Bywgraffiad y diweddar barchedig T. Price/Ei Ddydd Lyfrau
| ← Y Llenor, y Darlithiwr, a'r Pregethwr | Bywgraffiad y diweddar barchedig T. Price gan Benjamin Evans (Telynfab) |
Ei Ffraeth-Eiriau |
PENNOD XVII.
EI DDYDDLYFRAU.
Arrangement—Platt—Gofal am y pethau lleiaf—Irving a Wellington—Y bancer a'r hatlingau—Adeg dechreuad ei gofresau—Note—Enghraifft o'i ddyddlyfr—Ei daith yn Siroedd Caerfyrddin a Phenfro—Cyfeiriad Myfyr Emlyn—Cyfansymiau ei ymrwymiadau blynyddol a'i nodion—1857—1863—1864—1867—1870—1873—1874—Afiechyd y Dr. 36 o Sabbothau heb bregethu—Nodiad eglurhaol—1880—Bedyddio dau fyfyriwr o Drefecca—Diwedd yr ail lyfr—Cyfres pregethau y plant—Eu pynciau—Y Nadolig cyntaf gartref am 35 mlynedd—Dyddiad olaf ei gronicliad—Y geiriau olaf ar y cofnodlyfr—Olion cryndod ei law yn ei ysgrifen yn y blynyddau 1885 ac 1886—Manylder a threfnusrwydd yn deilwng o efelychiad.
Arrangement or order, Nature's first law, digests the matter that industry collects. It means doing things methodically, a habit of saving time to all, and without which no business of any size could be carried on.—J. Platt.
MEWN trefnusrwydd rhagorai y Dr. yn fawr. Yr oedd ganddo ef ei gynlluniau gyda phob peth yr ymgymmerai efe â'i weithio allan—y pethau lleiaf yn gystal â'r pethau mwyaf. Cymmer Irving sylw neillduol, yn ei hanes o fywyd Wellington, o fanylder rhyfeddol ei arwr gyda phethau bychain. Yr oedd ei gyfriflyfrau a'i ddyddiaduron yn dangos pa mor ofalus ydoedd o bethau bychain. Gallai esiampl Wellington yn yr ystyr hwn roddi gwersi buddiol i'r rhai hyny a ddirmygant yr hyn a alwant yn petty details. Mae miloedd o'r fath fodau i'w cael yn mhob gwlad. Nid oes dim yn deilwng o sylw yn eu barn hwy os na fydd yn cael ei ddwyn yn mlaen ar raddfa eang. Nid ymostyngant at y ceiniogau—dim ond y punnoedd sydd yn werth eu sylw hwy; ond y dyogelaf yn ei waith, a'r mwyaf llwyddiannus bob amser yn ei ymgymmeriadau, ydyw yr hwn sydd yn "ffyddlawn yn y lleiaf." Dywedai bancer (Mr. Green, Cymro pur ac aelod ffyddlon yn eglwys y Bedyddwyr yn Castle Street) wrthym yn Llundain yn ddiweddar, "You would be surprised, Sir, to know how careful my grandfather was of the farthings, and what good use he was able to make of them."
Wrth edrych dros ddyddlyfrau Dr. Price o ddiwedd 1850 (oblegyd dyna'r adeg feddyliwn y dechreuodd gadw cofnodion o'i bregethau, ei gyflawniadau, a'i ymrwymiadau) hyd ganol 1886, pryd y methodd gan afiechyd, yr ydym wedi ein taro â syndod gan ei fanylder gyda ei gofnodion parthed ei destynau, ei deithiau a'i ymrwymiadau yn mhob cylch. Bydd yn ormod gorchwyl i ni, gan fod ei groniclau yn cyrhaedd dros gyfnod mor faith, a'i helyntion mor lluosog. wneyd llawer yn fwy na rhoddi enghreifftiau mewn dyfyniadau gerbron y darllenydd, gan adael i'r cyfryw lefaru drostynt eu hunain a dirgymhell eu gwersi i'w ystyriaeth. Yn nechreu y cofnod-lyfr cyntaf o'i eiddo, cawn y nodiad eglurhaol canlynol:— -
EXPLANATORY NOTE.
