Cerddi Hanes/Yr Hen Lafurwr

Cerddi Hanes

gan Thomas Gwynn Jones

Yr Hen Lafurwr

SION DAFYDD gynt o Ben yr Allt,
Yr oedd ei wallt yn ddu,
A'i gorff yn ystwyth ac yn iach,
Ei burach ef ni bu.

O ddeg o blant mewn bwthyn llwm
Ef oedd yr hynaf un,
A'r tad yn ennill cyflog bach,
Er na bu dygnach dyn.

Ni chafodd gychwyn yn y byd,
Na chwarae teg erioed,
Ond gorfod troi i wneud rhyw swydd.
Yn blentyn seithmlwydd oed.

Un tipyn ni chynhilodd o .
Er iddo geisio'n daer,
Ond mynd a'i gyflog bychan tlawd
I fagu brawd a chwaer.

Fe gerddai 'mhell i'r ysgol Sul
Yn flin o gam i gam,
A dysgodd lawer pennod faith,
A darllen iaith ei fam.

Yn llofft y stabl, a hithau'n oer,
Heb neb i chwilio'i gwyn,
Darllenai bob rhyw lyfr a gâi
Wrth olau cannwyll frwyn.

Ac felly dysgodd lawer iawn
Oddi wrth ei lyfrau i gyd,
A llawer mwy heb unrhyw lyfr
Nag athro yn y byd.

Adwaenai ddail a llysiau lu,
A gwyddai am eu rhin
I leddfu poen a gwella cur,
A llawer dolur blin.

Fe wyddai enwau'r adar mân,
Adwaenai gân pob un,
A gwyddai hanes hwn a'r llall,
A'u lle a'u lliw a'u llun.

Pan ddeuai dywydd hirddydd haf,
Fe'i gwelid gyda'r nos
Yn gwylio bywyd mynydd maith
A throeon hirfaith ros.

A phan fai gaeaf du ac oer
A'i rew yn llwydo'r llwyn,
Yn llofft y stabl y byddai ef
A'i lyfr a'i gannwyll frwyn.

Os mawr a chaled oedd ei law,
Ag ef yn ddeunaw oed,
Ni bu yn unman gryfach dyn
Na harddach un erioed.

Fe wybu yntau brofi serch,
A charodd ferch yn fawr,
A chestyll gwych a gododd ef
Yn llon rhwng nef a llawr.

A'r ddau ryw hwyr o wanwyn teg
Ar wib hyd grib y graig,
Dywedodd Catrin wrtho fo
Y byddai iddo'n wraig.

Cymerodd yntau'n gartre glân
Ryw fwthyn bychan tlws,
A dygodd lu o flodau hardd
I'r ardd o flaen y drws.

Fe'i gwelid ef a'i ddarpar gwraig
Yn croesi'r graig fin nos,
Hyhi yn mynd i daclu'r tŷ
Ac yntau i blannu rhos.

Yr oedd y byd yn hardd a gwyn
I'r ddeuddyn, ond fe ddaeth
Rhyw blaned chwith a'i droi cyn hir
Yn ddu yn wir a wnaeth.

Un noswaith deg yn nechrau haf,
A Mai yn hulio'r wlad,
Daeth angaú heibio Pen yr Allt,
A chollodd Siôn ei dad.

'Roedd yno fam a phlantos mân
Yn druan ac yn dlawd;
Aberthodd Siôn ei serch er mwyn
Dyletswydd mab a brawd.

Daeth deuddyn arall wedi hyn
I'r bwthyn gwyn i fyw;
Rhoes Siôn yr ardd, dan flodau'n frith,
I'r ddau, a bendith Dduw.

Daeth gaeaf du ar ôl yr haf,
A haf drachefn ar hynt,
Ond nid oedd Siôn a Chatrin Rhys
Yn caru megis cynt.

Pan daenai Mai ei flodau gwiw
Hyd lawr, bob lliw a llun,
Fe welodd Siôn roi Catrin Rhys
Yn wraig ffodusach dyn.

Ac yntau'n cario calon friw,
Er bod ei liw yn iach,
Gan ddwyn ei geiniog brin yn bur
I'w fam a'i frodyr bach.

Fe welodd dyfu'r brodyr bach
Yn llanciau iach a llon;
Agorodd eu priodi hwy
Hen glwy o dan ei fron.

Bu cwymp yn Chwarel Pen y Lôn,
A chollodd Siôn ei frawd,
A magodd yntau'r teulu bach
Ar bwys ei geiniog dlawd.

Am lawer blwyddyn dug ei bwn
Gan helpu hwn a'r llall,
A rhannu pres o'i brin ystôr,
A llawer cyngor call.

Ond aeth yn hen, a daeth y nos
Yn agos ato'n wir,
A'i gefn yn grwm a'i gam yn fyr
Ar ôl ei lafur hir.

Siôn Dafydd gynt o Ben yr Allt,
Y mae ei wallt yn wyn,
Fe'i gwelais wrth y Tloty ddoe,
A'i wedd yn hurt a syn.

Nodiadau[golygu]