Bywyd a Gwaith Henry Richard AS/Pennod XIX

← Pennod XVIII

Bywyd a Gwaith Henry Richard AS gan Eleazar Roberts

Pennod XX

PENNOD XIX.

Iechyd Mr. Richard yn datfeilio—Ei gariad at Gymru—Yn myned i Dreborth—Ei fwynhad yno—Ei farwolaeth sydyn—Ei gladdedigaeth yn Llundain—Anerchiad Dr. Dale—Teyrnged Mr. Gladstone i'w gymeriad—Sylwadau y Wasg ar ei fywyd a'i waith.

(1888) Gwelir oddiwrth yr erthygl yn y bennod flaenorol fod yr un awyddfryd angherddol ym mynwes Mr. Richard i amddiffyn anrhydedd a chrefydd ei wlad, yn awr, pan yn hen ŵr 76 oed, ag oedd ynddo pan yn ŵr cymharol ieuanc dros ddeugain mlynedd cyn hynny yn Crosby Hall, Llundain, ac nad oedd ei holl helyntion Seneddol, na’i lafur gyda'r Gynıdeithas Heddwch, er eu maint, yn oeri dim ar ei gariad at hoff wlad ei enedigaeth. Ond er fod yr ysbryd yn barod i waith bob amser, yr oedd y cnawd yn wan. Rhoes marwolaeth un o'i gyfeillion mynwesol o'r un afiechyd ag oedd yn ei boeni yntau gyffro i'w feddwl, a theimlai y dyddiau hyn, nad oedd ei yrfa yn debyg o redeg ymlaen lawer pellach. Treuliai ddyddiau i drefnu ei bapurau—er, meddir, na wyddai ei wraig mo hynny—fel pe yn ymwybodol fod dydd ei ymddatodiad heb fod ymhell.

Hoffai yn fawr dreulio rhai o'i ddyddiau hamddenol gyda'i gyfaill, y diweddar Mr. Richard Davies o Dreborth, Arglwydd Raglaw Sir Fôn, yng ngolwg mynyddoedd Sir Gaernarfon ac afon brydferth y Fenai. Byddai yn mwynhau y tawelwch a'r gorffwystra yn y lle prydferth hwnnw yn fawr. Yn fuan ar ol gohiriad y Senedd, sef ar y 9fed o Awst, 1888, aeth efe a'i wraig i dalu ymweliad â'r lle hyfryd hwnnw. Caffai groesaw cynnes yn Nhreborth bob amser. Dywedai Mr. Davies, y byddai—er ei afiechyd—yn llawen a siriol, ac yn mwynhau difyrion y rhai ieuainc yn fawr. Y dydd Sadwrn cyn ei farwolaeth, aethant mewn cerbyd i Bettws y Coed, a heibio Llyn Ogwen a Chapel Curig, a mawr fwynhai Mr. Richard olygfeydd prydferth y parthau hynny. "Mae hwn," meddai, gan droi at Mrs. Davies, "yn ddiwrnod i'w gofio." Galwodd Dr. Owen Thomas yno y dydd Llun canlynol, a chawsant ymddiddan hyfryd dros ben am yr hen bregethwyr, ac am ei dad, Ebenezer Richard, yn eu plith, a mwy nag unwaith y datganai ei syndod at gôf anghydmarol Dr. Thomas. Hawdd gennym gredu hyn. Côf gennym fod yn cydgerdded ag ef tua chapel Rose Place, Lerpwl, yn amser rhyfel y Crimea, lle yr oedd Mr. Richard i draddodi darlith, a'r Parch. Henry Rees (tad Mrs. Richard Davies), i fod yn gadeirydd; y modd parchus y siaradai "ddau Mr. Rees," ac y mawr ofnai rhag iddynt ymollwng gyda llifeiriant rhyfelgar y dyddiau hynny, gan y gwyddai mor fawr oedd eu dylanwad. Diau fod adroddiadau dyddorol Dr. Owen Thomas am yr hen bregethwyr, tuag at y rhai y teimlai Mr. Richard y fath barch dwfn, a phregethau y rhai a wnaeth y fath argraff arhosol ar ei feddwl, yn rhoddi mawr foddhad iddo. Dyma'r pryd yr aeth i Gymanfa Caernarfon, ac y clywodd "orfoleddu" o dan bregeth Dr. Owen Thomas, fel y crybwyllwyd eisoes.