It will be seen that the entries in this register only begins with November, 1850. There are about 720 sermons on Cards, in Books, and on Manuscripts, preached previously to this date, that will be found in the lower left hand drawer in the desk in my study. All those entries with the dash under them are sermons preached from home, or upon some extraordinary occasion.
| Abbreviations— | M | The sermon is in Manuscript. |
| C | The sermon is on Card | |
| B | The sermon will be found in a Book. | |
| G | Thought to be a good one. |
Y mae y llyfr y cyfeiriwn ato yn gofreslyfr pregethau priodol, a chynnwysa bump o golofnau darparedig, y rhai a lenwir yn gyfundrefnol a gofalus gan y Dr. Rhoddwn yma enghraifft neu ddwy:—
.jpg)
Ar waelod pob tudalen gesyd y Dr. nifer y pregethau a bregethodd yn ystod ei ddyddiadau i lawr, ac yna dyga y cyfryw yn mlaen i'r nesaf, ac felly yn y blaen am y flwyddyn, pan y gwna sylwadau neillduol am ei ymrwymiadau a'i waith. 21 sydd ar odreu y tudalen perthynol i'r uchod, a bydd yr 21 ar ben y tudalen nesaf ati i ddechreu, a charia y drefn hon yn mlaen gyda'r gofal mwyaf hyd Mai 16eg, 1886. Ar ddiwedd y flwyddyn 1851, cawn nifer y pregethau yn 189; ac i ddechreu 1852, cawn:—
"Brought forward 189 from Nov. 10, 1850" Ar ddiwedd 1852, cawn rif y pregethau yn 379, a'r nodiad canlynol:—
"Preached 357 times during the year 1852."
Gwelwn mai y rheswm fod niferi y "pregethu" mor uchel yw iddo fod ar daith bregethwrol y flwyddyn hono yn Siroedd Caerfyrddin a Phenfro; a chan ein bod wedi clywed llawer o siarad am y daith hon, a chyfeiriadau mynych wedi eu gwneyd ati gan ddynion o nod yn yr enwad o bryd i'w gilydd, gosodwn ei gofnodiad o'i daith yma:—
.jpg)
Y blaenorol sydd enghraifft deg o'r modd y mae y Dr. wedi cadw cofnodion oi holl deithiau, yn gystal a'i gyflawniadau gartref. Yr hyn sydd yn rhyfedd yw nad oes toriad am gymmaint ag wythnos na diwrnod yn yr holl flynyddau, os bydd wedi cyflawnu gwasanaeth cyhoeddus mewn unrhyw gylch neu gyfeiriad. Gwnaeth golygydd parchus Seren Cymru, y Parch. B. Thomas, Narberth, gyfeiriad neillduol at y daith hon yn ei nodiad at farwolaeth yr anfarwol Ddr. yn Seren Cymru am Mawrth y 9fed, 1888, yn y geiriau canlynol:
"Dyddorol fyddai i ni, ac efallai nad annyddorol i'n darllenwyr, fyddai cofnodi y tro cyntaf y gwelsom ac y clywsom ef, sef yn Nghymmanfa Bethabara, Swydd Benfro. Nid ydym yn cofio dyddiad y gymmanfa hono, ond yr oeddem yn dra ieuanc. Cynnelid hi yn nghae Penyrallt, ar lan yr afon lle y bedyddiodd yr anwyl John Morris lawer, a lle y bedyddiodd 'Shon Morgan, Blaenyffos,' fwy. Yr oedd yno lawer iawn yn pregethu, ond prif arwyr y dydd oeddynt Evans, Hirwaun (Dr. Evans, Castellnedd, wedi hyny), a Price, Aberdar. Credwn fod John Morris, Bethabara, yn Mhontypwl, ar yr un adeg â hwy, ac ymddang. osai ei yspryd angylaidd a diniwed wrth ei fodd i gael dau o'i hen gydfyfyrwyr enwog i chwifio'r faner mor llwyddiannus ar ddydd yr uchel wyl. Cof genym am Evans, Hirwaun, yn trin yr arfau nad ydynt gnawdol' gyda medrusrwydd a manylwch cogleisiol, a'i lais main soniarus yn cynniwair drwy galonau ac yn diaspedain rhwng y cymydd, a'r dyn bach cadarn, bywiog, parablus, ffraeth, pengrych, a phenddu o Aberdar yn gwneyd i esgyrn sychion Ezeciel gyffro a chodi ar eu traed yn llu mawr. O! yr oedd yno hwyl! Yr oedd y ffaith eu bod o'r 'Gweithfeydd' yr adeg hono, ynddi ei hun, yn fwy cynhyrfus na phe ymwelai yn awr ddau o America, Awstralia, neu yn wir o'r byd arall."
