Cerddi Hanes/Coron Cadwallon

Cerddi Hanes

gan Thomas Gwynn Jones

Coron Cadwallon.

I.

WEDI creulon a mynych ymladdau,
Colli ac ennill ar faes y gwaed,
Heddwch rhwng Cadfan frenin y Cymry
Ag Aethelfrith frenin yr Eingl a wnaed.

Amod yr heddwch oedd rannu'r ynys
A gado'i deyrnas yn rhydd i bob un,
Namyn mai Cadfan frenin y Cymry
Oedd mwy i wisgo'r goron ei hun.

Aethelfrith deyrn yr Eingl, ar hynny,
Troi ei frenhines o'i lys a wnaeth,
Hithau'n drist rhag ofn ei ddigofaint,
Am nawdd at Gadfan i Gymru y daeth.

Trist ganddo yntau Gadfan fu weled
Druaned ei golwg, ac ar ei wys,
Daeth y frenhines ei hun i'w derbyn,
A rhoddi iddi ryddid y llys.

Geni mab i'r frenhines alltud
Yng ngwlad ac yn llys hen elyn ei dad,
A'r noswaith honno y ganed hefyd
Etifedd gorsedd a choron y wlad.

Magu'r ddau megis brodyr o'u mebyd,
Hoff gan y ddau fod ynghyd ym mhob man;
Gwael gan Gadwallon fab Cadfan bopeth
Oni chai Edwin fab Aethelfrith ran.

Tyfu o'r ddau yn feibion heirddion,
Ac yna danfon Y ddau ynghyd
At Selyf frenin Llydaw i dderbyn
Y ddysg a'r gamp oedd orau'n y byd.

Ac yno yn llys y brenin Selyf,
Mawr oedd eu clod am eu gwryd a'u rhin,
Nid oedd a'u trechai ar gampau heddwch,
Nid oedd eu dewrach pan fyddai drin.

Bu dristwch yn llys y brenin Selyf
Pan ydoedd y ddau yn gadael y wlad,
Llawer rhiain yn drom ei chalon
A llaith ei llygaid wrth wylio'r bad.

Ond llawen fu Gadfan a'i frenhines
Pan ddaeth y llong a Chadwallon i dir,
Llawen fu hithau'r frenhines alltud
O weled ei mab wedi'r disgwyl hir.

Mawr fu'r wledd a roed i'w croesawu,
Yno daeth holl bendefigion y wlad,
A thrigodd Edwin yn llys y Cymry
Yn fawr ei barch ac uchel ei stad.

Megis pan oeddynt yn blant, a'u cariad
Y naill at y llall yn ffyddlon a phur,
Felly y carai y ddau ei gilydd
A hwy wedi dyfod i oedran gwŷr.

Treiglo yn rhwydd o'r blynyddoedd heibio,
Marw o Gadfan mewn henaint llwyd,
A dyfod Cadwallon yn frenin y Cymry
O enau Hafren hyd Ystrad Clwyd.

Yna daeth hanes i lys Cadwallon
Nad byw ydoedd Aethelfrith yntau mwy,
A bod yn nheyrnas yr Eingl ymrannu
Am nad oedd bennaeth a'i air arnynt hwy.

"Dos," medd Cadwallon, "i lys dy dadau,
A gwysia yno benaethiaid y wlad,
A byddaf innau yn gyfnerth iti
Wrth raid, i ennill hen gyfoeth dy dad.

"A boed i'r heddwch fu rhwng ein tadau,
Y ddau fu cyhyd yn elynion croes,
Fyth yn heddwch barhau rhyngom ninnau,
Y ddau fu gyfeillion ar hyd eu hoes."

"Gyfaill fy nghalon," medd Edwin yntau,
"Af wrth dy gyngor a chyrchaf y wlad,
Heriaf a threchaf fy holl elynion,
A mynnaf ennill hen gyfoeth fy nhad."

A chadw heddwch eu tadau a wnaethant,
A phobl y ddwywlad yn byw'n gytûn,
Yntau Gadwallon yn ôl yr amod
Yn gwisgo coron yr ynys ei hun.