Nos Lun, yr 20fed, yr oedd Mr. Richard gyda nifer o gyfeillion yn Nhreborth, yn ciniawa gyda'i londer arferol; a thuag un-ar-ddeg o'r gloch, bu raid iddo adael yr ystafell oherwydd ei boenau. Aeth ei ddirdynfeydd yn waeth. Danfonwyd am y meddygon, Dr. John Roberts a Dr. John Richards, yn ddioed. Ond yr oedd yn rhy ddiweddar! Ychydig cyn hanner nos, rhoes angeu esmwythid iddo o'i boenau ym mhresenoldeb ei wraig, a Mr. a Mrs. Davies, a'r lluaws cyfeillion oeddent yn gwylied o amgylch ei wely.

Fel hyn y cafodd y Cymro gwladgarol hwn farw yn y wlad a garai mor fawr, neu, fel y dywedai Dr. Dale, yng nghyrraedd sŵn dyfroedd ac yng ngolwg mynyddoedd gwlad ei enedigaeth; ac y mae yn ddiau, fel y dywedai ei wraig alarus, pe cawsai gyfleustra i ddatgan ei ddymuniad, mai fel hyn y carasai iddi fod. Esgynnodd enaid caredig Apostol mawr Heddwch o ganol broydd tawel a distaw Treborth fry i'r wlad o fythol hedd. Yng ngeiriau tlws Ceulanydd,—

"Tra llechai yn gynnes ym mynwes mwynhad,
Yn ymyl yr afon wahanna ddwy wlad,
Derbyniodd wys angeu yn dawel ei fryd,
A chroesodd yr afon wahanna ddau fyd."

Ar yr 22ain, ar ol gwasanaeth byr yn y tŷ gan y Parch. David Charles Davies, M.A., un o gyfeillion mynwesol y trancedig, cludwyd y corff mewn arch dderw tua'r Orsaf. Yn dilyn yr elorgerbyd, ar draed, yr oedd Mr. Davies a'i dri mab; Mr. Coleman, ei fab ynghyfraith, a mab yr aelod o Norwich; Mr. Charles Pierce, U.H.; Mr. Bryn Roberts, A.S.; Dr. John Roberts, U.H.; a'r Parch. D. C. Davies, M.A. Wedi hynny, deuai cerbydau Mr. Richard Davies, yn y rhai yr oedd Mrs. Richard, Miss Richard, Mrs. Richard Davies, a boneddigesau ereill o deulu Treborth. Ar ol hynny, yr oedd cerbydau gwâg Mr. Robert Davies, Bodlondeb, Mr. Charles Pierce, Dr. John Roberts a Mr. J. Bryn Roberts, A.S. Cyrhaeddwyd Bangor tua 3 o'r gloch. Nid oedd dim ar yr arch ond

"HENRY RICHARD,

GANWYD EBRILL 3, 1812.

BU FARW AWST 20, 1888."

Cludwyd ei gorff i'w dŷ, yn Llundain, 22, Bolton Gardens, a chladdwyd ef ym mynwent Abney Park, ar ddydd Gwener, y 24ain, lle y dodwyd ef, ar ei gais ei hun, meddir, wrth ochr bedd ei hen weinidog, Dr. Raleigh. Cafodd gladdedigaeth anrhydeddus. Yr oedd yn bresennol Weinidogion yr Efengyl, Aelodau Seneddol, Cynrychiolwyr yr Undeb Cynulleidfaol, y Gymdeithas Heddwch, a lluaws mawr o Gymdeithasau ereill, y rhai y bu Mr. Richard yn eu gwasanaethu yn ystod ei fywyd llafurus.