Tra yn gadael llawer iawn o gofnodion dyddorol sydd ganddo yn nghorff y blynyddau, ni wnawn bellach ond rhoddi ei gyfansymiau ar ddiwedd y blynyddoedd, y rhai a enghreifftiant yn effeithiol lwyredd y Dr. gyda'i waith, yn nghyd a mawredd y gwaith a gyflawnai. Hefyd, cawn olwg ar ei yspryd a'i deimlad yn ngwyneb daioni mawr ac amrywiol yr Arglwydd tuag ato. Cawn, mor gynnar a'r flwyddyn 1857, ei fod yn dra phoblogaidd, ac yn gwneyd gwaith mawr, oddiwrth a ganlyn:—
SUMMARY FOR 1857.
"Sermons, 195; Addresses, 32; Lectures, 34; Total, 261—5 times weekly on an average. Y gogoniant i Dduw."
Erbyn hyn, y mae y Dr. yn cofnodi ei ddarlithiau, ei areithiau mewn gwahanol fanau, ac ar wahanol bynciau, yn nghyd a'i anerchiadau a'i ymrwymiadau gwahanol, gyda'r manylder mwyaf, a symia hwynt i fyny ar odreu pob tudalen, gan eu symmud yn gyfundrefnol i ben y nesaf. Dechreua 1858 gyda'r nifer 2,420 o rwymedigaethau wedi eu cyflawnu. Yn niwedd 1858, cawn 2,710 a'r nodiad isod yn canlyn:—
SUMMARY FOR 1858.
Engaged in delivering Sermons, Lectures, or Addresses. 290 times, giving an average of 5½ every week. or 5 times and 30 over. I bless God for the health and strength which He has given me to do His work." Yn niwedd y flwyddyn 1863, cawn fod cyfanswm ei ymrwymiadau o'r dechreu wedi cyrhaedd y swm o 4,548.
Etto :—
Total number of public engagements during the last year was 477. Mae genyf i ddiolch llawer i Dduw am nerth a iechyd i allu cadw pob ymrwymiad trwy y flwyddyn. I Dduw y byddo yr holl ogoniant.
Etto, ar ddiwedd 1864, ceir 4,986—
"Total number of Public Engagements during the year is 438. Mae yr Arglwydd o'i fawr ddaioni wedi rhoddi i mi iechyd a nerth i gadw pob ymrwymiad cyhoeddus heb i neb gael ei siomi. O pa mor ddiolchgar y dylaswn fod i Ti, O Dad, am dy holl ddaioni i mi, Rhag. 31, 1864!
Yn mhen ei ugeinfed flwyddyn yn Nghalfaria, gwna nodiad neillduol:—
"The total number of Public Engagements in the year just closed is 460. Mae yr Arglwydd yn ei fawr ddaioni wedi estyn nerth a gras i mi ddal mewn iechyd corff a bywiawgrwydd meddwl gyda'i waith drwy y flwyddyn heb un bwlch. Mae y flwyddyn hon sydd wedi ei gorphen wedi terfynu yr ugain mlynedd yn Aberdar. Yn yr ugain mlynedd hyn yr wyf trwy nerth Duw wedi cymmeryd rhan mewn 6,167 o gyfarfodydd cyhoeddus mewn pregethu, darlithio, &c. I Ti, O Dad, y byddo yr holl ogoniant. Amen."
Yn niwedd ei goflyfr cyntaf, cawn dudalenau lle y cofnoda ei bregethau yn y cwrdd misol, ac hefyd y rhai a draddododd yn y cangenau, y rhai sydd fel y canlyn:—
"Cwrdd Misol, 20 o bregethau ar wahanol destynau; Ynyslwyd, 21; Gadlys, 45; Bethel, 145; yr oll ar wahanol bynciau yn yr un eglwysi."
