Bywyd a Gwaith Henry Richard AS/Pennod XVII

← Pennod XVI

Bywyd a Gwaith Henry Richard AS gan Eleazar Roberts

Pennod XVIII →

PENNOD XVII

Colegau Gogledd a Deheudir Cymru—Ei Lafur Seneddol—Arwyddion Henaint—Ei Daith ar y Cyfandir—Ei Ysgrifau i'r Newyddiaduron, a'i Lafur yn y Senedd—Ei Ymddiswyddiad fel Ysgrifennydd Cymdeithas Heddwch—Ei Anrhegu â 4,000g.—Rhyfeloedd heb gydsyniad y Senedd—Datgorfforiad y Senedd—Etholiad Mr. Richard am y Bedwaredd Waith.

Yr ydym wedi dilyn hanes y rhyfel yn yr Aifft, a'r rhan bwysig a gymerodd Mr. Richard yn, a thu allan i'r Senedd, yn ei wrthwynebu, nes cael ein hunain yn y flwyddyn 1885. Ond rhaid i ni droi yn ol ychydig i groniclo rhai pethau yn hanes Mr. Richard na ddylem eu hesgeuluso.

Yn Ionawr, yn y flwyddyn 1883, yr oedd Mr. Richard yn bresennol mewn Cynhadledd i ystyried y moddion goreu i'w mabwysiadu mewn perthynas i'r rhodd o 4,000p. yn y flwyddyn oddiwrth y Llywodraeth at y Coleg yng Ngogledd Cymru; y tro cyntaf, fel y dywedodd Arglwydd Aberdeen, y Cadeirydd, y gwelodd y Llywodraeth yn dda ymddwyn tuag at Gymru fel yn meddu rhyw gymaint o anibyniaeth. Yn y cyfarfod tra dylanwadol hwn yr oedd yn bresennol y Duc Westminster, Esgob a Deon Bangor, Esgob Llanelwy, Clerigwyr ereill, Penaethiaid Sefydliadau Addysgawl, a thua dwsin o Aelodau Seneddol. Ar ol cynnyg y penderfyniad cyntaf gan Mr. Richard yn cymeradwyo cael Coleg i Ogledd Cymru, a'i gefnogi gan Esgob Bangor, cynhygiwyd gwelliant gan y Milwriad Cornwallis West, a chefnogwyd ef gan Mr. Darbishire," na fyddai dim penderfyniad yn cael ei basio gyda golwg ar dderbyniad y rhodd oddiwrth y Llywodraeth, hyd nes y byddai y Mesur gyda golwg ar Addysg Ganolraddol wedi ei osod gerbron y Senedd." Collwyd y gwelliant trwy fwyafrif mawr. Penodwyd pwyllgor i ddewis lle y Coleg, a phenodwyd ar Fangor bron yn unfrydrol. Tanysgrifiwyd tua 37,000p. i gych- wyn y Coleg, ac ymhen amser, cafodd Aberystwyth hefyd rodd gan y Llywodraeth o 4,000p, yn y flwyddyn.

Ar y 24ain o Hydref, yn yr un flwyddyn, agorwyd Coleg Deheudir Cymru a Mynwy yng Nghaerdydd, ar ol cyd-ymgais brwd rhyngddi âg Abertawe. Traddodwyd yr Anerchiad Agoriadol gan Arglwydd Aberdare, yr hwn a etholwyd yn llywydd y Coleg, a Mr. Richard yn is-lywydd. Traddododd Mr. Richard araeth ragorol ar yr achlysur. Datganai ei obaith y byddai iddynt osod o'r naill du bob eiddigedd lleol, sectaidd a chenedlaethol, ac ymuno mewn cydgordiad perffaith i ddatblygu y Coleg i'r eithaf; ac wrth y Cymry hynny, y rhai a ymddangosent fel yn erbyn i'r Saeson gymeryd rhan yn yr anturiaeth, dywedai,—"Nid oes arnaf ofn y Saxoniaid." Yr oedd yn barod i ymladd â hwynt, ond nid gyda'r hen arfau, sef cleddyfau a gwaewffyn, ond yn ysbryd yr arysgrifen uwch ben y Coleg, "Goreu arf, arf dysg," a dywedai yn chwareus, y cyfarfyddai â'r Saxoniaid a'r arf yma, ac y gorchfygai hwynt hefyd,

