Chwalfa/Y Flwyddyn Gyntaf Pennod I

Chwalfa

gan T Rowland Hughes

✱ Y Flwyddyn Gyntaf ✱

PENNOD I

EISTEDDODD y ddau fachgen ar fin y ffordd fawr: yr oeddynt wedi cyrraedd y fan lle'r ymdroellai llwybr draw i ddieithrwch y mynyddoedd.

'Wyt ti wedi blino, Gwyn?" gofynnodd Llew, yr hynaf o'r ddau.

Pwy sy wedi blino?" Edrychodd Gwyn yn herfeiddiol ar ei frawd, fel petai'r cwestiwn yn sen arno. Onid oedd yn ddeg oed ac yn ddyn i gyd?

O'u hamgylch yr oedd diffeithwch o greigiau, fel olion rhyw ysgarmes aruthr a fu unwaith rhwng y mynyddoedd a'i gilydd. Nid oedd neb na dim byw i'w ganfod yn unman, a'r unig sŵn oedd murmur nant fechan gerllaw.

" 'Faint ydan ni wedi'i gerddad, Llew?" gofynnodd Gwyn ymhen ennyd.

"Milltiroedd ar filltiroedd, wsti. 'Wyt ti'n siŵr nad wyt ti ddim wedi blino?"

"Chwe milltir?

"Do, a mwy.

Wyt ti isio bwyd?"

"Nac ydw', yr ydw' i'n iawn. 'Faint o ffordd sy eto?"

"Dim ond rhyw ddwy filltir, ond bod y llwybyr yn un go arw. Dyna oedd Wil Sam yn ddeud, beth bynnag. Mi fuo fo yno yn edrach am 'i ewyrth."

Daeth sŵn ceffyl a chert i'w clyw a chyn hir gwelent hwy'n nesáu ar hyd y ffordd fawr. Yr oedd golwg garedig ar yr hen ŵr barfog a wyrai ymlaen yn freuddwydiol ar ei sedd yn y gert.

"Gwyn?"

"Ia, Llew?"

"Mae'r hen ffarmwr 'na yn edrach yn ddyn reit ffeind. Mae o'n mynd i Nant Fawr, hannar y ffordd adra'. 'Fasat ti... 'fasat ti'n licio troi'n ôl hefo fo?"

Unwaith eto edrychodd Gwyn fel un wedi'i sarhau.

"Na faswn," meddai'n swta. "Yr ydw i'n mynd i'r gwaith copar. Ond os lici di droi'n ôl..."

Chwarddodd Llew gwyddai mor benderfynol y gallai'i frawd fod. Pan ddaeth y ffermwr heibio yn ei gert, taflodd olwg chwilfrydig ar y ddau hogyn, gan synnu eu gweld mewn lle mor unig ac anghysbell. Ond nodiodd y ddau'n hynod ddifraw arno, fel petaent yn hollol gartrefol yno ar fin y ffordd. Nodiodd yntau.

"Fasach chi'n licio cael pas, hogia'?"

"Dim, diolch."

Gwyliodd y ddau y gert yn pellhau, ac yna cododd Llew.

"Mi gawn ni ddiod yn y ffrwd 'na, Gwyn," meddai, "ac wedyn mi gychwynnwn. Hynny ydi, os wyt ti'n benderfynol o ddŵad. 'Dydi hi ddim yn rhy hwyr iti redag ar ôl y gert 'na, cofia."

Ateb Gwyn oedd brysio at y nant a'i daflu'i hun ar ei wyneb i yfed yn swnllyd ohoni.

"Dew, dŵr da, yntê, Llew?" meddai wrth godi'i ben cyn yfed eilwaith.

"Ia, ond paid ti ag yfad gormod ohono fo, 'rŵan. Mae o'n oer, cofia, a'th du-fewn di wedi poethi. Tyd, mi awn ni."

Ymaith â hwy i'r dde ar hyd y llwybr caregog. Sylwodd Llew fod ei frawd yn dechrau cloffi.

"Be' sy ar dy droed di, Gwyn?

"Dim byd." A cheisiodd gerdded yn rhwydd a thalog, gan sgwario'i ysgwyddau. Ond ni allai guddio'r cloffni.

"Oes. Gad imi weld y droed dde 'na."

"O, o'r gora'."

Eisteddodd ar ddarn o graig a thynnu'i esgid. Yr oedd twll crwn drwy'r gwadn a thrwy'r hosan, a chwysigen fawr ar ei droed. Cymerodd Llew ddraenen oddi ar lwyn eithin gerllaw ac yna cydiodd yn nhroed ei frawd.

"Be' wyt ti am wneud, Llew?"

"Torri'r swigan 'na, debyg iawn. 'Wna' i mo dy frifo di."

Gwthiodd y ddraenen i'r chwysigen a gwasgodd y dŵr ohoni. "Dyna ti," meddai. "A 'rwan rhaid inni roi rhwbath i mewn yn yr esgid 'na. Be' gawn ni, dywad?"

Chwiliodd yn ei bocedi, ond ni chafodd yno ddim a wnâi'r tro.

"'Oes gin' ti rwbath yn dy bocad, Gwyn?" Nac oes, ddim byd." Ond yr oedd rhyw olwg ochelgar yn ei lygaid.

"'Wyt ti'n siŵr?"

"Dim ond ... dim ond y nôt-bwc ges i gan Tada."

"I'r dim. Rho fo i mi."

"Ond ..."

"Rho fo i mi."

Tynnodd Gwyn y nodlyfr bychan o'i boced yn bur anfoddog. Rhwygodd Llew ef yn ddau a gwthiodd un hanner i mewn i'r esgid.

"Mi fasa'n well gin' i neidio ar un droed bob cam na cholli fy nôt-bwc," meddai Gwyn, a dagrau'n cronni yn ei lygaid.

"Mi aet ti'n bell wrth neidio ar un droed, ond aet ti?" sylwodd Llew, gan roi hanner arall y nodlyfr yn ei boced. Tyd, ne' 'fyddwn ni ddim adra' cyn nos. Mi ddeudis i ddigon wrthat ti am beidio â dŵad."

Dringai'r llwybr drwy chwalfa o greigiau tywyll a chwib- anodd Llew i geisio ymddangos yn ddidaro. I fyny ar noeth- ni'r llethrau, is llenni o niwl anesmwyth, yr oedd ffrydiau arian fel pe'n tarddu o'r mynydd ac yna'n diflannu'n sydyn yn ôl iddo drachefn. Er ei bod hi'n Fehefin, chwythai awel finiog yn yr unigrwydd uchel hwnnw, gan frathu drwy ddillad tenau a chlytiog y ddau fachgen.

Cerddodd Gwyn yn wrol am ryw hanner milltir, ond yr oedd yn dda ganddo pan awgrymodd Llew "bum munud bach eto." Eisteddodd y ddau yng nghysgod craig a thynnodd Gwyn ei esgid eto.

Yr ydw' i am newid fy 'sana'," meddai, "a rhoi'r un chwith am yr hen droed dde 'ma."

Safodd Llew ar y llwybr a dechreuodd daflu cerrig dros y dibyn ar y chwith. Credai y gallai hyrddio carreg i waelod y cwm cul islaw, ond buan y sylweddolodd fod angen braich cawr i hynny. Clywodd sŵn traed yn nesáu ar y llwybr, a gwelai ddyn ac wrth ei sodlau gi-defaid du-a-gwyn. Dychwelodd at Gwyn, a oedd wrthi'n cau carrai ei esgid.

"Hylô," meddai'r dyn pan ddaeth atynt. "I b'le'r ydach chi'n mynd?"

"I'r gwaith copar," atebodd Llew.

"O? 'Ydi'ch tad yn gweithio yno?"

"Nac ydi, ond ...

"Nac ydi," meddai Gwyn yn swta. Yr oedd arno ofn i Llew ddweud y gwir ac i'r dyn chwerthin am eu pennau.

"Eich brawd, efalla'?" gofynnodd y bugail.

"Nac ydi," meddai Gwyn eto.

"O. Eich ewyrth, mae'n debyg?"