II.

Pan oedd Cadwallon un dydd yn rhodio
Hyd fur ei lys ar derfynau'r wlad,
Gwelai hen filwr penwyn yn wylo-
Milwr a fu yn rhyfeloedd ei dad.

Trist gan y brenin oedd weled dagrau
Ar ruddiau gŵr a fu ddewr yn ei ddydd;
Diau," medd ef, "mai mawr yw dy ofid,
Dywed pa achos i hwnnw y sydd.'

"Hen ydwyf i," medd yntau yn araf,
Cof gennyf i ryfeloedd dy dad ;
Gwych oedd y dydd pan ruthrem i ganlyn
Cadfan ein brenin i ganol y gad.

"Dychryn yr Eingl oedd Cadfan a'i luoedd,
Rhuthrem drwy Frynaich a Deifr ar ein hynt
Megis goddaith drwy eithin y gwanwyn,
A'r fflamau'n llamu o flaen y gwynt.

Gŵr oedd Cadfan a'i air ar genhedloedd,
A choron yr ynys oedd ar ei ben;
Heddiw, gwae ni, nid brenin y Cymry
Yw unig frenin yr ynys wen!”

"Pwy a ddywed," medd yntau Gadwallon,
Nad unben yr ynys hon ydwyf i?"
"Y mae," medd y milwr, goron arall,
A phennaeth yr Eingl sy'n ei gwisgo hi!"

Hir yr edrychodd y ddau ar ei gilydd,
A cherddodd y brenin ymaith yn fud;
"Gwae yr Eingl! "medd milwr dan wenu,
"Mae d'ysbryd di, Gadfan, yn fyw o hyd!"

III.

O fur y gogledd hyd enau Hafren,
O fôr Iwerydd hyd gyrrau'r wlad,
Galw o Gadwallon ei wŷr yn lluoedd
I gadw neu golli hen goron ei dad.

Megis croeswyntoedd y gaea'n hyrddio
Nes torchi gwanegau yr eigion blin,
Rhuthro o luoedd Cadwallon ac Edwin
I wyneb ei gilydd ar faes y drin.

A chwerw a chyndyn fu'r brwydro hwnnw,
A hwythau'r brenhinoedd ym mlaen y gad,
Wyneb yn wyneb megis gelynion-
Dau a fu gynt yn gyfeillion mad.

"Cu oeddit gennyf gynt," medd Cadwallon,
"Cas gennyf eto a fyddai dy ladd;
Cofia gyfamod ein tadau heddiw,
Gollwng dy goron a chadw at dy radd."

"Cas fyddai gennyt fy lladd?" meddai Edwin,
"Cas gennyf innau fai rhoi iti glwy;
Tithau a minnau, nid eiddom ein gweithred,
Bod fel y mynnem nid eiddom mwy!"

Ciliodd yr Eingl o faes y gyflafan
A'u teyrn ar y maes yn oer ac yn fud,
A daeth Cadwallon i lys y Cymry
Eto yn unben yr ynys i gyd.

Yno yng nghanol y wledd lawenydd,
Galw o'r brenin a'i wedd yn brudd—
"Caned y beirdd ei glod a'i orchestion,
Hoffed a dewred oedd ef yn ei ddydd !"

Cynfrig Hir a'r Brenin.

I.

A HUW GOCH yn iarll Amwythig,
A Huw Flaidd yn Arglwydd Caer,
Dewr fab Cynan a'u hwynebai,
Trechodd hwy mewn llawer aer.

Pan oedd Gruffudd fwya'i lwyddiant,
A'i elynion dan ei draed,
Medrodd brad yr hyn ni allai
Grymus gyrch ar faes y gwaed.

Meirion Goch oedd enw'r bradwr
A'i gwahoddes ef un dydd.
I gyfarfod dau bendefig
Ar ei dir i hela'r hydd.

Mynd a wnaeth y brenin yntau
Heb amddiffyn yn y byd
Namyn rhai o wŷr ei osgordd—
Nid amheus fydd mawr ei fryd.

