Cerddi Hanes/Y Conach

Cerddi Hanes

gan Thomas Gwynn Jones

Y Conach.

CADWAI'i hendaid yn y dref
Le i ddarllaw diod gref;
Nid oedd hynny ynddo'i hunan
Glod nac anglod iddo ef.

Byddai wrthi fore a hwyr,
Gwnâi bob peth a wnâi yn llwyr;
Beth cyn hynny oedd y teulu,
Nid oes heddiw neb a'i gŵyr.

Ond fe gasglodd lond ei god,
Ac am hynny cafodd glod,
Codwyd ef yn ustus heddwch—
Un o'r swyddi penna'n bod.

Daeth y teulu yn ei flaen,
Er mai cas oedd cofio staen
Masnach ar yr hendaid hwnnw,
Ond mae aur yn gwella'r graen.

Aeth y taid i fyw i'r wlad,
Prynu tir a wnaeth y tad,
Gwnaed e'n farchog am na chafodd
Fynd i'r Senedd er ei stad.

Aeth y mab pan ddaeth ei dymp
I ysgolion mawr eu camp,
A daeth adref o Rydychen
Wedi dysgu rhwyfo'n rhemp.

Pennaf peth yng ngolwg hwn
Ydoedd fedru trin y gwn;
Ni bu ail er dyddiau Nimrod
Iddo yn yr hollfyd crwn.

Carai ef yn fawr ei froch
Gŵn a meirch a siaced goch,
Rhwygo gwrychoedd, âr ac egin,
Rhegi 'n greulon, gweiddi'n groch.

Caed fod hynny cyn bo hir
Wedi codi staen y bir,
A'i fod yntau'n deilwng bellach
O gymdeithas benna'r tir.

Nid oedd goedydd ar ei stad—
Wyr tafarnwr oedd y tad—
Felly nid oedd yno loche:s
I bryfetach gwylltion gwlad.

Rhaid cael coed i'w magu hwy
A mieri fwy na mwy,
Lle câi ieir y coed a phetris
Gysgod braf o hanner plwy.

O'u cartrefi hen cyn hir,
Gyrrodd ddynion gorau'r sir,
Dygodd yn eu lle lwynogod-
Onid eiddo ef y tir?

Bellach, magu yno mae
Adar hanner dof, na bae
Neb o'r helwyr gynt a'u saethai
Mwy nag ieir ar gwr y cae

Wele'r Conach wrth ei waith
Heddiw ar yr helfa faith,
A'i gyfeillion yn ei ganlyn
Megis byddin ar ei thaith.

Rhaid wrth lu o wŷr a ffyn
I ddychrynu'r adar syn
Cyn y codant ar yr asgell
Fel y saetho'r helwyr hyn.

Saif y Conach yntau draw,
Dau o ynnau at ei law,
Dyn i'w llwytho'n barod iddo,
Hwythau'n clecian yn ddi-daw.

Cwymp yr adar wrth ei draed
Gan ymgreinio yn eu gwaed,
A'i ddig anian ni ddigonir,
Digon iddi 'rioed ni chaed.

Hyd y llawr yn glytiau briw,
Gwinga rhai yn hanner byw,—
Cam ar druan fod yn greulon,
Camp ar ŵr cyfoethog yw.

Ar ddifyrrwch mae ei fryd,
Am ddifyrrwch tâl yn ddrud,
A'i ddifyrrwch unig ydyw
Lladd a lladd a lladd o hyd.

A'i ddifyrrwch ni rydd hoen,
Lledu'n llidiog mae ei ffroen,
Creulon yw ei wanc ddiderfyn
Ef am ladd a pheri poen.

Chwerwaf cad a fu erioed
Lladdfa'r adar yn y coed,
Pennaf lladdwr oedd y Conach,
Mawr y moliant iddo a roed.

Fore arall gyda'r wawr
Clywir corn y Conach mawr;
Gwae lwynogod yr ardaloedd,
Ar eu hôl y mae yn awr!

Rhuthra yn ei lidiog chwant
Heibio'r gŵr sy'n talu'r rhent,
Ac ni thry ag edrych arno
Mwy na'r llwch sydd ar ei hynt.

Dacw'r meirch yn tyrru'n chwyrn,
Chwardd y Conach ar y wern
Weld y cŵn yn llarpio'r llwynog
Yn y canol bob yn ddarn.

Ar dy liniau, dos i lawr,
Ddyn, a thyn dy gap yn awr,
Gwybydd di i'th lygad weled
Prif ogoniant Prydain Fawr.

Nodiadau