"Nac ydi." Nid oedd Gwyn am ddatguddio dim.

Gwenodd y bugail. Dyn cymharol ifanc ydoedd, tenau a salw, ond gwydn fel ffawydden fynydd.

"'Ydi'r ffordd yn bell eto?" gofynnodd Llew iddo.

"Hannar milltir i'r fforch wrth y Graig Lwyd, wedyn rhyw filltir oddi yno. Cedwch i'r chwith bob cam."

Taflodd olwg bryderus i fyny i gyfeiriad y niwl.

"P'le'r ydach chi'n byw?" gofynnodd.

"Llechfaen," atebodd Llew.

"Yr argian fawr! Sut y daethoch chi yma?"

"Cerddad," meddai Gwyn, gan swnio'n ddifater, fel pe na bai'r orchest yn ddim wrth gannoedd eraill a gyflawnodd o dro i dro.

Tynnodd y dyn gwd papur o logell ei gôt.

"Gawsoch chi fwyd?"

Yr oedd Llew ar fin dweud eu bod bron à llwgu, ond, yn arwr llond ei groen, yn annibynnol ar bawb a phopeth, "Do," meddai Gwyn.

"O." Dechreuodd y bugail fwyta'r bara-'menyn a chaws, gan gymryd arno na sylwai ar yr awch yn eu llygaid ac yn eu safnau agored.

"Cymwch un bob un gin' i-am gwmpeini."

Brysiodd Llew i gymryd y ddwy frechdan-gaws ac i estyn un ohonynt i'w frawd. Derbyniodd Gwyn hi fel petai'n gwneud cymwynas ag ef, ond unwaith y dechreuodd ei bwyta ni allai guddio'r ffaith ei fod ar ei gythlwng. Aeth y ci ato gan obeithio y byddai ganddo grystyn i'w sbario, ond diflannodd pob briwsionyn yn gyflym iawn yng ngenau'r bachgen.

Yna cododd Gwyn.

"Tyd, Llew, mae 'na ffordd bell eto." "'Ydach chi'n siŵr na fasach chi ddim yn licio dŵad yn ôl hefo mi?" gofynnodd y bugail. "'Fydd fawr neb yn y gwaith copar ar bnawn Sadwrn fel hyn. Mae'r dynion bron i gyd yn mynd adra' tan fore Llun."

"Fe fydd y Manijar yno," atebodd Gwyn, gan ddechrau symud ymaith.

"Efalla'. Efalla' na fydd o ddim."

"Yr ydan ni'n mynd i weld, beth bynnag. Tyd, Llew."

"O wel, os ydach chi'n benderfynol o fynd . . . Rhyw hannar milltir i'r Graig Lwyd, a chofiwch gadw i'r chwith yn y fan honno. Craig fawr ydi'r Graig Lwyd, yr un siâp â phen dyn, ac odani hi mae 'na le cynnas, braf. Os daw'r niwl acw i lawr—ac mae arna' i 'i ofn o hiddiw—arhoswch o dan y Graig Lwyd nes bydd o'n clirio. Ac os deil y niwl chi ar y ffordd i'r gwaith copar, trowch yn ôl ac anelu'n syth am y Graig Lwyd. 'Ydach chi'n clywad?"

" Ydan," atebodd Llew.

"Cofiwch chi, 'rwan. Mae'r hen lwybyr acw'n lle peryglus mewn niwl."

Gwyliodd y bugail y ddau'n brysio ymaith. "Bob cam o Lechfaen, Tos," meddai'n dawel wrth y ci, a gwên edmygol ar ei wyneb. "Yr ydw' i'n 'nabod yr hyna' 'na, wsti. Os nad ydi hwn'na'n gweithio yn y chwaral, ym Mhonc Victoria, mi fyta' i fy nghap. Hogyn pwy ydi o, tybad? Rolant Bach? Neu Dafydd Pritch? Neu Edward Ifans? Diawch, hogyn Edward Ifans, efalla'. 'Synnwn i ddim. Ac mae'r ienga' 'na, Gwyn, yr un ffunud â'i dad. Ia, hogia' Edward Ifans, yn siŵr iti. Tyd, mi awn ni'n ôl at y Graig Lwyd, rhag ofn i'r niwl 'na 'u dal nhw."

Brysiodd y ddau fachgen i gyrraedd y graig enfawr wrth y ffordd, ac yna troesant i'r chwith.

"Twt, trio'n dychryn ni yr oedd o," meddai Gwyn.

"'Dydi'r niwl 'na ddim yn symud, 'ydi o, Llew?"

"Wn i ddim. Mae'n anodd deud, fachgan . . . 'Wyddost ti pwy oedd hwn'na?"

"Y dyn 'na?"

"Ia. 'Ron i'n 'i 'nabod o, ond 'wnes i ddim cymryd arna' rhag iddo fo wneud hwyl am ein penna' ni. Dic bugail dyna mae pawb yn 'i alw fo yn y chwaral. —Dyna iti gwffiwr, was!"

"O?"

"Ia." Ysgydwodd Llew ei ben yn ddoeth, ac yna poerodd rhwng ei ddannedd. "'Roedd o yn yr helynt cyn i'r streic dorri allan. Mi'i gwelis i o'n cydio yng ngwar Huws Contractor ac yn 'i daflu o dros wal yr Offis."

"Be' mae o'n wneud i fyny yma?"

"'Wn i ddim. Ond yn y chwaral yr oedd o'n gweithio."

Rhedai'r llwybr uwch dyfnder rhyw hafn greigiog ac ar ei gwaelod yr oedd llyn bychan, yn dywyll fel cysgod ac yn llonydd fel rhywbeth marw. Edrychodd y ddau yn syth o'u blaenau, heb ddywedyd gair.

"Lle unig ofnadwy," meddai Llew ymhen ysbaid, gan geisio cadw ofn o'i lais.

"Y lle mwya' unig yn y byd," sylwodd Gwyn yn herfeiddiol. "Mwy unig o lawar na'r Alps hynny yr oedd rhyw ddyn yn yr ysgol yn 'u dringo."

"Pa ddyn?

'Dydw' i ddim yn cofio'i enw fo... Efalla' y rhôn' nhw ni mewn llyfr ryw ddwrnod, Llew."

Chwarddodd Llew, ond nid oedd ei chwerthin yn llon. Gwelai fod ei frawd yn cloffi eto: gwyddai hefyd fod y niwl yn llithro'n is bob munud.

"Rhaid iti dynnu d'esgid eto," meddai, " er mwyn imi gael rhoi hannar arall y nôt-bwc ynddi hi." Eisteddodd Gwyn ar ddarn o graig ac ufuddhau. Yr oedd y dalennau a dynnodd o'r esgid yn wlyb a budr erbyn hyn, gan chwys ei droed a lleithder y llwybr. Taflodd Llew hwy ymaith a gwthiodd y rhai glân i'w lle.

Tyd, mae'n rhaid inni frysio," gorchmynnodd wedi i Gwyn gau ei esgid.

Ai'r llwybr yn awr hyd ochr y dibyn, gan gilio weithiau fel pe mewn ofn a mentro'n ôl wedyn at fin y graig. Ymhell bell islaw gorweddai'r llyn bychan di-grych yn nhawelwch ei wyll ei hun.

Prysurodd y ddau fachgen eu camau, a chyn hir gwelent res o gytiau bychain mewn cilfach yn y mynydd uwchlaw iddynt. Yno yr oedd dynion y gwaith copr yn byw a chysgu o fore Llun tan brynhawn Sadwrn.

"Gobeithio y bydd rhywun yno, yntê?" meddai Llew.

"Bydd, debyg iawn," atebodd Gwyn yn ffyddiog.

Pan ddringent y llethr islaw'r cytiau,"Dacw fo'r Manijar," sylwodd Gwyn yn sydyn.

Deuai gŵr tal a chydnerth allan o'r cwt yr oedd y gair OFFICE ar ei ddrws. Safodd ac edrych yn syn arnynt.

"What do you boys want up here?" gofynnodd pan ddaethant ato.

"Work, Syr," meddai'r ddau ar unwaith.