Cyflawnwyd y gwasanaeth ar yr achlysur yng Nghapel Abney, gan y Parch. Edward White a'r Parch. Dr. Dale. Yr oedd anerchiad Dr. Dale, hen gyfaill Mr. Richard, yn deilwng o hono ei hun ac o'r achlysur. Wrth gyfeirio at y ffaith mai yng Nghymru y bu farw, dywedai mai gweddus oedd iddo farw yno, oblegid carai Gymru yn angherddol. Yn ystod holl lafur a chyffroadau a dadleuon ei fywyd cyhoeddus maith, yr oedd bob amser yn teimlo dylanwad y galluoedd hynny oedd o'i amgylch yng nghartref ei febyd. Yr oedd Mr. Richard, meddai, wedi etifeddu traddodiadau yr amseroedd hynod hynny yn hanes ei wlad, pan yr oedd gwŷr o athrylith, dan ysbrydoliaeth ffydd ogoneddus, yn teithio trwy bob parth o Gymru, ac yn pregethu Efengyl Crist gyda nerth a dylanwad anghydmarol bron. Pa le bynnag y pregethent, ymdyrrai y bobl i'w gwrandaw. O drefydd a phentrefydd pell, o amaethdai a maesdrefi gwasgaredig, o'r dyffrynoedd ac ochrau y mynyddoedd, ysgydwid miloedd a degau o filoedd o wyr, gwragedd a phlant gan eu cenhadwri, fel yr ysgydwir y coed gan yr ystorm.

Ac nid cyffro y funud yn unig oedd hyn. Yn ystod dwy genhedlaeth, achubwyd Cymru rhag anghrefydd, a llanwyd ei phobl â duwiolfrydedd dwfn a gwresog. Yr oedd tad Mr. Richard yn un o'r rhai mwyaf enwog ac ymroddgar o'r dysgawdwyr cyntaf hyn.

Cyfeiriai Dr. Dale hefyd at lafur Mr. Richard gyda'r Gymdeithas Heddwch, ac fel Aelod Seneddol, mewn iaith goeth a theimladwy dros ben; ac at ei fywyd teuluaidd, o'r hyn yr oedd efe (Dr. Dale) yn dyst, am ddwy flynedd. Yr oedd yn addfwyn, yn serchog, ac anhunanol. Carai yn wresog, a cherid ef yn wresog yn ol." Ar yr un pryd, yr oedd mor gadarn a'r graig ithfaen. "O dan y cyfan gorweddai crefydd ei febyd yn dawel. Nid nad oedd yntau yn cael ei aflonyddu ar brydiau gan ystormydd ymosodol y blynyddoedd diweddaf; ond pa wyntoedd bynnag a chwythai, neu pa lifeiriant bynnag a ymosodai, yr oedd ei ffydd ef yn ddiysgog. Adeiladodd ar graig, a'r graig oedd Crist."

Wrth y bedd, cafwyd anerchiadau rhagorol, yn yr iaith Gymraeg, gan y Parch. Dr. Owen Evans, a chanwyd yr hen bennill anwyl,—

"Bydd myrdd o ryfeddodau
Ar doriad boreu wawr," &c.

Traddodwyd pregeth angladdol hefyd gan y Parch. Edward White, yng Nghapel yr hwn y bu Mr. Richard a'i deulu yn addoli am dros ugain mlynedd.

Dygwyd tystiolaethau uchel i gymeriad Mr. Richard gan luaws o wŷr enwog. Mae tystiolaeth Mr. Gladstone yn un wir werthfawr, ac yn haeddu sylw neilltuol. Gwelsom fod Mr. Richard wedi gwrthwynebu Mr. Gladstone droion yn y Senedd, ac wedi arfer geiriau trymion iawn weithiau. Ond gwyddai Mr. Gladstone mai nid pleser oedd hynny iddo, ond ffyddlondeb diwyro i wirionedd; ac yr oedd mawrfrydigrwydd cymeriad Mr. Gladstone y fath, fel yr oedd ei barch i Mr. Richard gymaint a hynny yn fwy mewn canlyniad. Ar y 4ydd o fis Medi, sef rhyw ddwy wythnos wedi marwolaeth Mr. Richard, aeth Mr. Gladstone i Eisteddfod Gwrecsam, lle y traddododd araeth, yng nghwrs yr hon y cyfeiriodd at Mr. Richard yn y geiriau canlynol,—