Y mae yn iawn crybwyll hefyd, fod Mr. Richard wedi gwneud ei oreu i alw sylw at y ffaith nad oedd Ymneilltuwyr yn cael y rhan â deilyngent o swyddau gan y Llywodraeth Ryddfrydol, ac ysgrifennodd lythyr cryf at Mr. Gladstone ar yr achos; a phan ddaeth yr adeg i benodi dau ddirprwywr Elusen ychwanegol o dan y ddeddf, anturiodd Mr. Richard enwi rhai cymwys i'r swydd. Wrth gwrs, nid oedd efe ei hun yn gofalu am swydd, a gwyddai Mr. Gladstone hynny yn dda. Dewiswyd Mr. Anstie, ac mewn llythyr at Mr. Gladstone, wedi hynny, diolchodd Mr. Richard iddo am hynny.

Yn 1883, dygodd Mr. Richard ei Fesur Claddfeydd i mewn, ac ar yr ail ddarlleniad, cymeradwyodd Syr William Harcourt egwyddor y Mesur; ond gwrthwynebwyd ef gan y blaid Doriaidd, a siaradwyd ef allan. Cariwyd yr ail ddarlleniad ym 1884, ond nid aeth ddim pellach y pryd hwnnw.

Yr oedd Mr. Richard, yn y flwyddyn 1884, yn 72 mlwydd oed. Mewn atebiad i lythyr a ddanfonasom ato i'w longyfarch ar ei etholiad yn 1880, gan ddymuno iddo hir oes i wasanaethu ei genedl am flynyddau lawer yn y dyfodol, dywed, —

"Yr wyf yn cofio yn dda eich bod wedi bod mor garedig a chyfeirio ataf fel un cymhwys i gynrychioli rhyw barth o Gymru yn y Senedd flynyddau yn ol. Ychydig a feddyliais y pryd hwnnw y deuai hynny byth i ben, a bellach nid oes gennyf ond gofidio na fuasai wedi cymeryd lle yn gynt, ac yna gallaswn wneud gwasanaeth mewn mwy nag un achos da. Yr wyf yn teimlo yn awr ei fod braidd yn hwyr mewn bywyd i ddechreu gyrfa boliticaidd. Pa fodd bynnag, yr wyf yn gobeithio fy mod wedi gallu, ac y byddaf eto yn gallu gwneud rhyw ychydig o ddaioni."

Oedd, yr oedd Mr. Richard wedi gwneud, nid ychydig, ond llawer iawn o ddaioni eisoes yn y Senedd, ac wedi ennill safle o barch a dylanwad, nid fel yr "aelod dros Gymru" yn unig, ond fel "Apostol Heddwch" ac Amddiffynwr rhyddid crefyddol. Ni fyddai byth yn siarad ond ar bwnc ag y teimlai pawb ei fod yn feistr perffaith arno. Yr oedd henaint, er hynny, wedi ei oddiweddyd, a'i iechyd ymhell o fod yn foddhaol. Aeth i Itali yn y flwyddyn 1884, gyda'i wraig. Yn Milan, aeth i gynhadledd flynyddol Cymdeithas Cyfraith Rhyngwladwriaethol. Pan yn Itali y tro hwn cafodd dderbyniad croesawgar iawn. Treuliodd beth amser yn Varese, a bu y daith yn wellhad dirfawr i'w iechyd. Hoffai olygfeydd natur yn fawr, a meddai mynyddoedd uchel swyn arbennig iddo. Cerddodd i fyny Monte Generosa, yr hwn oedd filoedd o droedfeddi o uchder.