"Oh? And what can you do?"

"Anything you like, Syr," atebodd Gwyn, a'i lygaid mawr yn llawn eiddgarwch.

"Hm." Cuddiodd y dyn y wên a ddeuai i'w wyneb.

"What's your name?" gofynnodd i'r hynaf o'r ddau.

"Llew, Syr. Llew Ifans."

"And how old are you?"

"Thirteen, Syr, going fourteen. I started in the slate quarry last August, but only three months' work I had.

Then the strike came, and it's been on ever since, drawing on eight months now."

"Hm. Are you his brother?"

"Essyr," atebodd Gwyn.

"In school, I suppose?

Essyr. But the school will be broken in about a month . . .

"Broken?"

"Essyr, for the holides, Syr. A whole month, Syr, and I could come here to work for you then, Syr."

Syllodd y goruchwyliwr ar y ddau, gan sylwi ar eu gwisgoedd tlodaidd ac ar y difrifwch eiddgar yn eu hwynebau tenau, llwyd. Yr oedd yn ddrwg ganddo trostynt.

Pity, too, a great pity," meddai. "I could have done. with a couple of strong fellows like you a few weeks ago."

Gwthiodd Gwyn ei ên a'i frest allan, gan daflu golwg orchfygol ar ei frawd: cyn cychwyn buasai Llew'n ceisio'i gymell yn daer i aros gartref, gan haeru nad edrychai un cyflogwr ddwywaith arno.

"But I'm sacking men every week now," chwanegodd y dyn, "and we may have to close the mine before long. Yes, indeed, a great pity," meddai eilwaith. Tynnodd ei bwrs o'i boced.

"Where d'you come from?" gofynnodd.

"From Llechfaen, Syr," atebodd Llew.

"And we've walked all the way, Syr," meddai Gwyn.

"Here you are, here's a shilling each for you."

"Thank you, Syr, very much," meddai Llew.

"Thank you, Syr, very much," meddai Gwyn ar ei ôl.

"And now you must hurry back to the main road. That mist is moving down and it will be thick to-day. But you've got plenty of time if you don't dawdle on the way. Come along."

Aeth gyda hwy i lawr y llethr, ac ar y gwaelod ysgydwodd law â'r ddau. Gwthiodd Gwyn ei ên a'i frest allan eto, a phan droes ymaith ceisiodd frasgamu, gan wneud ymdrech ddewr i guddio'i gloffni. Chwifiodd y goruchwyliwr ei law arnynt cyn iddynt fynd o'r golwg, a nodiodd Gwyn yn gymrodol wrth chwifio'n ôl.

Ond wedi iddo gyrraedd y tro, rhoes Gwyn ei wrhydri heibio ac eisteddodd yn llipa ar fin y llwybr. Tynnodd ei esgid, a chymerodd ei frawd hi oddi arno. Yr oedd dalennau uchaf y gwadn papur wedi crebachu'n anghysurus a thaflodd Llew hwy ymaith.

"Dyna ti, mi fyddi'n iawn 'rŵan, Gwyn."

Gwisgodd Gwyn yr esgid ac ailgychwynnodd y ddau. Yr oedd poen yn ysgriwio wyneb y brawd ieuangaf fel y ceisiai gyflymu'i gamau, ond daliai'i wyneb ymaith oddi wrth Llew rhag iddo feddwl ei fod yn llwfr. O'u blaenau ymnyddai'r llwybr fel sarff anesmwyth dan lonyddwch llwyd y creigiau, ond uwchlaw iddynt hwy yn awr nid oedd ond mwg y niwl. Crynai Gwyn yn yr oerni.

"'Wyt ti'n oer, Gwyn?"

"Pwy sy'n oer? " oedd yr ateb, a her yn y llais.

"Mi ddeudis i ddigon wrthat ti am beidio â dŵad, ond do?

Fi fydd yn 'i chael hi gan 'Mam pan awn ni adra'. Sbel fach 'rŵan."

Gorffwysodd Gwyn ar garreg, gan fagu'i esgid yn ei ddwylo. Yna, pan gychwynasant, neidiodd ar un droed am ysbaid. Yr oeddynt tua hanner y ffordd yn ôl i'r Graig Lwyd. "Mae'r niwl wedi cau tu ôl inni," sylwodd Llew. "Dim coblyn o ddim i'w weld, fachgan. Rhaid inni frysio. Tyd ar fy nghefn i, Gwyn."

Dringodd Gwyn ar gefn ei frawd a chludodd Llew ef mor gyflym ag y gallai. Cadwodd ei lygaid ar y llwybr wrth ei draed, gan wybod bod y dibyn creigiog ar ei law dde. Pan roes ei faich i lawr ac ymsythu, rhythodd o'i flaen mewn dychryn. Ychydig lathenni—a diflannai'r llwybr drwy fur o niwl.

Gwyrodd a chymryd ei frawd ar ei gefn eto'n frysiog. Yna ceisiodd redeg, ond llithrodd ei droed ar garreg a syrthiodd ar ei wyneb. Gorweddodd y ddau ar fin mwsoglyd y llwybr, yn ofni symud gerllaw iddynt, o fewn tri cham, yr oedd yr hafn, a'r niwl yn ymdreiglo trosti. Ymddangosai fel rhyw grochan enfawr, ysgeler, a mwg rhyw ddewiniaeth hyll yn hofran ynddi.

Cododd y ddau'n araf, a chwarddodd Llew i ymlid ymaith y braw o lygaid ei frawd.

"Rho dy fraich am f'ysgwydd i, Gwyn," meddai, "a thria roi'r pwysa' ar sawdl dy droed ddrwg."

Felly yr aethant am ryw ganllath, gan chwilio am y graig fawr wrth y fforch. Ond erbyn hyn yr oedd pob craig yn fawr yn y niwl, a chofiodd Llew fod tyfiant o fanwellt a mwsogl tros y fforch. Beth pe crwydrent trosti i'r rhostir noeth a baglu'n ddall tua rhyw ddibyn ysgithrog? Yr oedd yn well iddynt aros lle'r oeddynt.

"Tyd, Gwyn, mi awn ni i lechu o dan y graig 'ma a gweiddi am help."

Aethant i gysgod un o'r creigiau, a rhoes Llew ei ddwy law wrth ei enau i weiddi.

"Help! Help!" Crwydrodd y llais ymhell drwy'r niwl, ac o ochr arall yr hafn islaw daeth gwatwar carreg-ateb. Ymun- odd Gwyn yn y cri, a safodd y ddau'n gwrando'n astud.

"Clyw, Llew!"

"Ia, fachgan, mae 'na rywun wedi'n clywad ni."

O rywle'n weddol agos deuai "Ohoi!" mewn llais dyn, a daliodd y ddau fachgen i alw i arwain eu hachubydd atynt. Cyn hir ysgydwai'r ci Tos ei gynffon arnynt, gan droi ymaith wedyn i gyfarth am ei feistr. Ymhen ennyd camodd y bugail fel cawr allan o'r niwl.

"Lwc imi'ch dilyn chi," meddai. "Yr oeddwn i'n aros wrth y Graig Lwyd, rhag ofn."

"Gwyn yn methu cerddad," eglurodd Llew. "Rhwbath ar 'i droed o."

Cymerodd y dyn Gwyn ar ei gefn ac i ffwrdd â hwy. Yr oeddynt allan o'r niwl yn fuan, ond nid arhosodd y bugail nes cyrraedd y ffordd fawr.

"Pum-munud bach 'rŵan, hogia'," meddai yno, a chymerodd y tri ohonynt gegaid o ddŵr o'r nant cyn eistedd am orig ar fin y ffordd.

"Wel, 'oedd 'na rywun yn y gwaith?"

"Oedd, y Manijar," atebodd Llew.

"Fo oeddach chi isio'i weld?"

"Ia."

Nodiodd y dyn, ond ni ddywedodd ddim. Yna cododd a chymryd Gwyn ar ei gefn eto.

