Capelulo/Gwerthu Almanaciau a Cherddi

← Balchder a Phwdin

Capelulo gan Robert Owen Hughes (Elfyn)

Traethu ar Briodas

IX. GWERTHU ALMANACIAU A CHERDDI.

GAN mai rhyw dipyn o lyfrwerthwr teithiol oedd Tomos am ei flynyddau olaf, byddai, yn naturiol, yn crwydro cryn dipyn oddicartref; er mai anfynych, yn y blynyddau hynny, yr ai ym mhellach ar un llaw na Phenmachno neu Ddolyddelen, a Chonwy ar y llaw arall. Cymerai ei amser yn dra hamddenol i fyned o'r naill fan i'r llall. Yr oedd fel pe am gymhwyso yr ymadrodd "Ni frysia yr hwn a gredo," hyd yn oed at ei draed. Nid oedd yn cadw siop fawr, gan ei fod yn medru ei chario gydag ef i bob man. Gallai roddi y siop, weithiau, mewn ysgrepan, a phryd arall mewn poced anferth, a allasai fod yn ddisgynyddes barchus o ryw hen sach gynddiluwaidd. Hawdd iawn ydoedd agor a chau siop fel hyn ar riniog ty, neu fin y ffordd, pan y mynnid. Yr un fath a siopau "chwech a dimai" y dyddiau hyn, yr un bris oedd ar bopeth yn siop Tomos Williams. Y pris hwnnw ydoedd ceiniog. Fel yr awgrymwyd eisoes, yr hyn a werthid ganddo oedd cerddi ac almanaciau. Wrth gwrs, yr oedd cerdd, oni bai iddi fod wedi ei chyfansoddi ar bwnc y dydd, yn llenyddiaeth "up to date" unrhyw adeg, tra nad oedd almanac felly. O leiaf, dyna'r farn gyffredin yn ei gylch. Ond ni fynnai Tomos hynny. I bwrpas masnachol, yn ol ei dyb ef, yr oedd almanac blwyddyn fyddai wedi dod i ben yn gwneyd y tro yn eithaf gogyfer a'r flwyddyn fyddai yn dod i fewn. Wrth werthu almanaciau nid oedd Tomos yn rhy ofalus am edrych rhai am ba flwyddyn oeddynt; y prynnwr oedd i fod a'i lygad yn agored ar ryw fater cysetlyd o'r fath. Mewn ambell ffair, cymerai digwyddiad tebyg i hyn le. Byddai Tomos wedi gwerthu almanac i ddyn neillduol; ac ym mhen yr awr, efallai, deuai y dyn hwnnw ag ef yn ol gan ddweyd,—

Tomos Williams, wyddoch chi fod yr almanac ddaru chi werthu i mi yn hen?"

"Yn hen, wir," ddywedai Tomos, "bybê wyt ti 'n alw'n hen? Faint ydi oed o?"

"Mae hwn yn chwech oed," fyddai yr ateb. "Ac mi 'rwyt ti'n galw hynny'n hen! Faint ydi dy oed di?"

"Mi fydda'n ddeugian Wyl Andras nesa." Wyt ti'n hen am fod chdi'n ddeugian?" Gwarchod ni! nac ydw i."

"Dos adre, ynta, a phaid a dwad ata i i neud ffwl ohonat dy hun, ac i glebar fod yr almanac yn hen."

Gwelir ar unwaith mai nid "fel y mae rhai yn cyfrif oed" almanaciau yr oedd y marsiandwr athronyddol o Lanrwst yn gwneyd hynny. Mewn amgylchiadau dyddorol o'r fath ciliai y prynnwr ymaith yn ddistaw dan wenu a lled edmygu y cymysgedd o ddiniweidrwydd a chyfrwystra oedd yn yr hen wr, a gadael iddo fwynhau Buddugoliaeth yr Amseroni.'