Yn yr ail gofnod—lyfr, cawn:—
"NOTE.—The sermons and public engagements in this Book are in continuation of a book already filled. I had preached previous to my commencing to enter in the other register from Jan. 1, 1849, to Dec. 31, 1850, 945 times. Recorded in the other Register 5,904 times, making a total of 6,859. Hence I had the privilege of attending some public engagements up to Dec. 31, 1866, 6,859. I bless God for health and ability to do this. To his name be all the glory."
Yn 1867, cyflawnodd 506 o ymrwymiadau cyhoeddus. Yn niwedd 1868, cawn y nodiad a ganlyn:—
Mae y flwyddyn ddiweddaf wedi bod yn un hynod am ei marweidddra crefyddol trwy yr holl wledydd. Ychydig iawn, iawn, o grefydd sydd wedi ei brofi yn unrhyw fan. Yr ydym ni wedi bedyddio llai nag arfer—dim ond 16 trwy y flwydddyn. Mae genym i ddiolch i'r Arglwydd am heddwch, cariad, a thangnefedd yn yr eglwys. Mae y gynnulleidfa yn dda iawn, ond ychydig yw y cynnydd. I'r Arglwydd y byddo y clod am bob daioni. Yr ydwyf wedi cael nerth a iechyd i gymmeryd rhan mewn 521 o gyfarfodydd gartref ac oddicartref yn ystod y flwyddyn. Yr Arglwydd a fyddo gyda ni yn y dyfodol. Amen.
Yn y flwyddyn nesaf, 1869, yr ymwelodd â'r Iwerddon a'r America, ac y mae yr holl fanau yr ymwelodd â hwynt wedi eu croniclo yn ofalus dydd yn ei ddydd; felly, gellir unrhyw bryd ddweyd, oddiwrth ei gofnod—lyfr, p'le ydoedd bob dydd, a'r gwaith cyhoeddus a gyflawnodd. Yn niwedd y flwyddyn 1870, mae ei ymrwymiadau cyhoeddus wedi cyrhaedd o'r dechreuad i 8,843, a dywed:—
Heddyw, dydd Sadwrn, Rhagfyr 31, 1870, yr wyf yn y modd mwyaf dwys a difrifol yn cydnabod llaw ddaionus yr Arglwydd tuag ataf am y flwyddyn hon. Diolch am nerth a iechyd i weithio yn y winllan. Mae y cyflawniadau cyhoeddus am y flwyddyn yn 508. O am fwy o yspryd gras a gweddi, yspryd caru ac yspryd gweithio, fel y byddo i'r Enw Mawr gael ei ogoneddu, ac eneidiau lawer gael eu cadw. I Ti, O Dad, boed y gogoniant oll. Amen.
"Rhag. 31, 1870.
Ar ddiwedd 1873, ceir:—
"Gallaf etto godi yma fy Ebenezer, diolch i Dduw, a chymmeryd cysur. Cefais y fraint o fod mewn 873 o gyfarfodydd heb fethu unwaith trwy afiechyd nac unrhyw achos arall. Y clod yn gryno ar ben y Duw da trwy Iesu Grist fy Arglwydd. Rhag. 31, 1873.
Bu ei ymrwymiadau am 1874 yn 737, a chydnebydd yn yr un modd ddaioni ei Dduw.
Yn y flwyddyn 1875, cawn, gyda nodiadau tebyg i'r rhai a nodasom, yr hyn a ganlyn:—
"Yn ystod y flwyddyn nid wyf wedi darlithio o gwbl nac wedi bod ar y Board of Guardians, ond wedi talu mwy o sylw i'r achos da gartref. I Dduw pob gras y rhoddaf yr holl glod yn enw ei anwyl Fab. Amen.