Rhaid i chi ddŵad adra' hefo mi i nôl y merlyn," meddai. Wedi dilyn y ffordd fawr am ryw hanner milltir, troesant i'r chwith am dipyn, a gorffwysodd y bugail eto cyn dringo'r llethr tua thyddyn bychan, gwyn yng nghesail y mynydd. Edrychai'n unig a digymorth iawn yno dan guwch craig enfawr, ac ymddangosai cloddiau ei gaeau bychain fel caerau a godwyd rywdro i amddiffyn y mymryn tir rhag lluoedd o gewri arfog. Safai gwraig ifanc wrth ddrws y tyddyn, a chwifiodd y bugail ei law arni. Chwifiodd hithau'n ôl, ond yn bur ddigyffro, a phan ddaethant at y tŷ sylwodd Llew ar ei hwyneb llym, pryderus, ac ar y caledwch yn ei llygaid. Yr oedd hi, meddyliodd, fel y tyddyn—yn dlawd ac unig ond herfeiddiol dan wg y graig.

"Dwad ar draws y ddau yma ar y mynydd," meddai'i gŵr wrthi. "Ar y ffordd i'r gwaith copar, a'r niwl fel gwlân o'u cwmpas nhw."

"'Neno'r dyn, be' oeddan' nhw isio yn fan'no ar bnawn Sadwrn fel hyn?"

"O, mae hynny'n gyfrinach fawr, Siân. Trio prynu'r lle, efalla'! Fe fydd siawns i mi gael job yno 'rŵan!"

Cariodd Gwyn i mewn i'r tŷ a'i roi i eistedd ar hen setl dderw ar y chwith i'r aelwyd. Eisteddodd Llew wrth ochr ei frawd, a daeth tri o blant llwyd a charpiog o rywle i syllu'n geg-agored arnynt.

Gad imi weld dy droed di," meddai'r bugail wrth Gwyn, gan dynnu'i esgid a'i hosan. "Hm, dim o bwys, ond 'i bod hi'n boenus, yntê, 'ngwas i?" Aeth i ddrôr y dresal a thynnu cadach gwyn oddi yno. "Mi lapia' i hwn amdani hi, rhag ofn." Yna troes at ei wraig. "Rho damaid o fwyd iddyn' nhw, Siân. Maen' nhw bron â llwgu."

Ni symudodd hi, dim ond taflu golwg hyll arno.

"Tamaid o fwyd, Siân," meddai'i gŵr eilwaith. "Maen' nhw bron â llwgu."

"Nid nhw ydi'r unig rai," meddai hithau'n dawel, a'i llygaid yn galed.

Twt, tyd yn dy flaen."

"O b'le'r wyt ti'n meddwl y daw'r bwyd, mi liciwn i wbod? O'r awyr? Manna o'r nef, fel yn y Beibil!"

Ond er hynny, troes ymaith i'r gegin fach, a rhoes y dyn winc ar Llew. Dychwelodd y wraig ymhen ennyd, gan ddwyn i mewn dorth a chaws a jygaid o lefrith. Ymunodd ei gŵr a'i thri o blant yn y wledd, a buan y diflannodd pob briwsionyn a phob mymryn o'r caws. Rhoes hithau ochenaid hir wrth syllu ar y platiau gweigion.

"'Ddoist ti o hyd i'r ddafad 'na?" gofynnodd yn gas, fel petai hi'n chwilio am asgwrn cynnen.

Dim golwg ohoni hi, Siân. Mi fûm i cyn belled â'r Graig Lwyd. 'Wn i'n y byd i b'le'r aeth hi."

Yr oedd geiriau brathog ar flaen ei thafod hi, ond cododd ei gŵr yn frysiog.

"Rydach chi am gael reid adra' ar gefn merlyn mynydd, hogia'," meddai wrth Gwyn a Llew. "Bob cam i Lechfaen. Mi a'i roi'r cyfrwy arno fo 'rŵan." Aci ffwrdd ag ef. Wedi iddo fynd, bu tawelwch annifyr. Aethai dau o'r plant allan gyda'u tad, a chrwydrodd y trydydd, yr ieuangaf, at y ffenestr fechan. Croesodd ei fam ato, gan roi'i braich am ei ysgwydd. Safodd yno'n llonydd a thawel fel delw, a'i hysgwyddau, er nad oedd hi ond ifanc, yn dechrau crymu ac arian yn ymsaethu drwy ddûwch ei gwallt. Buasai gynt yn ferch dlos a'i llygaid a'i gwallt yn loywddu, ond diffodd- wyd pob gloywder ynddi bellach ac ymddangosai'n awr fel un wedi'i threchu gan dlodi ei byd, yn bod ac nid yn byw mwyach. O'i blaen, drwy'r ffenestr, ymwthiai esgyrn y graig drwy groen y caeau bychain, llwm, a'r llethrau oddi tanynt; yna, yr ochr arall i'r cwm, nid oedd ond noethni caregog y mynydd. Rhyw fyd anial, llwyd. Ochneidiodd. "Y Goits Fawr, 'Mam!" gwaeddodd y bachgen, gan bwyntio'n gyffrous tua'r ffordd fawr islaw. Daliai'r Goits Fawr i redeg, fel rhyw grair o oes a fu, drwy'r cwm anghysbell hwn.

"Ia, y Goits Fawr, Huw bach," meddai hithau, gan wenu arno. Ond ni ddôi gwên i'w llais. "Ia, y Goits Fawr,' meddai drachefn, y tro hwn yn dawel a hiraethus, "yn mynd i lawr i'r dre, lle mae pobol a siopa' a hwyl a chwerthin, Huw bach."

"Lot o bobol, 'Mam?"

"Ia, lot o bobol, cannoedd o bobol." Dywedai'r geiriau'n araf, gan syllu'n ddig ar yr unigrwydd creigiog oddi tani. Yna troes at y ddau fachgen ar y setl.

"Be' oeddach chi isio yn y gwaith copar?"

"Gweld ein cefndar," atebodd Llew yn gyflym. "Ond 'doedd o ddim yno."

"Mae o wedi cael y sac, yn fwy na thebyg," meddai hi, gan chwerthin yn sur. "Fel fy ngŵr i ac ugain o rai eraill. Dim ond rhyw hannar dwsin sy ar ôl yno, ac fe fydd y rheini'n gorfod hel 'u traed cyn hir. Hy, gwaith copar, wir!" Chwarddodd yn chwerw eilwaith.

"'Roedd y Manijar yn ddyn neis iawn," sylwodd Llew.

"Oedd, 'nen' Tad," ategodd Gwyn yn ei ffordd hen-ffasiwn, gan nodio'n ddwys. Yna tynnodd y swllt o'i boced a'i daro ar y bwrdd. "I dalu am ein bwyd," meddai. "Na wna', wir, 'chymera' i mono fo," meddai hi, gan ei gipio o'r bwrdd. Ond cadwodd ef yn ei llaw er hynny. Chwarelwr ydi'ch tad?" gofynnodd ymhen ennyd.

"Ia, a finna'," atebodd Llew. "Ond ein bod ni ar streic ers misoedd bellach, wrth gwrs."

"'Faint ydi'ch oed chi?"

"Bron yn bedair ar ddeg. Rhyw dri mis o waith ges i, ac wedyn fe ddaeth y streic."

"'Oeddach chi'n 'nabod fy ngŵr i yn y chwaral?"

"'Roeddwn i wedi'i weld o yno. Ond 'doedd o ddim yn gweithio yn f'ymyl i. Sut yr oedd o'n mynd i Lechfaen? Beic?"

"Ia, bob bora Llun a dŵad yn 'i ôl bob pnawn Sadwrn.

Fe gafodd le wedyn yn y gwaith copar 'na. Ond 'rŵan..."

Ochneidiodd, a throi i syllu'n ddiysbryd eto drwy'r ffenestr.

"'Ydi pethau'n ddrwg yn Llechfaen acw?" gofynnodd, ond heb droi'i phen.

"O, yr ydan ni'n cael arian o Gronfa'r Streic ac o'r Undab. 'Does neb yn llwgu acw."

"Nid dyna on i'n feddwl."

"Ynglŷn â'r Bradwyr?"