Byddai Tomos yn llawn mor ddyddorol fel masnachwr cerddi. Cariai lawer math ohonynt. Tra nas gellir ei gyhuddo o fod yn gwerthu rhai anfoesol—ac yr oedd cyflawnder o'r cyfryw i'w cael yn ei amser ef—gwerthai rai gwirion, a rhai digon seilion o ran papyr a mater. Cymerai arno, o leiaf, fod yn lled ofalus, ac o geisio ymateb cydwybod dda wrth drafaelio gyda cherddi. Ar ben y sypyn a gariai byddai nifer lled dda o'r hyn a ellir eu galw yn gerddi duwiol "-math o farwnadau oer a sych, y buasai dyn yn ewyllysio cael marw yn ei fabandod yn hytrach na chael byw i fod yn wrthrych y fath glindarddach o rigymau gauafaidd a chrin.

Yn awr, golyger fod Tomos yn myned at dyddyn golygus yn y wlad a'i swp cerddi yn ei law. I'w gyfarfod, i'r drws, dyna wraig oedrannus, a pharchus, ond trist yr olwg arni, yn dod. Dealla efe yr amgylchiadau ar unwaith. Mae y wraig, yn ddiweddar iawn, wedi claddu ei gŵr. Wedi cyfarch gwell iddi, a chydymdeimlo â hi, tynn allan nifer o "gerddi o gysur â theulu y fan a'r fan, ar farwolaeth hwn a hwn." Rhydd air o ganmoliaeth effeithiol i'r "farddoniaeth odidog uchel" ac i'r bardd aruchel fu yn euog o gablu urddas llên a chrefydd drwy rygnu y fath ysbwrial iseldras. Nid oes eisieu gwastraffu ychwaneg o "sebon" ar y rhigwm na'i grewr; dyna werth swllt yn cael eu prynnu yn y fan, a phryd iawn o datws, cig hallt, a phwdin pys i'r "merchant" caredig a theimladwy. Cylyma Tomos y bwndel i fyny, ac wedi diolch i wraig y ty, cychwynna ymaith, a gofala am fyned drwy y buarth yn y cefn. Nid yw wedi myned nemawr lathenni ffordd honno cyn clywed rhywun yn galw arno, a phwy sydd yno ond dwy lodes hoenus, landeg, gyda gwrid y mynydd ar eu gruddiau, a direidi deniadol, a drechai fynach ac a brynnai sant, yn dawnsio'n beryglus o swynol yn eu llygaid. Merched, neu forwynion, y ty ydynt. Adwaena'r hen law ei gwsmeriaid, ac ail egyr ei bac yn ddiymdroi. Nid yw o ddiben yn y byd iddo ddangos y cerddi marwnadol iddynt. Ugain oed ydynt! Mae nerth ac iechyd yn eu holl ewynau. Llenwir eu llygaid â llawenydd, a'u calonnau à gobaith. Ni buont yn glaf am awr erioed, ac ni buasent yn gwybod am fodolaeth dagrau oni bai iddynt eu gweled ar ruddiau pobl eraill. Beth sydd a wnelynt hwy â Llenyddiaeth yr Amdo? Wedi troi heibio y marwnadau gyda diystyrrwch rhai wedi eu diogelu rhag drycin, gofynnant i'r hen frawd gyda math o ddiniweidrwydd, ar fin dysgu cellwair, yn brydferth yn eu llygaid,—"Oes gyno chi ddim cerddi caru, Tomos Williams?" "Wel," fyddai yr ateb, dipyn yn ochelgar, fe pe tae, dyma i ti hanes caru Hwsmon y Bryn hefo Morwyn y Ddôl, a dyma un arall ar—— ac yna tynnid cryn nifer o rai eraill allan gyda theitlau aruchel cyffelyb. Prynnid hwy yn ddiymdroi, gan nad pa faint fyddai ohonynt. Wrth daro'r fargen, gofynnai Tomos, "Rhoswch chi, yda chi'n 'nethod da'ch dwy?" "O, ydan, Tomos Williams, yr ydan ni'n perthyn i'r seiat yn y capel yng ngwaelod yr allt yna," fyddai yr ateb. Rhoddai hynyna ryw gymaint o olew ar gydwybod y marsiandwr dyddorol a chyfrwys; ac yna ai i'w daith yn llawen, wedi gwneyd masnach dda o ddagrau ffugiol a rhamant garu o'r degfed dosbarth wedi'r cant.