"Yn awr, y mae hwn yn ddydd o adgofion, ac wedi i mi siarad fel hyn am y Cymry fel cenedl, yr wyf yn cael fy adgofio i edrych i fyny at yr arysgrifen yna ar gyfran o'r muriau, a sylwi ar yr enw 'Henry Richard,' enw nas gellir cael ei well fel arwyddlun o Gymru, Cefais yr anrhydedd o'i adwaen am yr ugain mlynedd diweddaf, os nad ychwaneg, ac y mae bob amser wedi bod yn dda gennyf ddweud fy mod yn edrych arno ef mewn perthynas i bobl Cymru, o ran ymddygiad, cymeriad, cynheddfau a gobeithion, fel athraw ac arweinydd. Yr wyf mewn dyled iddo am lawer a ddysgais ynghylch Cymru, ac y mae yn dda gennyf bob amser gydnabod y ddyled honno. Ond, foneddigion, y mae ganddo hawliau eangach arnoch chwi. Mae ganddo yr hawl arnoch o fod wedi arddangos i'r byd, gynllun o gymeriad nad all uurhyw wlad lai nag edrych arno gyda chydymdeimlad a hyfrydwch. Gwelais ef yn y Senedd yn amddiffyn syniadau pendant, yn amddiffyn rhai syniadau, fe allai ymysg y rhai goreu a goleddai, er engraifft, gyda golwg ar Heddwch, yn y rhai nad oedd ganddo lawer yn cydymdeimlo âg ef neu yn ei ddilyn. Gwelais ef bob amser yn cyfuno y dewrder a'r penderfyniad mwyaf di-ildio wrth ddadleu ei egwyddorion a'i syniadau gyda'r tynerwch, yr addfwynder, a'r cydymdeimlad mwyaf at y rhai a wahaniaethent oddiwrtho. Y ffaith yw, foneddigesau a boneddigion, er nad wyf yn dymuno dwyn i mewn yma, yn afreidiol neu yn ymyrgar, ystyriaethau mor ddifrifol—dichon eu bod yn fwy cymwys ar y cyfan i le arall—y ffaith yw fod ganddo ef yr hyn a allwn ei alw yr heddwch tufewnol hwnnw ag oedd yn esponio ei hunanlywodraeth allanol; ei addfwynder yn gystal a'i ddewrder. Yr oedd yn amhosibl ei weled heb ddweud ei fod, nid yn unig yn proffesu Cristionogaeth, ond fod ei feddwl yn gysegr i ffydd Gristionogol; gobaith Cristionogol, a chariad Cristionogol; ac yr oedd yr holl nerthoedd a'r egwyddorion mawrion hynny yn tarddu o'r canolbwynt, ac yn peri i'w oleuni lewyrchu ger bron dynion; er y buasai ef ei hun yr olaf i honni neu i gydnabod fod ynddo un math neu radd o deilyngdod neu haeddiant. Mi wn, foneddigesau a boneddigion, y bydd ei enw yn cael ei hir gofio a'i fythol barciu yn eich plith, ac y mae yn dda gennyf gael y cyfleustra hwn i dalu iddo y deyrnged galonnog a diffuant, ond ber ac amherffaith hon o edmygedd a pharch."

Mae bod Mr. Richard wedi tynnu allan y fath dystiolaeth a hon oddiwrth Mr. Gladstone, nid yn unig yn siarad yn uchel am ei gymeriad Cristionogol, gloew a phur, ond hefyd yn dangos fod yng nghymeriad Mr. Gladstone ei hun, elfennau cydnaws ag oedd yn cael eu cyffroi ac yn dwyn allan ei gydymdeimlad. Talai y Wasg hefyd deyrnged o barch i gymeriad a gwaith Mr. Richard, ac nid oedd gan hyd yn oed y Times air bach i'w ddweud am dano,—

"Yr oedd," meddai y Daily News, "yn un a elwid, fe allai, gan ei elynion yn benboethyn, a hynny, mae'n debyg, am y rheswm ei fod yn ddyn o ddifrif. Sicr yw, nad oedd Mr. Richard yn cloffi rhwng dau feddwl. . . Traddodai ei areithiau gydag eglurder a byrder canmoladwy iawn; ac ni fyddai byth ym methu argraffu ar feddyliau ei wrandawyr ei fod, mewn gwirionedd, o ddifrif yn ei amcan. Dywedai swyddog Aifftaidd, yr hwn oedd yn digwydd bod yn Oriel y Tŷ, yn ystod y ddadl ar yr Aifft, ar achlysur tan-beleniad Alexandria, er ei fod ef yn gryf o blaid y peth, fod araeth Mr. Richard wedi cynhyrchu effaith ddwys iawn ar ei feddwl, oherwydd y nerth a'r difrifwch gyda pha un y traddodwyd hi."