Nid oedd ei ysgrifell byth yn segur. Ysgrifennodd lythyr tarawiadol iawn ar sefyllfa yr amseroedd, yr hwn a ymddanghosodd yn y Christian World, y Nonconformist, y South Wales Daily News, a lluaws o bapurau ereill. Gwasgai ar bawb i anfon llythyrau at Mr. Gladstone yn condemnio myned i orchfygu y Soudan. Credai y byddent, mewn gwirionedd, yn dderbyniol gan Mr. Gladstone ei hun. Tua'r amser hwn hefyd ysgrifennodd lythyr i'r Pall Mall Gazette ar yr anghydfod oedd yn codi rhwng Rwsia a'r wlad hon gyda golwg ar Afghanistan, a gofynnai paham nad allai yr holl gwestiwn gael ei gyflwyno i gyflafareddiad. Gofynnodd i Mr. Gladstone yn y Senedd hefyd yr un cwestiwn; yn gymaint a bod Rwsia a Lloegr yn bleidiau yn y Cytundeb a wnaed yn Paris ar ol rhyfel y Crimea, yr hwn a gynhwysai adran ar gyflafareddiad. Atebiad Mr. Gladstone ydoedd, nad oedd yr ymdrafodaeth eto wedi cyrraedd y pwynt ag oedd yn gwneud hynny yn angenrheidiol. Oherwydd fod yr achos mor bwysig, tynnodd Mr. Richard, wedi hynny, gofeb at Mr. Gladstone, wedi ei harwyddo gan John Bright, Samuel Morley, John Bryce, ac uwchlaw 80 ereill o aelodau Seneddol, yn gwasgu ei gwestiwn adref, a'r canlyniad fu, fod Mr. Gladstone, ar y 4ydd o Fai, wedi hysbysu y Tŷ fod y mater wedi ei gyflwyno i gyflafareddiad. Pwy fedr fesur y gwasanaeth hwn i'r deyrnas gan Mr. Richard a'r rhai yr oedd yn cydweithio â hwy, a phwy na ofidia na wnaed yr un peth yn helynt y Transvaal?

Yr oedd yr echryslonderau a gyflawnid yn y Soudan yn "poeni enaid cyfiawn" Mr. Richard tua'r amser hwn. Ysgrifennodd anerchiad o dan ei law, a llaw llywydd y Gymdeithas Heddwch ar y mater. Wrth ysgrifennu i gyfarfod a gynhaliwyd yn St. James' Hall i wrthdystio yn erbyn yr echryslonderau a nodwyd, dywedai, "Prin y gallaf ymollwng i siarad fel yr wyf yn teimlo wrth glywed, o ddydd iddydd, am y cigyddiadau ofnadwy a diamcan sydd yn myned ymlaen yn y Soudan. Pa fodd y gall rhai o'r dyniod sydd yn y Weinyddiaeth bresennol roddi eu cefnogaeth i'r fath bethau sydd i mi yn anesboniadwy."

(1885) Yng nghyfarfod blynyddol y Gymdeithas Heddwch a gynhaliwyd ar y 19eg o Fai, daeth ar y Gymdeithas yr hyn a fawr ofnai, sef rhybudd o ymddiswyddiad oddiwrth ei hysgrifennydd galluog, Mr. Richard, oherwydd henaint a musgrellni. Penodwyd Mr. William Jones-yntau yn Gymro twymgalon—yn olynydd iddo, ond dymunwyd ar Dr. Richard i barhau yn ysgrifennydd mygedol. Gwnaed cyfeiriadau parchus iawn at lafur Mr. Richard fel ysgrifennydd am 37 o flynyddoedd, ac at y gwaith mawr a wnaeth i ledaenu egwyddorion Heddwch yn ystod y tymor hwnnw, a'r modd yr oedd wedi creu teimlad mor gryf yn Ewrob o blaid cyflafareddiad. Llongyfarchwyd ef ar ei lwyddiant a'i ddylanwad Seneddol hefyd, a'i ymlyniad wrth yr un egwyddorion yno trwy glod ac anghlod. Dywedai y cadeirydd, wrth gyfeirio at ei waith mawr yn ei oes,—

"Yr ydych yn amddiffyn achos sydd, yn ol fy argyhoeddiad dwfn i, yn achos gwirionedd, rheswm, cyfiawnder, dynoliaeth, a chrefydd, ac anturiaf ddweud hefyd, achos Duw."