Felly rhoed y gŵr a'u trechodd
Gynt mewn llawer ymdrech daer
Yng ngefynnau Iarll Amwythig
Ac yng ngharchar Arglwydd Caer.

Hir y bu'n dihoeni yno
Yn ei gell, a'r estron iau
Ar ei ddeiliaid di-arweinydd
Byth a beunydd yn trymhau.

II.

Cynfrig Hir o dir Edeirnion,
Gŵr oedd ef o gawraidd hyd,
Gŵr a'i gryfdwr yn ddihareb,
Gŵr nid ofnai ddim o'r byd.

Gwyddai Cynfrig ddulliau'r estron,
Yn y dref fel yn y drin,
A di-lediaith hefyd ydoedd
Iaith y gelyn ar ei fin.

Yno wedi llawer blwyddyn
O ddioddef gormes ddu,
Cyngor gan y pendefigion
Yn Edeirnion dir a fu.

"Gwych a fyddai wneuthur hynny,"
Medd un arall llym ei wedd;
Gwych!" medd eraill gan gyfodi
Bawb a'i law ar garn ei gledd.

Meddai bardd, a'i lais yn crynu-
Coder byddin, na hwyrhaer,
Llosger tai ac eiddo'r gelyn,
A diffeithier dinas Gaer!"

Diau, gwych fai wneuthur hynny,"
Meddai yntau Gynfrig Hir,
Ond fe laddant hwy y brenin
Tra diffeithiom ninnau'r tir.

"Af fy hun a mynnaf wybod
A yw'r brenin eto'n fyw,
Yna rhuthrwn a diffeithiwn
Dref yr estron, onid yw!"

Doeth ym marn y pendefigion
Ydoedd cyngor Cynfrig Hir;
Cyrchodd yntau dref y gelyn
A pheryglon estron dir.

III.

Gan Huw Flaidd a'i wyllt gymdeithion,
Goreu peth oedd drin y cledd,
Gweled creulon chwaryddiaethau,
Yna yfed gwin a medd.

Blinais ar ddiogi heddwch,
Heddiw, mynnwn wledd," medd Huw,
"Dygwch allan mewn gefynnau
Frenin Cymru, od yw fyw."

Dygwyd Gruffudd mewn gefynnau,
Llusgwyd ef drwy faes y dref,
A'i elynion yn ei wawdio
Ac yn gweiddi croger ef!"

"Na," medd Huw â gwên casineb
A chreulondeb ar ei wedd,
"Cadwer ef yn fyw a dyger
I'n difyrru wedi'r wledd."

Yna aeth y gwŷr i wledda
Gyda'r Iarll yn fawr eu blys;
Angof ganddynt Ruffudd yntau
Ar y lawnt o flaen y llys.

IV.

Safai yno ddau i'w wylio
Nes bod terfyn ar y wledd;
Pwysai'r naill ar fôn ei bicell,
Pwysai'r llall ar garn ei gledd.

Darfod 'r oedd y dydd yn araf,
Gwyll y nos oedd yn trymhau;
Cerddodd gŵr cyhyrog, cadarn,
Heibio'r lle y safai'r ddau.

Nid oedd lediaith ar ei dafod,
Ar ei ôl y cerddai'r ddau,
Cymwys iddo ef orchymyn,
Eiddynt hwythau ufuddhau.

Darfod 'r oedd y dydd yn gyflym,
Gwyll y nos oedd yn dyfnhau,
Dacw'r gŵr cyhyrog, cadarn,
Yn dychwelyd, heb y ddau.

Heb lefaru gair o'i enau,
Cyfyd Ruffudd ar ei fraich,
Yna'n ebrwydd, llithro ymaith
Megis un heb ofn na baich.

Hir fu'r daith drwy gors a gwerni
Oni lasodd gwawr y dydd,
Yna, gan benlinio, meddai,
Arglwydd, wele di yn rhydd!

"Bendith nefoedd," medd y brenin,
'Arnad am dy gariad gwir!”
"Dwyn fy mrenin o gaethiwed,
Digon im!" medd Cynfrig Hir.

Nodiadau[golygu]