"Nid oedd y diweddar Mr. Richard," ebe y Leeds Mercury, "wedi cymeryd rhan arbennig mewu materion cyhoeddus, ac ni siaradai ond yn anfynych, ond yr oedd ganddo ddylanwad mawr yng Nghyngorau y dosbarth Radicalaidd o'r blaid Ryddfrydig, ac yr oedd llawer o'r aelodau ieuengaf yn ddyledus am eu casineb at ryfel a'r diplomyddiaeth ansefydlog sydd yn arwain i ryfel, i'w ddysgeidiaeth anuniongyrchol ef."

"Nid oedd," meddai y South Wales Daily News, Gymro mwy nodweddiadol yn bod. Yr oedd ei enw yn air teuluaidd. Carai ei bobl, a charent hwythau yntau. Yr oedd yn Wleidyddwr doeth, ac yn siaradwr da. Parotoai ei areithiau yn ofalus"

"Cafodd y pleser," medd y Pall Mall Gazette, "o weled y pwnc o gyflafareddiad rhwng teyrnasoedd, pwnc yr oedd efe yn ben-campwr arno yn Nhý y Cyffredin, wedi ennill sylw y byd, a hynny oherwydd ei lafur egniol ef."

"Mae marwolaeth Mr. Richard," medd y Birmingham Post, "yn symud o'n mysg un sydd yn cynrychioli ysgol o wladweinwyr sydd wedi gwneud gwasanaeth pwysig i'r wlad, trwy roddi pwys arbennig a pharhaus i egwyddorion mawrion yn ein gweinyddiaeth ymarferol. Mae'n dda fod dynion i'w cael sydd yn gwrthod cydnabod dylanwad ansefydlog cyfleustra, ac yn dal mai iawnder pur ydyw unig sail deddfwriaeth. Y cyfryw un oedd Mr. Richard."

"Yr oedd yn ennill mawr," ebe Echo Llundain, "i'r Gymdeithas Heddwch gael y fath un a Mr. Richard i ddadleu ei hachos, oblegid er ei fod yn dal y syniad o anghyfreithlondeb rhyfel o dan bob amgylchiad, fe ddefnyddiodd foddion ymarferol; ac yr oedd bob amser yn barod i gyfarfod amddiffynwyr gwladweiniad tramor anturiog ar eu tir eu hunain. . . . Mae wedi troi allan yn fynych, yn y diwedd, mai amddiffynwyr Hedd wch oedd yn eu lle. Pan y mae y nwydau wedi eu cyffroi, mae cydwybod dyn yn aml yn beth sydd ar y ffordd. Bu Mr. Richard yn gydwybod i'r wlad ar fwy nag un achlysur"

Do, ac y mae bod gwlad wedi colli ei chyd- wybod, fel y mae lle i ofni ei bod, i raddau pell, yn y blynyddau diweddaf hyn, yn argoeli yn ddrwg am ei llwyddiant yn y dyfodol.

Pasiodd Pwyllgor y Gymdeithas Heddwch benderfyniad, yn cydnabod ei wasanaeth dihafal i achos Tangnefedd ar y ddaear, a dywedai fod y Gymdeithas yn ddyledus iddo am yr hyn ydoedd y pryd hwnnw; ac y mae yr Herald of Peace, am fis Medi, 1888, yn dweud mai y peth diweddaf a wnaeth Mr. Richard, ar ol ei ymweliad olaf a Swyddfa'r Gymdeithas, oedd myned at ei gyfreithwyr yn Finsbury Circus, i wneud ychwanegiad at ci Lythyr-Cymun, yn rhoddi 200p. at y Gymdeithas Heddwch, a 100p, i bob un o Golegau Cymru.