"Ia. Mae 'na gwarfod mawr acw heno, ond oes?"

"Oes. Fe fydd 'na le acw! Fe ddechreuodd yn agos i dri chant o Fradwyr yn y chwaral ddydd Mawrth dwytha'."

"Felly y clywis i. 'Roedd fy ngŵr i wedi meddwl mynd i Llechfaen heno i'r cwarfod. Ond mi fedris i 'i berswadio fo i beidio."

"Pam?" gofynnodd Llew.

"Am 'i fod o'n un mor wyllt. Yn y jêl y basa' fo cyn diwadd y nos, yr ydw' i'n siŵr. 'Welsoch chi'r helynt yn y chwaral cyn i'r streic ddechra'."

"Do, yr oeddwn i yno."

"'Welsoch chi Dic 'ma'n cydio yn y Contractor hwnnw ac yn 'i daflu o dros wal yr Offis?"

Ni wyddai Llew beth i'w ddweud. Awgrymai'r ffordd y gofynnai hi'r cwestiwn nad edmygai hi wrhydri ei gŵr y diwrnod hwnnw.

"Fe gostiodd bedair punt iddo fo o flaen yr ynadon," chwanegodd hi yn chwerw. "Ac fe gollodd 'i waith cyn i'r streic ddechra' o ddifri'. 'Roedd o wedi colli'i ben yn lân, ond oedd?"

""Sylwis i ddim arno fo," meddai Llew. " 'Roedd 'na dyrfa fawr o gwmpas y Contractor, a 'fedrech chi ddim sylwi ar neb yn neilltuol."

Ond celwydd a ddywedai Llew. Ar y bore Mercher bythgofiadwy hwnnw yn niwedd Hydref, pan ffrwydrodd yr helynt gyntaf yn y chwarel, dilynasai ef y dorf o ddynion at ymyl y Swyddfa. Yr oedd y Contractor, dyn o'r enw John Huws, wedi medru dianc o afael y gweithwyr a'i hebryngai o'r chwarel, i'r Swyddfa a chloi'r drws ar ei ôl. Torrodd dyrnaid o chwarelwyr cryfion y drws i lawr a llusgwyd Huws, yn crefu'n ddychrynedig am drugaredd, allan. Ar waliau a chytiau a chreigiau a thomennydd safai cannoedd o wyr yn gwylio ac yn bloeddio 'Hwrê!': ymunai hyd yn oed wŷr tawel a phwyllog yn y gweiddi a'r ysgwyd dyrnau, oherwydd yr oedd y Contractor hwn—a phob Contractor yn y chwarel, o ran hynny yn ffiaidd gan bawb. Cychwynnodd y gosgorddlu eilwaith, ond llwyddodd Huws i ddianc eto, i mewn i swyddfa arall y tro hwn. Buan y maluriwyd y drws hwnnw hefyd, a phan lusgwyd y Contractor allan gwelai Llew, a ddringasai i ben mur uchel, ddau ddyn yn cydio yn Huws a'i hyrddio'n bendramwnwgl tua'r wal o flaen y Swyddfa. Yna gafaelodd un ohonynt yn ei war ac yn ei lodrau a'i godi ar un hwb dros y wal, cyn neidio'r mur ar un llam ar ei ôl. 'Dic Bugail' oedd y gŵr cryf ac ystwyth hwnnw.

"Yr oeddwn i am iddo fo aros yma heno," meddai'r wraig.

"Ond 'rŵan mae o wedi cael esgus da i fynd i Llechfaen ar y merlyn. Mae 'i waed o'n berwi wrth feddwl am y Bradwyr, ac mae o'n siŵr o ymladd hefo rhai ohonyn' nhw os gwêl o rai ar y stryd."

""Rhaid i chi ddim poeni am hynny," sylwodd Llew, i'w chysuro. "Fe fydd y Bradwyr i gyd yn 'u tai heno, gellwch fentro. 'Ddaw yr un ohonyn' nhw yn agos i'r orymdaith nac i'r cwarfod. Mi fyddan' fel llygod yn 'u tylla'."

"Mae'n amlwg nad ydach chi ddim yn hoff o'r Bradwyr," meddai hi, â gwên.

"Mi fasa'n well gin' i lwgu na throi'n Fradwr a sleifio'n ôl i'r chwaral heb i'r dynion i gyd fynd yn ôl hefo'i gilydd." Siaradai Llew rhwng ei ddannedd.

"'Oes 'na lawar yn dal i adael Llechfaen?" gofynnodd y wraig.

"Oes, bob wythnos."

"I b'le?"

"I bob man. I'r gwaith dŵr yn Rhaeadr, i ddocia' Lerpwl, i Heysham, rhai i 'Mericia, y rhan fwyaf i'r Sowth."

Tynnodd hi anadl cyflym. Safai â'i chefn at Llew, gan syllu drwy'r ffenestr, ond gwelodd ef ei chorff fel pe'n tynhau, a daeth rhyw gyffro i'w llais.

"I b'le yn y Sowth?"

"I Gwm Rhondda y mae'r rhan fwyaf yn mynd."

"'Faint mae'r trên yn gostio?"

"Wn i ddim. Rhyw ddwybunt, yr ydw' i'n meddwl.

Mae 'na ddigon o waith yno, meddan' nhw. A chyflog da."

Daeth y bugail i mewn.

Cyflog da ymh'le ! " gofynnodd, gan wenu ar Llew.

Troes ei wraig yn gyflym o'r ffenestr. "Yn y Sowth," atebodd, a'i llais yn galed. "I'r rhai sy â rhyw fentar yn 'u gwaed nhw."

Taflodd ef olwg ddig arni, ond ni ddywedodd ddim.

"Wel, 'ydach chi'n barod, hogia'?" gofynnodd i'r ddau fachgen. "Mae'r merlyn tu allan."

"Ydan," meddai'r ddau, gan godi oddi ar y setl.

"Maen' nhw isio talu am 'u bwyd," meddai'i wraig wrtho, gan ddangos y swllt a ddaliai o hyd yn ei llaw.

"Ydyn' nhw, wir!" Cymerodd y swllt oddi arni a'i wthio i law Gwyn.

Dilynodd y ddau ef tua'r drws. O gongl ei lygad gwelodd Llew ei frawd yn rhoi'r swllt yn frysiog yn nwylo'r plentyn ieuangaf.

"Cymar di ofal heno, Dic," galwodd ei wraig ar ôl y bugail.

"Gofal?"

"Ia. Dim cwffio, cofia. Mae 'na lond Llechfaen o blismyn, ac yn y Rhinws y byddi di os codi di dwrw. Cofia di, 'rwan."

Ceisiodd y ddau fachgen edrych yn ddidaro wedi i Ddic Bugail eu rhoi ar gefn y merlyn, ond mewn gwirionedd teimlent fel dau arwr ar gychwyn i ennill y byd. Aethai Llew yn ddyn yn ystod ei drimis yn y chwarel, yn glamp o chwarelwr a fedrai sgwario'i ysgwyddau a phoeri rhwng ei ddannedd a gwneud i'w drowsus melfared wichian yn uchel pan gerddai; ond er hynny, hogyn ydoedd yn ei galon, a disgleiriai'i lygaid yn awr.

"Dal d'afael yn 'i fwng o, Gwyn," meddai, gan swnio'n ddoeth, yn "hen law" ar farchogaeth, ond gan fethu cuddio'r cyffro a ddoi i'w lais. "Mae o mor ddiniwad ag oen, wsti."

"Ydi, 'nen' Tad," cytunodd Gwyn, fel un a farchogasai filoedd o feirch anhydrin yn ei ddydd.

Arweiniodd Dic y merlyn yn araf a gofalus i lawr y llwybr tua'r ffordd fawr, ac yno neidiodd yntau i fyny tu ôl i'r ddau farchog eofn ac urddasol a âi allan yn gorchfygu ac i orchfygu. Daliai Gwyn ei ben i fyny ac edrychai'n herfeiddiol o'i flaen, ond weithiau taflai olwg ffroenuchel ar graig neu lidiart ar fin y ffordd. Cyn hir, er hynny, fe gollodd yr antur ei newydd-deb, a theimlai'r marchog dewr yn bur flinedig: gwyrai'i ben, fel petai bron â chysgu, a hiraethai Llew yntau am gyrraedd adref. Tawedog oedd y bugail hefyd, ond yn sydyn gofynnodd :

"Be' ddeudodd y wraig wrthach chi pan ddaru chi sôn am y Sowth?"