Nid mewn geiriau yn unig y darfu y cyfeillion hyn ddiolch i Mr. Richard. Ym mis Gorffennaf, 1884, cyfarfu nifer o honynt yn nhŷ Syr Joseph Pease yn Llundain, a chyflwynwyd iddo y swm o ddeugain can gini (4,200p.) fel arwydd o'u gwerthfawrogiad o'i lafur mawr a'i wasanaeth amhrisiadwy yn achos Heddwch.

Parhaodd Mr. Richard i lafurio ar ol hyn gymaint ag y caniatai ei iechyd. Bu yn ffyddlon yng nghyflawniad ei ddyledswyddau hyd ei farwolaeth. Dywedai ar yr un pryd, mewn cyfarfod yn Darlington, ei fod i raddau yn colli ei ffydd y diddymid y gyfundrefn filwrol gan lywodraethau y byd; yr oeddent wedi eu rhwymo, draed a dwylaw, wrth y filwryddiaeth ronc oedd yn gorlethu Ewrob. Ac nid oedd yn disgwyl llawer oddiwrth y Senedd ychwaith, hyd nes y deuai yn adlais tecach o lais y wlad; ac ychwanegai, mewn lle arall, hyd nes y deuai y bobl i ddeall egwyddorion Cristionogaeth yn eu cysylltiad a deddfwriaeth yn well.