Pasiwyd penderfyniadau hefyd gan Gymdeithasau Heddwch yn y wlad hon a'r Cyfandir, yn datgan eu colled ym marwolaeth Mr. Richard, a'r un modd gan Gymdeithasfa y Methodistiaid Calfinaidd ym Mhwllheli, ar gynhygiad Dr. Owen Thomas, a chefnogiad Mr. Thomas Lewis, A.S. Dywedai yr olaf fod Mr. Richard wedi ennill dylanwad llywodraethol yn y Senedd, a'i fod yn cael ei ystyried yno yn awdurdod ar bob mater yn dwyn perthynas â Chymru, a bod ei ym ddygiad yn Nhŷ y Cyffredin bob amser yn uniawn ac anrhydeddus, yn gystal at gyfeillion, ag at elynion. Yn y llythyr a ddanfonwyd oddiwrth gyfeillion Heddwch yn yr Unol Daleithiau gyda'u penderfyniad o gydymdeimlad â Mrs. Richard, dywed yr Ysgrifennydd, y Parch. Rowland B. Howard, ymysg geiriau tyner ereill,—

"Mae Lloegr yn ymddangos yn llawer llai atyniadol, a'r cefnfor yn llawer lletach er pan y mae fy nghyfaill anwyl, fy mrawd a'm gohebydd, wedi ehedeg ymaith. Ei weled a'i glywed ef oedd un o'r pethau yr oeddwn yn edrych ymlaen ato yn Paris yr haf nesaf."

Gallem ddwyn llawer o dystiolaethau ereill oddiwrth wŷr enwog, megys Arglwydd Granville, Arglwydd Randolph Churchill, Arglwydd Derby, Arglwydd Rendel, A.S., Thomas Ellis, A.S., a Mr. Lewis Morris, ac ereill, ac nid yw yr oll ond yr hyn a gwbl haeddai ein cydwladwr enwog, Mr. Henry Richard.

Yn fuan ar ol ei farwolaeth, gwnaed symudiad i gael Cofadail teilwng iddo ar ei fedd ym mynwent Abney Park, a chariwyd y peth i weithrediad, a chaed un brydferth dros ben. Ar un ochr y mae y geiriau canlynol,—

"Wedi ei godi trwy danysgrifiadau cyhoeddus, er cof am fywyd a dreuliwyd mewn ymdrechion diwyd a hunanymwadol i hyrwyddo egwyddorion Heddwch a Rhyddid Crefyddol, ac i ddyrchafu sefyllfa addysgol, foesol a pholiticaidd y bobl, ac yn arbennig trigolion y Dywysogaeth, y rhai a garai mor fawr. Gan fod yn ffyddlon i'w argyhoeddiadau, ac yn ddewr yn eu hamddiffyn, trwy ei gysondeb a'i hynawsedd, fe enillodd barch ei wrthwynebwyr yn gystal a serch a hoffter ei gyfeillion, y rhai sydd yn mawr gofleidio coffadwriaeth ei gymeriad Cristionogol uchel a'i wladgarwch goleuedig."

Ar du arall y gof-golofn y mae yr adnod

ganlynol,— "Gwyn eu byd y tangnefeddwyr, canys hwy a elwir yn blant i Dduw."— Mat. x. 5.

A’r darn adnod ganlynol yng Nghymraeg,

"Canys yr oedd yn fawr gan ei genedl, ac yn gymeradwy ym mysg lluaws ei frodyr, yn ceisio daioni i'w bobl, ac yn dywedyd am heddwch i'w hoil hiliogaeth." — Esther x. 3. (1889) Dadorchuddiwyd y Gofadail ar y I5fed o fis Tachwedd. Cafwyd anerchiadau gan Dr. Owen Thomas, Lerpwl, yr hwn, meddai, a'i hadwaenai am 60 mlynedd, a'r pregethwyr enwog yr hanasai o honynt. Clywsai ef hefyd yn pregethu pan oedd yn weinidog ieuanc yn Llundain. Nid oedd neb cyffelyb iddo am amddiffyn iawnderau y Cymry. Traddodwyd annerchiad hefyd gan Mr. Alfred Illingworth, A.S., ar ran y Gymdeithas Heddwch. Nid ennill buddugolìaethau, meddai, ar faes y gwaed ydoedd yr achos fod y Gofadail wedi ei chodi. Yr oedd mwy na digon o'r cyfryw gennym wedi eu codi eisoes; ond Cofadail i Arwr Heddwch oedd hon. Adwaenai Mr. Richard er's deng mlynedd a'r hugain, . . . a chredai na chafodd neb sylweddoli cynifer o'i amcanion ag a sylweddolodd efe. Credodd yn ei Feibl, ymgysylltodd â rhai o wŷr goreu y deyrnas,—Mri. Cobden, Bright, Sturge, ac ereill—a gwnaeth gynnydd dirfawr yn yr achos ag oedd mor agos at ei galon.