"Dim ond gofyn faint oedd hi'n gostio i fynd yno," atebodd Llew.

"'Oes 'na lawar yn dal i fynd?"

"Rargian, oes. Mae 'na drên sbesial yn gadal ddydd Mawrth nesa'. Am chwech y bora."

"Felly clywis i. 'Faint fydd arno fo?"

"Ugeinia', meddan' nhw. Yr on i isio mynd, ond 'chawn i ddim gan 'nhad."

Pwy ydi dy dad?"

"Edward Ifans."

"Tan-y-bryn?"

"Ia.'

"'Rwyt ti'n frawd i Idris, felly?"

"Ydw'.

"Mae Idris yn mynd i'r Sowth fora Mawrth."

"'Ydi o? Taw, fachgan!"

Bu tawelwch rhyngddynt am ysbaid, ac yna gofynnodd y bugail yn sydyn :

" 'Oes 'na le o hyd ar y trên 'na?"

"Oes, digon, am wn i...

Pam?"

"'Hidiwn i ddim â mynd hefo Idris, wsti."

"'Wn i ddim sut yr ydach chi'n medru byw mewn lle mor unig," sylwodd Llew.

Chwarddodd Dic yn dawel. "Mae'r hen fynydd 'na yn mynd i waed rhywun," meddai. "Yn y tyddyn bach 'na y magwyd fi, wel'di, a 'nhad o'm blaen i, a rhywfodd... Mi füm i'n drofun symud i Lechfaen droeon, ar ôl imi roi'r gora' i'r defaid a dechra' yn y chwaral..."

"Ers faint ydach chi'n gweithio yn y chwaral, 'ta'?"

"Wyth mlynadd. Bugeilio a chadw tipyn o dyddyn yr on i cyn hynny. Ond 'fedrwn i ddim cael bywoliaeth, wsti, ac mi werthis fy nefaid a'r ddwy fuwch i Ned, brawd y wraig."

"Fo bia'r merlyn 'ma. Do, mi fûm i'n drofun chwilio am dŷ yn Llechfaen, ond pan ddown i adra' ar ddiwedd wythnos, hyd yn oed yn y gaea' a'r eira dros bob man, 'fedrwn i ddim meddwl am adael yr hen le."

"Ond beth am eich gwraig?"

"Yn rhyfadd iawn, yr oedd hitha' yr un fath. Y tyddyn nesa'—Ned 'i brawd hi sy yno 'rŵan—oedd 'i hen gartra' hi. Ond 'rŵan, ers rhyw ddeufis, er pan orffennis i yn y gwaith copar, y Sowth ydi popath ganddi hi...'Oeddat ti'n 'nabod Wil Llwyn Bedw yn Llechfaen acw?"

"Oeddwn yn iawn. 'Roedd o'n gweithio yn ymyl 'nhad a finna'. Fo oedd un o'r rhai cynta' i adael am y Sowth, yn fuan ar ôl i'r streic ddechra'." Piti amdano fo, yntê? Fe gafodd 'i ladd y dwrnod cynta' yr aeth o i lawr y pwll glo."

"Yr ail ddwrnod."

"O?"

"Mi sgwennodd ata' i ar ddiwadd y dwrnod cynta', yn gofyn imi ddŵad i lawr ato fo."

'Roeddach chi'n ffrindia' mawr hefo fo, felly?"

" 'Roedd Wil yn frawd imi. F'unig frawd."

"O, mae'n... mae'n ddrwg gin' i."

Ymdroellai'r ffordd i lawr drwy unigrwydd y cwm, rhwng waliau moelion, dan serthni creigiog, is llethrau addfwynach lle porai defaid, ymlaen heibio i rengau o binwydd tal, yna rhwng gwrychoedd deiliog tua thir mwy gwastad lle tyfai ambell dderwen ac ambell fedwen arian. Yn is i lawr yr oedd amryw o bobl yn brysur hefo'r gwair mewn cae bychan. Sylweddolai Llew mor bell y cerddasai ef a Gwyn y diwrnod hwnnw, ac arswydai wrth feddwl am ei frawd, pe baent heb gyfarfod y bugail, yn ceisio llusgo'i draed bob cam yn ôl adref. Daeth Llechfaen a'i chwarel fawr i'r golwg o'r diwedd. Ymguddiai'r rhan fwyaf o'r chwarel tu ôl i fryncyn coediog ar y chwith, ond gwelid rhai o'i chreigiau llwydlas bob ochr iddo ac un domen hir yn ymgreinio tua'r pentref. Yr oedd yr hwyr yn dawel iawn, ond oddi draw, o ystrydoedd Llechfaen, deuai sŵn tyrfa o bobl a phlant, rhai yn canu, rhai yn gweiddi

"Hwrê!"

"Yr orymdaith cyn y cwarfod," meddai Llew.

"Ia, fachgan. Diawch, fe fydd 'na le yn Llechfaen heno!"

Cyn hir aethant heibio i geg y ffordd a arweiniai i'r chwarel.

"Y tro dwytha' y bûm i y ffordd yma, ryw dair wythnos yn ôl," sylwodd y bugail, "yr oedd gwellt a mwsog' yn dechra' tyfu dros yr hen lôn. 'Doedd 'na fawr neb wedi cerddad hyd-ddi ers misoedd lawar. Ond 'rwan... Y diawliaid! 'Fe fydd y lôn yn fwsog' ac yn wellt i gyd cyn yr aiff neb yn ôl ond ar delera'r gweithwyr,' meddwn i wrthyf fy hun y tro hwnnw."

"'Oeddach chi ddim wedi clywad bod y swyddfa'n gwahodd enwau rhai i ail-ddechra'?" gofynnodd Llew.

"Oeddwn. Ond 'wnes i ddim meddwl y basa' neb yn ddigon o lwfrgi i gymryd yr un sylw o'r gwahoddiad. Y nefoedd fawr, a 'rŵan mae 'na dri chant o'r tacla'!"

"'Aiff neb o'n tŷ ni yn ôl nes bydd y dynion i gyd yn mynd, yn ydw' i'n siŵr o hynny," sylwodd Llew. "Mi fasa'n well gan 'Nhad weld Idris ne' fi yn ein bedda' na chael ein bod ni wedi troi'n Fradwyr."

"Basa', mi wn. Petai pob gweithiwr yn Llechfaen wedi mynd yn ôl i'r chwaral ar y telera' yna, fe fasai dy dad mor benderfynol ag erioed, wel' di. Un o'r dynion gora' yn yr hen chwaral 'na, 'ngwas i."

"Ia," cytunodd Llew yn dawel.

"A'th frawd Idris, o ran hynny," chwanegodd y bugail. "Mi fùm i'n gweithio yn ymyl y ddau, ym Mhonc Victoria, am dipyn. Cerrig reit dda, ond mi ges fy symud oddi yno i glirio rwbal yn y Twll dwfn, a hynny heb reswm o gwbwl... Lle buo Idris y misoedd dwytha' 'ma?"

"I ffwrdd yn chwaral Llan-y-graig am ryw fis, wedyn yn Llanarfon, wedyn yng Nghwm-y-groes. Ond pan ddaru nhw ddallt 'i fod o'n un o streicwyr Llechfaen, fe gafodd y sac bob tro. Wedyn fe aeth i Aber Heli fel nafi, yn dyfnhau'r afon ar gyfer y stemars. Dim ond rhyw dair wythnos fuo fo yno."

"Be' ddigwyddodd? Yr un peth?"

"Ia."

"Hm. Maen' nhw'n dallt 'i gilydd, wsti."

"Y Meistri?"

"Ia, dyna ydw' i'n ddeud, beth bynnag . . . 'Oes gan Idris holiad am le yn y Sowth 'na?"