Diolch am iechyd corfforol a bywiogrwydd meddwl, y mae y Dr. wedi ei wneyd hyd yn hyn, a chydnabod Duw yn ddaionus am nerth a gallu i weithio a chwrdd â channoedd o ymrwymiadau a dyledswyddau pwysig; ond drwg genym am y cyfnewidiad a gymmerodd le yn 1876. Nid yw wedi cofnodi dim o Mai 28, 1876, hyd Ionawr iaf, 1877. Ond rhydd nodiad cyffredinol am y cyfnod y bu mewn cystudd, yr hwn sydd fel y canlyn:—
NODIAD EGLURHAOL.—Ar y Sul, Mai 28, 1876, yr oedd dyn ieuanc o Heolyfelin yn pregethu yn Nghalfaria boreu y Sul, ac yr oeddwn i bregethu yn Nghwmdar yn y prydnawn. Pregethu a thori bara gyda y Saeson yn y nos. Yr oeddwn yn wael iawn y pryd hwn. Aethum i Lundain dydd Llun, Mai 29, 1876, a gwelais Dr. Canton, a dranoeth cwppiwyd fi yn drwm iawn. Bum yn Llundain dan gyfarwyddiadau y meddygon Dr. Canton, Dr. Muchison, a Dr. Beddles. Bum yn Llundain o Mai 29 hyd Mehefin 8. Ar Mehefin 7, 1876, daeth Emily i Lundain, ac aeth â mi i ffwrdd ar Mehefin 8 i'r Mumbles. Bum yn y Mumbles o Meh. hyd Gorphenaf y 4ydd. Yna ar Gorphenaf 4 cymmerwyd fi o'r Mumbles i Lundain. Gorphenaf 8, cymmerasom ein lle i fyny yn Forest Hill. Buom yno hyd Awst 9, 1876: y dydd hwn ym. adawsom er myned i Scotland. Cyrhaeddasom Edinburgh dydd Gwener, yr 11eg. Aethom oddiyno i Melrose, yn Scotland, dydd Sadwrn, Awst 12. Bu Emily a minau yn Melrose hyd ddydd Mercher, Medi 27, 1876. Aethom o Melrose i Newcastle—on—Tyne, York, ac i Birmingham. Buom yn Birmingham wythnos yn mwynhau Cyfarfodydd Hydrefol Undeb y Bedyddwyr. Ar Hydref 6, 1876, aethom o Birmingham i Rhyl. Arosasom yno hyd Tachwedd y 6, 1876. Y dydd hwn y daethom i Aberdar gyda chalonau diolchgar i Dduw am y fraint. Bum 36 o Suliau heb bregethu dim. Diolch i Dduw am adferiad."
Bu y Dr. mewn ychydig ddyryswch gyda'i amgylchiadau bron yn y cyfnod hwn, a llawer oedd y barnau a ddadgenid gan rai am ei absenoldeb o Aberdar. Gwyr y rhan luosocaf o'i hen gydnabod ei fod wedi ei arwain i'r dyryswch hwn gan ereill yn gyssylltiedig a'r Factory yn Aberdar. Cafodd y Dr. ddyoddef yn erwin o herwydd hyn hyd ddiwedd ei oes, ac er symmud drwg dybiaethau a rhoddi ychydig oleuni ar y cyfnod hwnw, yr ydym wedi dyfynu y nodiad eglurhaol o ddyddlyfr y Dr. yn llawn. Teimlwn ei bod yn iawn ynom gyfeirio at y pethau hyn, gan iddynt fod yn ddygwyddiadau pwysig yn ei fywyd. Diau i'r trafferthion a gafodd a'r gofid yr aeth drwyddo effeithio llawer iawn ar ei iechyd, a gallwn, oddiar wybodaeth ac adnabyddiaeth bersonol, ddweyd na fu y Dr. byth yr un fath ar ol hyny. Collodd ei yspryd a'i wroldeb i raddau helaeth iawn.
Hydref 11eg, 1880, cymmerodd amgylchiad hapus le yn Nghalfaria. Gyda y Dr. am y dyddiad hwnw cawn fel hyn:—
Bedyddio dau fyfyriwr ieuainc o Athrofa Trefecca, y rhai oeddynt wedi cyfnewid eu golygiadau am fedydd, ac yn dewis cael en bedyddio gan Dr. Price yn Nghalfaria. Enwau y brodyr ieuainc ydynt David Evans, gynt o'r Bettws, Sir Gaerfyrddin, a Thomas Valentine Evans, gynt o Landyfaen.