(1886) Ar y 23ain o Chwefrol, 1886, cafodd Mr. Richard gyflerstra unwaith yn ychwaneg i alw sylw y Tŷ at waith Prydain yn ychwanegu Burmah at ei thiriogaethau, mewn araeth finiog iawn; ac ar y 19eg o'r mis canlynol cafodd gyfleustra hefyd i ddwyn mater ger bron y Senedd ag oedd yn dra theilwng o sylw. Cynhygiodd benderfyniad yn datgan fod y Tŷ yn barnu mai nid cyfiawn na doeth ydoedd cychwyn rhyfelawd a gwneud ymrwymiadau ag oedd yn gosod y wlad dan gyfrifoldeb mawr, ac ychwanegu tiriogaethau at ein hymerodraeth, heb i'r Senedd wybod a chydsynio. Dywedai ein bod yn ymffrostio ein bod yn wlad rydd; y cyffroem yn fawr pe meiddiai y Llywodraeth osod y dreth leiaf arnom heb ganiatad y Senedd, ac eto, gyda golwg a'r un pwnc o'r pwys mwyaf, yr oeddem yn gyfangwbl yn llaw ein swyddogion milwrol. Gallai unrhyw un o honynt, o'i ben ei hunan, hyrddio y wlad hon i ryfel yn erbyn gwlad arall, ac aberthu ei gwaed a'i thrysor, neu rwymo y wlad mewn cytundeb, neu ychwanegu at ei thiriogaethau, a'r cyfan heb ein gwybodaeth na'n cydsyniad ni gartref. Olrheiniodd hanes y modd yr oedd ein brenhinoedd gynt yn myned i ryfel, sef o'u mympwy eu hunain; ond nad oedd hynny yn cymeryd lle yn awr; mai y Weinyddiaeth, mewn gwirionedd, oedd yn penderfynu cyhoeddi rhyfel. Ond y drwg ydoedd fod ymrysonnau a rhyfeloedd yn aml yn cymeryd lle heb yn wybod iddynt. Mae'n wir fod gan y Senedd hawl ar y pwrs, ond yr oedd y rhyfeloedd yn fynych wedi cymeryd lle, a gwaed wedi ei dywallt; a'r cyfan a ellid ei wneud yn y diwedd oedd cadarnhau yr hyn a wnaed, a thalu y gost, neu ynte ddiswyddo neu gosbi y neb fyddai wedi ei ddechreu. Er engraifft, nid oedd neb yn fwy gwrthwynebol i'r rhyfel yn Afghanistan na Mr. Fawcett, yr hwn a ddywedai, wedi hynny, ei fod wedi gwneud a allai i alw y Senedd ynghyd cyn y cyhoeddid rhyfel, gan gwbl gredu, pe llwyddasai, "na fuasid byth yn dechreu y rhyfel." Ie, dyna'r drwg; nid oedd y wlad yn cael y y wybodaeth angenrheidiol, hyd nes y byddai yn rhy ddiweddar. Nid oedd efe, Mr. Richard, yn gwybod ond am un engraifft o’r Weinyddiaeth ei hun yn rhoi terfyn ar ryfel wedi iddo ddechreu, sef yn y Transvaal. Deallodd Gweinyddiaeth Mr. Gladstone ein bod wedi ein camarwain gan ein swyddogion yn Affrica, a therfynwyd y rhyfel hyd yn oed wedi i fyddin Prydain gael ei gorchfygu; a chredai efe, Mr. Richard, fod hon yn un o'r gweithredoedd mwyaf mawrfrydig mewn Gwladweiniaeth Gristionogol yn hanes ein gwlad. (Cym.) Ond pan ofynwyd am yr arian i gario rhyfel yr Aifft ymlaen, yr oedd wedi ei ddechreu, yr oedd Alexandria wedi ei than-belennu, a'r ddinas fawr honno o 170,000 o drigolion wedi ei dinistrio; nid gennym ni yn uniongyrchol, mae'n wir, ond eto mewn canlyniad i'r hyn a wnaethom ni. Taflodd Mr. Richard olwg dros y rhyfeloedd diangenrhaid a ymladdwyd o bryd i bryd, a dywedai, os edrychwn ar y rhyfeloedd hynny y cymerasom ran ynddynt yn ystod y genhedlaeth hon—a'r nefoedd a ŵyr, meddai, y maent yn lluosog ddigon—rhyfel cyntaf Afghan, rhyfel Syria, rhyfel Scinde, rhyfel cyntaf Burmah, rhyfel China, rhyfel Persia, y rhyfel yn Japan pan ddinistriasom Kagosima, rhyfel Abyssinia, rhyfel Ashantee, a'r rhyfeloedd dirif ymron yn Neheudir Affrica, a'r ail ryfel yn Afghan,—nis gellir dweud fod cymaint ag un o honynt yn ystyr gonest y gair yn rhyfel amddiffynnol o gwbl; oblegid yn yr oll o honynt, ymron, nyni oedd yr ymosodwyr. Yr oedd digon o amser a chyfleustra i ymgynghori a'r Senedd ymlaen llaw. (Cym.) Aeth Mr. Richard ymlaen i nodi engreifftiau o gytundebau yn cael eu gwneud heb gydsyniad y Senedd, a danghosai gydnabyddiaeth drwyadl â holl amgylch- iadau ei bwnc. Nid oedd efe, meddai, yn aelod o'r Tŷ yn 1859, ond ar ei gais darfu Mr. Hadfield ofyn am hysbysrwydd am y rhwymedigaethau yr aethai y wlad hon danynt i amddiffyn gwledyd ereill ym mhob parth o'r byd, a chafwyd eu bod yn 37 mewn nifer! Nododd, wedi hynny, y modd yr oeddem wedi ychwanegu at ein tiriogaethau. Yr oeddem, y pryd hwnnw, wedi cymeryd meddiant o'r bumed ran o'r byd. Yr oedd gennym yn Canada, yn Awstralia, a Deheudir Affrica, ddigon o dir i'r boblogaeth am fil o flynyddoedd i ddyfod. Dywedai rhai o'r hen Buritaniaid, y rhai oeddent i fesur, o dan y clefyd daear-newynog hwn, fod y Saint i "etifeddu y ddaear," a chan eu bod hwy yn Saint, mai eiddo iddynt hwy oedd yr holl ddaear. Gellid meddwl mai dyna deimlad Prydain yn awr. Terfynodd Mr. Richard ei araeth trwy gyfeirio at syniadau y Duc Wellington a Mr. Gladstone ei hun yn erbyn y wanc afiachus am diriogaeth, mwy yn wir nag y gallem ei drin.

