Hen Ffon fy Nain" a'r "Bwthyn Bach to gwellt." Anaml cael llanc na fedrai ganu'r rheiny.
Balchter mawr arall ymhlith y llanciau oedd aredig. Pan fyddai cae tirglas i'w drin, byddai raid bod pob cwys cyn unioned â'r saeth, heb fod ynddi na tholc na thoriad, a phe ceid carreg, a daflai'r aradr o'r gwys, byddai raid ei llusgo yn ei hôl, a thrwsio a llyfnhau'r balc â rhaw fechan a gedwid o bwrpas at hynny ar y tu mewn i'r ystyllen bridd. Byddai raid i'r gwys orwedd ar ei hochr yn gymwys, fel y gwelid y rhigol rhwng cŵys a chŵys o dalar i dalar yn un llinell gwbl union. Yr oedd drumio'r cefn, neu'r grwn, fel y byddai'n crymu'n grwn o rych i rych, yn gamp fawr. A phan fyddai'r cae wedi ei orffen, byddai golwg ardderchog arno. Llyfnid y cwbl cyn hir, a gwnaethai âr llai perffaith y tro lawn cystal, efallai. Ond pa waeth fod yr og yn fuan yn chwalu'r cwysau'n llwch? Crefftwr oedd yr arddwr, a'i fryd ef oedd bodloni nwyd y crefftwr am berffeithrwydd, pe llyfnid yr âr drannoeth.
Ceid yr un grefftwriaeth ymhlith y gweithwyr, rhai hŷn, wedi bod yn eu tro yn canlyn y wedd. Hwy fyddai'n torri gwrychoedd, yn cau a chloddio, ac yn toi teisi gwair ac ŷd. Byddai eu harfau, y "cryman cam," neu'r bilwg," a'u rhawiau—rhofiau, fel y seinid gan rai—cyn loywed â'r gwydr, yn enwedig pan fyddai gystadlu. Awch fel ellyn ar gryman a rhaw, at ddarn-dorri a phlygu cainc, ac at gael tyweirch i'w gosod ar ei gilydd yn y clawdd fel y byddai'r asiad rhwng dwy res yn gwbl union a chywir. Am gywirdeb llaw a llygad, ni welais odid ddim erioed a gurai waith yr hen gloddwyr hynny. Byddai gwneud tas o wair neu yd yn gryn gamp, a'i thaclu a'i thoi y gn gamp fwy byth. Os tas wair fyddai, rhaid ei "thynnu" i ddechrau, sef tynnu ei hochrau a'i thalcennau, fel y taflai dros ei throed, ac y byddai crymedd cymesur ynddi o'i bôn i'w brig. Cymerai hynny ddyddiau gyda thas fawr, gwaith glân, difyr. Ac wedi gorffen hwnnw, a "chau'r pen" yn iawn, byddai'r das a'i hystlysau mor union â'r saeth hithau, ac heb flewyn o'i le i dorri ar gywirdeb ei llinellau. Yna, dodid gwanaf ar hyd y pen, o frwyn neu wellt gwenith, wedi eu tynnu nes eu bod yn unfrig, unfon. Gwneid "rhaffau traws" a "rhaffau cerdded" o lafrwyn neu o wair hir, llathraidd ni ddaethai'r "cortyn coch" yn gyffredin yn yr ardal honno eto. Byddai'r "rhaffau traws," lle byddai crefftwr iawn wrthi, wedi eu nyddu o dair cainc weddol fain. Toid bob yn wanaf, a byddai raid bod pob gwelltyn yn ei le, a'r to yn ddigon tew i wneuthur bondo a daflai'r dwfr i lawr heb gyffwrdd ag ochr y das. Byddai'r tair rhaff gerdded" ar hyd y pen beth yn ffyrfach na'r lleill, yn is i lawr ar y to, a'r isaf ohonynt, ar odre'r to, yr un modd yn ffyrfach. Rhaid fyddai dwyn y to dros y talcen, a'i grymu i mewn ar ei odre oni byddai'n gymwys fel pedol ceffyl. Tynheid pob rhaff wrth fynd ymlaen, a'i gosod yn gadarn à "phinnau to," rhai ohonynt wedi gwasanaethu am flynyddoedd lawer, wedi eu gwneud gan mwyaf o bren cyll, a'r rhisglyn wedi caledu a gloywi, a'u blaenau cyn feined â blaen saeth. Weithiau, rhedid y rhaff gerdded isaf ar draws y talcen o ochr i ochr, fel addurn ychwanegol, ac ni thalai fod un o binnau'r rhaffau traws y gronyn lleiaf yn uwch nac is na'r lleill. Byddai raid cael gwellaif â min arno i dorri godre'r to yn wastad, heb y tolc lleiaf yn y bondo o ben i ben. Cofiaf am ddau hen ŵr yn fy nghartref yn gorffen toi tas wair go helaeth, ac wrthi'n gwastatau'r bondo, un gyda'r gwellaif a'r llall yn rhedeg llygad ar ei hyd. "Wel' di," meddai'r olaf, mae un gwelltyn yn y trydydd cyfwng acw ryw wythfed o fodfedd yn is na'r lleill."
Os tas ŷd fyddai'r das, rhaid ei "gwthio" â rhaw, i gael yr ystlysau a'r talcennau'n wastad, ac yna cymerid pladur i'w "stricio" a chael y gwellt i gyd yn gwbl unfon. Yna toi, fel y toid y gwair. Byddai balchter crefft yn hyn oll, a lle byddai un y cydnabyddid ei fod yn ben crefftwr, cerddai eraill o bell i weld ei waith. A dyna fyddai ei dâl yntau.