"Oes. Mae 'i hen bartnar o, Bob Tom, yn deud y caiff o waith ar unwaith yno."

Buont yn dawel am dipyn, ac yna gofynnodd y bugail: "'Faint o blant ydach chi?"

"Pump i gyd.

Gwyn a finna' a Dan . . ."

"Be' mae Dan yn wneud?

"Mae o yn y Coleg, yn mynd yn deacher. Wedyn mae fy chwaer Megan a'i gŵr yn byw hefo ni."

'Rydach chi'n llond tŷ, felly."

"Ydan, 'nen' Tad. Ac mae Idris a'i wraig a'i ddau o blant y drws nesa' a F'ewyrth John, brawd fy nhad, yn union dros y ffordd."

Deuent i mewn i brif stryd y pentref yn awr, a deffroesai Gwyn o'i hanner-cwsg, gan ymsythu ar gefn y merlyn: yr oedd am fwynhau'r eiddigedd yn llygaid rhai o'i gyfeillion-ysgol a ddigwyddai fod ar yr heol. Ond fel y marchogent i mewn i Lechfaen, gwelent fod y lle'n ferw drwyddo. Llifai pobl tua'r Neuadd Fawr yng nghanol y pentref, a cherddai llawer o blismyn yn dalog ar hyd y palmant. Daethai'r plismyn o bob rhan o'r sir, i amddiffyn y Bradwyr ar eu ffordd i'r chwarel ac oddi yno bob bore a hwyr, ond galwyd hwy oll allan yn awr i wylio'r orymdaith a'r cyfarfod.

"Pentra' o blismyn, myn coblyn i !" sylwodd Dic.

Cyflymodd gamau'r merlyn, gan feddwl brysio drwy'r pentref cyn i'r orymdaith gyrraedd i lawr o'r ystrydoedd uchaf i'r brif heol. Ond cryfhai'r canu a'r gweiddi bob ennyd, ac fel y nesaent at y tro i Dan-y-bryn, y stryd serth lle trigai'r ddau fachgen, gwelent bobl a phlismyn yn ymgasglu ar ei gwaelod.

"Gwell inni aros nes bydd y prosesion wedi mynd heibio," meddai'r bugail, "rhag ofn i'r merlyn 'ma ddychryn a thrio gwneud tricia'."

Tywalltodd yr orymdaith i lawr drwy geg Tan-y-bryn, ugeiniau o blant i ddechrau, pob un yn canu nerth ei ben:

"Mae'r ffordd yn rhydd i bawb,
Mae'r ffordd yn rhydd i bawb.
Hidiwch befo'r plismyn,
Mae'r ffordd yn rhydd i bawb."

Yna cerddai gwŷr ifainc yn dwyn baneri:—

BYDDWCH FFYDDLON I'CH CYDWEITHWYR
NID OES BRADWYR YN Y DORF HON
GWELL ANGAU NA CHYWILYDD—

a thu ôl iddynt hwy, yn rhesi o chwech, gannoedd o chwarelwyr penderfynol. Tramp, tramp, tramp—a beidiai sŵn y traed byth ar gerrig yr heol? A ddeuai diwedd yr orymdaith enfawr?

Neidiodd Dic Bugail oddi ar y merlyn ac arweiniodd yr anifail yn frysiog a chyffrous at waelod Tan-y- bryn.

"Hwrê, 'r hen hogia'!" gwaeddodd dro ar ôl tro, gan gyfarch rhai a adwaenai. Yna, gan ddangos ei ddyrnau, Lle maen' nhw? Lle maen' nhw?"

Wedi i gynffon yr orymdaith droi i'r brif stryd, neidiodd Llew hefyd oddi ar gefn y merlyn, a thynnwyd Gwyn yn ôl dipyn i eistedd mewn unigrwydd urddasol yn y cyfrwy. Ond nid oedd fawr neb i edmygu'r marchog, gan fod llif yr orymdaith wedi ysgubo pawb gyda hi. Pan oeddynt hanner y ffordd i fyny Tan-y-bryn, rhedodd Llew o'u blaenau a throi i mewn i dŷ â'r gair 'Gwynfa' uwch ei ddrws. Aeth yn syth i'r gegin.

Hylô, 'Mam! Lle mae pawb?"

"Lle mae pawb, wir! Yn chwilio amdanoch chi, debyg iawn. 'Ydi Gwyn hefo ti?"

"Ydi, tu allan."

"Lle buoch chi, y cnafon bach? 'Rydan ni ar biga'r drain ers oria' yma. Lle buost ti, hogyn? 'Ydi Gwyn yn iawn?

'Gawsoch chi fwyd?

Lle mae o gin' ti?"

Gwraig fawr ganol-oed oedd Martha Ifans, â llais uchel, treiddgar. Fflachiai dicter yn ei llygaid yn awr, ac edrychai fel petai am hanner-ladd ei mab. Ond gwyddai Llew nad oedd ei fam yn un i'w hofni: ei phryder a'i gwnâi mor gas.

"Mae popeth yn iawn, 'Mam. Colli'n ffordd yn y niwl ddaru ni, a . . .

"Niwl?

Niwl? Pa niwl?"

"I fyny yn Nant-y-Foel."

"Nant-y-Foel? Yr argian fawr, be' oeddach chi isio mewn lle felly?"

"Chwilio am job yn y gwaith copar, a mi fu'n rhaid i Gwyn gael dwad hefo fi. Mi wnes i fy ngora' glas i'w berswadio fo i beidio, ond . . ."

" 'Ddaru o gerddad bob cam i fan'no, a'r hen fflachod o 'sgidia' 'na am 'i draed o?"

"Do, ond . . ."

"Be' oedd ar dy ben di, hogyn, yn gadal iddo fo drampio mor bell? Lle'r oedd dy synnwyr di?"

Daeth Gwyn i mewn, yn bur gloff, a'r bugail tu ôl iddo.

"Fe ddaeth y dyn 'ma â ni'n ôl ar gefn 'i ferlyn," eglurodd Llew.

"O, sut ydach chi?" meddai'r fam. "Dowch i ista' i'r fan yma wrth y bwrdd i chi gael 'panad hefo ni."

"Na, dim diolch yn fawr. 'Rydw' i am fynd i'r cwarfod."

"Mi gewch fynd i'r cwarfod ar ôl llyncu tamaid. Mae gynnoch chi ddigon o amsar. 'Fydda' i ddim dau funud Tyd ditha' at y bwrdd y gwalch bach," chwanegodd wrth Gwyn. 'A thyn y 'sgidia' na, imi gael gweld dy droed di. Gwaith copar, wir! 'Roeddat titha'n meddwl y caut ti waith yno, mae'n debyg !'

"Mi ddeudodd y dyn," dechreuodd Gwyn, ond gwthiodd ei fam ef i gadair wrth ben y bwrdd. "Tyn y 'sgidia' 'na," meddai'n swta, "imi gael rhoi dy draed di mewn dŵr a halan."

Yr oedd pentwr o fara-'menyn wedi'i dorri'n barod, a dug Martha Ifans gaws a thorth frith i'r bwrdd.

"Te go sâl gewch chi, mae arna' i ofn," ymddiheurodd i'r dieithryn, "a chitha' wedi dwad mor bell. Ond 'does gin' i ddim wy na thamaid o gig yn y tŷ. 'Rydach chi'n gwbod sut y mae petha' arno' ni 'rwan."

"Mae hwn yn gampus, wir," meddai Dic, gan dorri tamaid o gaws iddo'i hun.

"'Rydw' i'n ddiolchgar iawn i chi."

"Dowch, 'stynnwch."

Tywalltodd de iddynt, ac yna dug ddysgl â dŵr ynddi o'r gegin fach. Wedi tywallt dŵr cynnes a thaflu pinsiad o halen iddi, tynnodd hosanau Gwyn, ac â'i draed yn y ddysgl y bu raid iddo ef fwyta'i de. Fel yr âi'r halen i'r chwysigen dan ei droed, caeodd ei lygaid a'i ddannedd mewn poen, ond ni chafodd ddim cydymdeimlad gan ei fam.