Y brodyr anwyl a galluog D. Evans, Llangefni, Môn, a Valentine Evans, Clydach yn bresenol, oeddynt y brodyr hyn. Y maent wedi profi yn gaffaeliad i'r Bedyddwyr, ac y maent wedi ennill safle a chymmeriadau uchel yn eu plith. Ar ddiwedd y llyfr hwn etto, sef yr ail, cawn ganddo lechres o'i bregethau i'r plant, y rhai ydynt 23 mewn nifer. Yn mhlith pynciau ereill, cawn—" Dafydd pan y fachgen, "Y Bachgen Iesu," "Timotheus," "Samuel," "Bywyd Joseph," "Moses pan yn blentyn," &c., &c. Y mae wedi croniclo y cwbl yn fanwl am danynt, gan nodi y lleoedd gwahanol y pregethwyd hwynt ganddo. Cynnwysa y llyfr hwn gofnodion am dros 13 mlynedd, sef o Ionawr iaf, 1867, hyd Tachwedd 27ain, 1880. Rhif ei ymrwymiadau cyhoeddus, fel y nodasom, Ionawr iaf, 1867, oeddynt 6,859; ond gwelwn eu bod wedi cyrhaedd, erbyn Rhagfyr 31, 1880, i'r swm aruthrol o 16,701. Mae ei nodiad ar ddechreu ei drydydd dyddlyfr, fel y canlyn:—
This book is a continuation of a book similar in shape and size as this. Therefore, the two Books have chronicled 16,589 sermons or Public Addresses.
Cofier nad yw y 16,589 yn cyrhaedd yn mhellach nâ Thachwedd y 27ain, tra y mae y 16,701 yn cyrhaedd hyd ddiwedd y flwyddyn.
Am Nadolig, 1880, cawn a ganlyn:—
Rhag 25. Dydd Nadolig, gartref am y tro cyntaf am 35 mlynedd, heb fod yn rhwym mewn unrhyw drafodaeth gyhoeddus."
Ei nodiad ar ddiwedd y flwyddyn a ddarllenir fel hyn:—
"I Dduw a'r Tad y byddo'r holl ddiolch. Trwy ei nerth Ef a'i diriondeb Ef yr wyf wedi cael y fraint o gymmeryd rhan mewn 1,082 0 wahanol gyfarfodydd gartref ac oddicartref, am yr hyn y teimlaf yn wir ddiolchgar.
Ion. 1af, 1881.
Y dyddiad olaf y mae wedi croniclo ei weithrediadau arno yw Mai 16eg, 1886. Y ddau beth olaf ar ei lyfr yw "Cyfeillach Calfaria," "Cor Bach." Y mae ei holl gyflawniadau cyhoeddus wedi cyrhaedd dros yr 20,000. gwrs, y maent yn amrywiol iawn, fel y gwelir oddiwrth ei nodion, oblegyd gosodai bob peth i lawr yn eglur. Hyd y flwyddyn 1884 ysgrifenai y Dr. yn eglur, sefydlog, a digryn; ond y mae yn gwaethu yn fawr yn 1885 ac yn 1886: mae olion cryndod rhyfeddol. Hefyd, y mae y meddwl yn colli, oblegyd ceir llawer o eiriau aneglur a brawddegau anorphenedig; ond pa ryfedd pan gofiom fod ei feddwl mawr
wedi bod mor llafurus, a'i law wedi ysgrifenu cymmaint! Pe na fuasai ei law wedi gwneyd dim arall ond ysgrifenu, byddai yn waith aruthrol, ond gwnaeth lawer gyda hyny. Dengys y llyfrau hyn yn eglur iawn fod ymroddiad, penderfyniad, a dyfalbarhad yn elfenau cryfion neillduol yn y Dr., cyn y gallasai, gyda chymmaint o waith a gyflawnodd, a theithio fel y gwnaeth yn mhell ac yn agos, fod wedi eu cadw i fyny mor ddifwlch, cryno, a gofalus; ond nid yw hyn yn eithriad ynddo mewn trefnusrwydd, oblegyd gwelwn y "dyn trefnus" yn amlwg yn y cwbl a wnai. Y mae y wedd hon yn ei gymmeriad yn un dra phwysig a gwerthfawr, ac yn deilwng o'i mabwysiadu a'i hefelychu gan bawb, yn neillduol dynion ieuainc sydd â'u gwynebau ar fasnach neu swyddi pwysig. Y mae cannoedd o gofnodion gwerthfawr gan y Dr. enwog yn ei lyfrau nad ydynt o ddyddordeb cyffredinol; etto, y maent yn fath o fynegfysedd, yn cyfeirio at y dyn, ac yn egluro yn bur amlwg pa fath ddyn ydoedd.