Gresyn na ddarllennid yr araeth ragorol hon yn y dyddiau hyn, pan y mae y cyfryw wanc wedi dwyn ar ein gwlad helbul nad oes neb a ŵyr ei faint. Mae yn amlwg fod yr araeth wedi cael dylanwad mawr ar y Tŷ, oblegid cafwyd 114 yn erbyn 110 o blaid cynhygiad Mr. Richard, ac felly mewn gwirionedd, fe basiodd; ond gan ei fod mewn ffurf o welliant ar fod y Tŷ yn ymffurfio yn Bwyllgor o Adgyflenwad (Supply), yr oedd yn rhaid pleidleisio drachefn, ac yn y cyfamser, daeth aelodau ereill i mewn, nad oeddent wedi clywed gair o araeth rymus Mr. Richard, ac felly, pan roddwyd y cynhygiad mewn ffurf arall, collwyd ef trwy fwyafrif o 115 yn erbyn 109.

Yr oedd llawer o'r newyddiaduron pennaf yn siarad yn uchel iawn am yr araeth hon, hyd yn oed y Times yn dweud fod y ddadl arni yn un ddyddorol ac addysgiadol; a dywedai y Daily News fod yn llawer haws gwawdio Mr. Richard na'i ateb. Yr oedd hyd yn oed Mr. Gladstone yn gorfod datgan cydymdeimlad ag amcan Mr. Richard; ond yr oedd yn amharod i roddi ei gynhygiad mewn ymarferiad. Yr oedd rhai o wŷr goreu y Tŷ o'i blaid. Pe ceid y wlad wrth gefn cynhygiadau fel hyn, buan y gwelai ein Gwladweinwyr fod yn rhaid iddynt eu rhoi mewn ymarferiad. Yn yr Herald of Peace am Ebrill 1, 1886, y mae Mr. Richard yn difynnu geiriau o eiddo Mr. Gladstone, y rhai mae'n debyg, nad oedd wedi eu gweled pan yn traddodi ei araeth, ag oedd yn dangos ei fod ef ei hun yn bleidiol i egwyddor y cynhygiad. Maent yn werth eu dodi ar gôf a chadw yn y fan hon. Wrth siarad ar ryfel Persia yn 1857, defnyddiodd Mr. Gladstone y geiriau canlynol,—

"Fe allai fy mod yo camgymeryd, a gall ei fod yn syniad hen ffasiwn, ond yr wyf yn hyf yn ei ddweud, gan nad wyf yn ei ddweud mewn cysylltiad ag un person na phlaid, os ydyw Llywodraeth ei Mawrhydi wedi ein cario ni i ryfel, ei dyledswydd oedd galw y Senedd ynghyd y foment gyntaf y penderfynwyd cymeryd y fath gam. Nis gwn i a oes esiampl blaenorol i gyfiawnhau neu liniaru ei hymddygiad; ond mi ddywedaf hyn, fod yr arferiad o ddechreu rhyfeloedd heb gydsyniad y Senedd i'r mesurau cyntaf yn hollol groes i arferiad sefydlog y wlad, yn beryglus i'r Cyfansoddiad, ac yn galw am gyfryngiad y Tŷ fel ag i wneud cymeradwyo y fath weithred beryglus yn hollol amhosibl."^[1]

Mor hawdd, onite, ydyw gosod egwyddorion teg a chyfiawn i lawr; ond mor anhawdd ydyw eu cario allan pan y mae yn rhaid croesi hen arferiadau wrth wneud hynny.

Yn ystod yr holl amser hwn, nid oedd Mr. Richard yn anghofio ei rwymedigaethau i Gymru. Bu yn gweithredu fel Cadeirydd Pwyllgor yr Aelodau Cymreig, ac y mae yn ddiameu, fod ei brofiad a'i bwyll yn werthfawr iawn.