Lle mae 'Nhad?" gofynnodd Llew.

"Ym mh'le'r wyt ti'n meddwl? Yn y dre yn chwilio amdanoch chi, y fo ac Idris. Ac mae'r ddau'n mynd i golli'r cwarfod o'ch achos chi, mae arna' i ofn. Ac 'roedd dy dad i fod i siarad yno. Pam na fasat ti'n deud dy fod di'n mynd, hogyn?"

A Megan?"

Mi aeth hi a Dan i fyny i'r Hafod yn syth ar ôl te, rhag ofn eich bod chi yn fan'no yn helpu hefo'r gwair. Mae'n debyg 'u bod nhw wedi crwydro i bob ffarm ar yr hen fynydd 'na erbyn hyn."

"Ac Ifor?" Ei frawd yng nghyfraith, gŵr ei chwaer Megan, oedd Ifor.

"I'r cwarfod y deudodd o 'i fod o'n mynd."

Cofiodd Llew ei bod hi'n nos Sadwrn a, cyfarfod neu beidio, mai parlwr y "Snowdon Arms" oedd y lle tebycaf i ddod o hyd i Ifor. Ni sylwasai arno yn yr orymdaith, meddai wrtho'i hun.

Daeth Edward Ifans ac Idris i mewn. Yr oedd golwg luddedig arnynt, wedi cerdded y chwe milltir o'r dref.

"O, a dyma nhw, ai e?" meddai'r tad.

"Hylô, Dic, 'ngwas i!" cyfarchodd Idris y bugail.

"Ia, dyma nhw," ebe'r fam. "Wedi cerddad i'r gwaith copar yn Nant-y-Foel. I chwilio am waith, os gwelwch chi'n dda! Ac fe fu raid i'r gŵr bonheddig 'ma ddŵad â nhw adra' ar gefn 'i geffyl."

"Merlyn, Mam, merlyn mynydd," cywirodd Idris. Ac nid gŵr bonheddig ydi hwn ond Dic Jones—'Dic Bugail i bawb yn y chwaral. Yntê, Dic?"

"Mae o wedi bod yn ffeind iawn, beth bynnag," ebe Martha Ifans. Yna troes at ei gŵr. "Deudwch y drefn wrthyn' nhw, Edward, yn lle sefyll fel delw yn fan'na."

Dyn tal, tenau, myfyrgar yr olwg, oedd Edward Ifans, a'i wallt tonnog yn britho'n gyflym, yn arbennig uwch ei dalcen uchel, hardd.

Gyrrwch nhw i'r gwely, Martha," meddai'n dawel.

"Mi siarada' i hefo nhw 'fory. Rhaid imi fynd i'r cwarfod 'rwan."

"Dim heb yfad 'panad a llyncu tamaid. Hwdiwch. A thyd ditha' at y bwrdd, Idris."

"Rydach chi'n anghofio mai yn y drws nesa' yr ydw' i'n byw 'Mam," sylwodd Idris, gan wenu.

Mae Kate wrthi'n rhoi'r plant yn 'u gwlâu," oedd ateb ei fam. "Mi gei redeg i mewn yno cyn iti fynd i'r cwarfod.' Eisteddodd Idris ac Edward Ifans wrth y bwrdd i fwyta'n frysiog.

Wyt ti am ddŵad i'r cwarfod, Dic?" gofynnodd Idris. i'r bugail.

"Ydw'. Ac mae arna' i isio gweld Ysgrifennydd y Gronfa."

"'Roeddan' nhw'n talu allan neithiwr," meddai Edward Ifans. "Punt i wŷr priod a chweugian i rai erill."

"Mi fedra' i wneud hefo'r bunt 'na," sylwodd Dic Bugail yn dawel.

"Ac hefo'r hannar-coron 'ma," meddai Edward Ifans, gan dynnu un o'i boced a'i wthio i'w law. "Yr ydan ni'n ddiolchgar iawn i chi, Dic."

"Dim peryg', Edward Ifans, dim coblyn o beryg'! 'Rydw' i'n dlawd, ond nid yn rhy dlawd i wneud cymwynas. Ac, i ddeud y gwir, 'ron i'n falch o gael esgus i ddŵad i Lechfaen 'ma heno."

"Y wraig ofn iti gwffio yma, Dic?" gofynnodd Idris, â gwên.

"Ia, fe fu hi'n ddadl fawr acw bora, fachgan. A finna'r cradur bach mwya' diniwad fu mewn trowsus erioed! Ond fe fydd Siân yn iawn heno, ar ôl imi gael punt o'r Gronfa 'na."

"Tyd di i ista' hefo mi yn y cwarfod, 'ngwas i," meddai Idris. "Mi ofala' i na fydd dy ddwylo di ddim yn troi'n ddyrna'."

Sylwasai Dic ar ei ffordd i fyny Tan-y-bryn fod cerdyn yn ffenestr bob parlwr bron ac arno'r geiriau NID OES BRADWR YN Y TŶ HWN. Gwelai fod un ar y silff-ben-tân, yn union gyferbyn â'r lle yr eisteddai ef wrth y bwrdd. Nodiodd tuag ato.

"Syniad pwy oedd hwn'na?" gofynnodd.

"J.H.," atebodd Idris. "J.H." oedd Ysgrifennydd pwyllgor answyddogol y dynion.

"Un da ydi o hefyd."

"Ia. Rhaid i minna' gael un i fynd adra'. "Syllodd Dic yn hir ar y cerdyn cyn chwanegu, "'Ron i'n sylwi nad oedd 'na'r un yn ffenest' Twm Parri—Twm Cwcw, chwedl ninna'— ar waelod Tan-y-bryn 'ma. Mae o'n un o'r Bradwyr, felly?"

"Ydi," meddai Edward Ifans yn dawel. "Oeddach chi'n ffrindia' hefo fo, Dic?"

"Mi fûm i'n gweithio hefo fo, yn clirio rwbal yn y Twll Dwfn. Ond 'fuo fo ddim yno'n hir. Fe fedrodd lyfu llaw Price—Humphreys yn ddigon da i gael 'i symud i fargan ym mhen arall y Twil. Fe droes yn Eglwyswr wedyn . . . O, fe fydd Twm Parri'n Stiward yn reit fuan, 'gewch chi weld." Cododd Dic oddi wrth y bwrdd. "Yr ydw' i'n meddwl y galwa' i i weld yr hen Dwm ar fy ffordd i'r cwarfod," meddai. "'Wnei di ddim o'r fath beth, 'ngwas i," ebe Idris. "Yr wyt ti yn fy ngofal i heno, Dic Bugail, ac 'rwyt ti'n mynd i roi llonydd i Dwm Parri a phob Twm arall." Cododd Idris. "Mi reda' i i'r drws nesa' am funud i weld sut mae Kate a'r plant. 'Fydda' i ddim chwinciad."

Brysiodd ymaith, a chododd Edward Ifans yntau oddi wrth y bwrdd.

"Ydi, mae'n hen bryd inni gychwyn," meddai.

Safodd Llew hefyd, a rhyw olwg benderfynol ar ei wyneb.

"'Nhad?"

"Ia, Llew?"

"Yr ydw' inna'n dwad i'r cwarfod."

"Mi glywist be' ddeudodd dy dad," meddai'i fam yn ddig.

"Yr ydach chi'ch dau'n mynd yn syth i'r gwely 'na."

""Nhad?"

"Ia, Llew?"

"Yr ydw' inna'n chwarelwr, ond ydw'?"

"Wyt, yn anffodus, 'ngwas i, wyt."

"Os felly, mae gin' i lais yn y cwarfod, ond oes?"

Llithrai gwên er ei waethaf i wefusau'r tad.

"Ond oes?"

"Wel . . . oes, fachgan. 'Wnes i ddim meddwl am hynny, wel' di."

Taflodd Martha Ifans ei phen i fyny mewn anobaith wrth droi ati i glirio'r bwrdd. Cafodd Gwyn druan flas ei thafod ar ei ffordd i'w wely.

Nodiadau