(1893) Mynnodd y Cymry hefyd godi Cof-golofn i Mr. Richard yn ei dref enedigol, Tregaron. Penodwyd pwyllgor i gario yr amcan allan ar ba un yr oedd Arglwydd Aberdare yn Llywydd. Ymysg yr islywyddion yr oedd enwau Mr. Gladstone, aelodau Seneddol ereill, gweinidogion o bob enwad, a llu o wŷr urddasol ereill. Yr ysgrifenyddion oeddent Mri. R. L. Davies, a'r Parch. T. Levi. Dadorchuddiwyd y golofn ar y 18fed o Awst, 1893, yr hon oedd wedi ei gwneuthur gan Mr. Albert Toft, o Chelsea. Y prif siaradwr ar yr achlysur oedd y Gwir Anrhydeddus Syr George Osborne Morgan, Barwnig, A.S. Dywedai ei fod yn cofio yn dda glywed Mr. Richard yn siarad yn Lerpwl am y waith gyntaf, ym mhresenoldeb Syr William Harcourt a Mr. John Bright, ac yr oedd yn teimlo ar y pryd y fath drueni oedd, fod dyn mor ragorol heb gael sedd yn Nhŷ y Cyffredin. Wrth gyfeirio at ei amddiffyniad o'i gydwladwyr yng ngwyneb ymosodiadau y Dirprwywyr Addysg, dywedai ei fod wedi "malu a chwilfriwio" y Dirprwywyr y pryd hwnnw yn llwyr. Er ei fod yn addfwyn a thyner, gallai daro yn drwm iawn pan mynnai. Yr oedd ei ymosodiad ar y tirfeddianwyr fu yn gormesu ar eu tenantiaid yn Etholiad 1868, a'i effaith ar y tirfeddianwyr oedd yn y Tŷ ar y pryd, yn rhywbeth aruthrol. "Pan eisteddodd i lawr," ebe Syr George Osborne Morgan, "yr oedd dau beth yn amlwg, sef bod Cymru wedi cael un i'w chynrychioli, a bod Mr. Richard wedi gwneud ei yrfa Seneddol yn ddiogel."

Siaradwyd hefyd gan y Barnwr Bowen Rowlands; yr Uch-gadben Jones, A.S.; Mr. Joseph J. T Alexander, Ysgrifennydd Cymdeithas y Gwrth- Opium, ar ran Cymdeithas Heddwch (gan fod Dr. Darby yr ysgrifennydd yn Chicago ar y pryd); Mr. Frank Edwards, A.S.; Mr. William Jones, Birmingham; Mr. Thomas Williams, U.H., Merthyr, un o hen gyfeillion mynwesol Mr. Richard, a Mr. D. Prosser, Sheerness (ar ran Cymry Llundain). Ysgrifennai y Daily Chronicle, mewn erthygl olygyddol, fel y canlyn ar yr achlysur,-

"Fel Ysgrifennydd y Gymdeithas Heddwch y cofir am Henry Richard yn fwyaf neilltuol gan yr oes bresennol; ond y mae araeth swynol Syr G. Osborne Morgan yn Nhregaron, yn rhoi darluniad byw o'r areithiwr hyawdl a ymladdodd mor ddewr yn y Senedd dros Gymru. Pan yn meddwl am yrfa a bywyd Henry Richard, 'y dyn na wnaeth elyn erioed,' yr oedd yn naturiol i'r siaradwr edrych ar y dyddiau hyn fel rhai dirywiol. Yr ydym wedi pellhau yn fawr heddyw oddiwrth fywyd tawel a difrifol Henry Richard, ac ni fyddai dim yn fwy buddiol i ni yn awr nag efrydu ei fywyd personnol a pholiticaidd ef.”

Fel yr ydym wedi ceisio desgrifio, y bu fyw, y bu farw, y claddwyd, ac yr anrhydeddwyd y gwladgarwr twymgalon, yr anghydffurfiwr pybyr, y carwr Addysg Rydd gwresog, a'r Apostol Heddwch selog

HENRY RICHARD