(1885) Datgorfforwyd y Senedd 18fed o fis Tachwedd, 1885. Petrusai Mr. Richard yn fawr a wnai gynnyg ei hun i'r etholwyr drachefn. Yr oedd yn hen, a'i iechyd heb fod yn dda, ac yr oedd wedi eu gwasanaethu bellach am ddwy-flynedd-ar-byntheg. Ond ni ollyngent eu gafael ynddo, a dewiswyd ef am y bedwaredd waith, a hynny yn ddi-wrthwynebiad. Daliodd Cymru yn ffyddlon wrth Mr. Gladstone. Allan o 34 o aelodau (yn cynnwys Swydd Mynwy), yr oedd 30 yn Rhyddfrydwyr, a dim ond un o honynt yn erbyn Datgysylltiad. Agorwyd y Senedd newydd ar y 12fed o Ionawr, 1886; ond ar ol bod mewn awdurdod am ond ychydig o fisoedd syrthiodd Gweinyddiaeth Arglwydd Salisbury, a daeth Mr. Gladstone yn Brif Weinidog am y drydedd waith. Dygodd Mr. Gladstone Fesur Llywodraeth Gartrefol i'r Iwerddon i mewn, ac ym mis Mehefin taflwyd ef allan trwy fwyafrif o 30. Apeliodd, gan hynny, at y wlad, a chafodd nad oedd ond rhyw 191 o'i blaid a 85 o ddilynwyr Mr. Parnell. Dewiswyd Mr. Richard drachefn yn ddiwrthwynebiad. Yr oedd efe yn bleidiol i egwyddor Llywodraeth Gartrefol i'r Iwerddon, ac yn ffyddlon iawn i Mr. Gladstone. "Mi lynnaf fi wrth yr Hen Wr Ardderchog," meddai Mr. Richard,"deued a ddelo." Parchai ef yn fawr, a chredwn fod parch Mr. Gladstone i Mr. Richard yn fawr hefyd, fel y dengys y dystiolaeth uchel a roddes iddo wedi ei farwolaeth; er fod Mr. Richard wedi gwrthwynebu Mr. Gladstone yn y Tŷ ar fwy nag un achlysur, ac yn arbennig ar achlysur Rhyfel yr Aifft. Ond gwyddai Mr. Gladstone fod gan Mr. Richard argyhoeddiadau dyfnion, a bod ganddo reswm a Christionogaeth o'i du.

Y pwnc a dynnai sylw mawr y pryd hwnnw, a Chymru yn arbennig, oedd Datgysylltiad. Dyma'r pryd yr ysgrifennodd Mr. Richard, mewn cydweithrediad â'i gyfaill Mr. Carvell Williams, yr hwn oedd erbyn hyn yn Aelod Seneddol dros barth o Nottingham, ei lyfr rhagorol ar " Ddatgysylltiad,”—llyfr ag y mae John Bright wedi rhoddi canmoliaeth uchel iawn iddo. Fel y gellid disgwyl, y mae yr Eglwys Sefydledig yng Nghymru yn cael sylw arbennig. Dengys trwy ffeithiau diymwad. ei bod wedi profi yn fethiant yno, a therfyna trwy ofyn ai nid oedd Cymru yn atebiad perffaith i'r ofnau hynny mewn perthynas i dynged gwir grefydd pe cymerai datgysylltiad le. Ofnid gan rai yr esgeulusid y parthau amaethyddol, lle yr oedd y bobl yn ychydig, yn wasgaredig, ac yn dlawd. Mewn atebiad, danyhosai Mr. Richard nad oedd un parth o'r Dywysogaeth yn cael mwy o sylw na'r parthau hynny. Yn Swydd Aberteifi anaethyddol, yn ol cyfrif 1851, darparwyd eisteddleoedd mewn addoldai i 97.8 y cant o'r boblogaeth; sef 27.4 gan Eglwys Loegr, a 70.4 gan yr Ymneillduwyr.

Nodiadau

1. Hansard. Cyf. CXLIV., t.d. 115. Chwef. 3, 1857.