Capelulo/Troi Dalen

← Troi Adre

Capelulo gan Robert Owen Hughes (Elfyn)

Sel Tomos

IV. TROI DALEN.

TUA'R flwyddyn 1840 yr oedd y Gymdeithas Lwyrymataliol mewn bri mawr yng Nghymru, a channoedd lawer yn ymuno â hi. Un bore, oddeutu'r adeg hon, yr oedd Tomos yn sal ryfeddol ar ol bod yn yfed diodydd meddwol am lawer o ddyddiau yn olynol. Dechreuodd fyfyrio yng nghylch oferedd ei ffyrdd. Gwelai ei fod yn dechreu myned yn hen ddyn, ac nad oedd wedi gwneyd dim ar hyd ei oes ond baeddu ei gorff ac esgeuluso ei enaid. Daeth i gredu fod anuwioldeb a rhyfyg ei fywyd yn ei ladd yn gyflym. Penderfynodd fyned yn ddirwestwr. Ond y diwrnod y gwnaeth y penderfyniad hwnnw, rhaid a fu iddo gael meddwi cymaint ag erioed o ffarwel Yfodd yr a'r hen ddioden," chwedl yntau hanner peint olaf yng Ngwesty y Bedol, Tal y Bont, ger Conwy. Nos y dydd hwnnw, cafodd ganiatad i fyned i gysgu i ysgubor y Farchwiel, ac yn y lle di-addurn hwnnw aeth Tomos Williams, yr hwn am flynyddau oedd y dyhiryn mwyaf beiddgar yn Nyffryn Conwy—un o'r cadfridogion mwyaf blaenllaw ym myddin y diafol—aeth Tomos, meddwn, ar ei liniau i geisio gweddio. Y tebyg yw mai dyma y tro cyntaf erioed iddo geisio gwneyd y fath beth. Bu yn chwifio ei gledd ac yn ergydio ei fagnel mewn rhyfeloedd blinion ar dir ac ar for heb i'w liniau blygu unwaith gan ofn na dyn na Duw. Melldithiodd rinwedd, a chwarddodd bob syniad am ddaioni a phurdeb ymaith o'r enaid. Yr oedd chwaeth bur a lledneisrwydd ymadrodd ac ymddygiad yn estroniaid iddo; buasai anwariaid yn ei groesawu fel eu brawd a'u brenin. Eto, yn hen ysgubor y Farchwiel, dyma'r hedyn olaf o'r angel oedd yn aros ynddo heb ei lofruddio, yn gwthio ei hun i'r golwg. Yn raddol enilla y fath ddylanwad arno nes y pletha ei ddwylaw, y plyga ei lin—" Wele y mae iau, ac yr ireiddia ei dafod; ac efe yn gweddio." Gofynnodd i Dduw y noson honno ei sobri, a'i nerthu i fod yn llwyrymwrthodwr, gan ei gadw rhag pob oferedd. Gweddiodd yn yr un cyfeiriad ar ol deffro fore drannoeth.

Wedi dychwelyd i Lanrwst, aeth at Mr. Griffith Williams, gŵr parchus a chyfrifol yn y dref, yr hwn oedd hefyd yn ddirwestwr selog. Dywedodd Tomos wrtho fod arno eisio "seinio titotal." Synwyd Mr. Williams yn fawr wrth glywed y fath garictor du a drylliog yn son am y fath beth a dirwest. Ond yr oedd efe yn wr doeth, ac yn un a garai weled unrhyw greadur yn ceisio cael goruchafiaeth ar ei chwantau. Rhoddodd dderbyniad caredig iddo, ac anogodd ef i roddi ei enw i ddechreu yn y llyfr bach." Llyfr ydoedd hwnnw ar gyfer y rhai yr ofnid yn gryf na fyddai iddynt gadw at eu hymrwymiad. Yn gyffredin, rhoddid eu henwau ynddo am fis. Y tebyg yw nad oedd neb a adwaenai Domos—ac adwaenid ef gan filoedd, a hynny oherwydd ei gampau drwg yn credu y buasai yn dal am ddiwrnod chwaithach mis. Modd bynnag, er syndod i bawb, a llawenydd i luaws, dal a wnaeth nes y bu yn rhaid symud ei enw i'r "llyfr mawr "—cronicl y cedyrn mewn dirwest.

Fel y gallesid disgwyl, dioddefodd cymeriad o'i fath ef demtasiynau lluosog a gwawd cyson oherwydd troi ohono yn ddirwestwr. Dechreuodd ennill tipyn o fywoliaeth trwy werthu almanaciau a cherddi, a chan fod cyflawnder o gwsmeriaid i'r lenyddiaeth yna i'w cael yn y tafarnau ar ddyddiau marchnadoedd a ffeiriau, byddai Tomos yn troi iddynt i'w gwerthu. Yr adeg honno-dros drigain mlynedd yn ol yr oedd Almanac, Cerdd, a Chwrw,. yn drindod gymhleth a'u gilydd. Yr oedd yr almanac yn oracl, yn broffwyd, ac yn sant, a'r gerdd yn troi yn farddoniaeth "ysbrydoledig " o dan ddylanwad y cwrw. Wrth ymweled a'r tafarnau byddai yn naturiol yn gosod ei hun yng nghyrraedd palf yr arth a chrafanc y llew. Pan mewn ty tafarn o'r enw Tan yr Ogof, yn— ymyl Abergele, talodd rhyw borthmon moch oedd yno am wydriad o ddiod feddwol iddo, ond dywedodd wrtho yn bendant na chymerai mohono, gan ei fod yn ddirwestwr. "Os na yfi di o, mi tafla i o am dy ben di," ebai y porthmon bras. Ond parhau i wrthod yn benderfynol a wnai Tomos, a thaflodd y dyn, yr hwn a ddygai gysylltiad mewn mwy nag un ystyr â moch, yr holl gwrw am ei ben. Da i'r gwr anifeilaidd hwn fod dirwest wedi cadwyno peth ar ddyrnau a llareiddio llawer ar dafod Tomos, neu buasai yn sicr o gael profi nerth y naill a min y llall. Pan wedi cyrraedd Abergele, lle y cynhelid ffair fawr, trodd i werthu ei lenyddiaeth i dafarndy neillduol. Adnabyddwyd ef yn y fan gan lu oedd yno, y rhai wedi deall ei fod wedi troi yn ddirwestwr a neidiasant ato. Cydiasant yn dynn yn ei freichiau, fel nas gallai symud fodfedd. Yna ceisiodd un o'r cwmni dywallt diod feddwol i lawr drwy ei enau; ond cauodd Tomos hwy yn berffaith glos, fel na lwyddasant i yrru yr un dafn i lawr. Daeth oddiyno gyda dwylaw glân a chydwybod dawel. Bu lawer gwaith mewn enbydrwydd cyffelyb i'r uchod oherwydd ei fod wedi troi yn ddirwestwr.