Cofiant D Emlyn Evans/Mae'Nghalon yng Nghymru

← Ei Gymdeithion

Cofiant D Emlyn Evans gan Evan Keri Evans

Masnach: Y Gan →

IX. "MAE 'NGHALON YNG NGHYMRU"

DENGYS llythyrau Emlyn yr adeg hon fod "ei galon yng Nghymru." Drwy Y Cerddor Cymreig a'r Eisteddfod parhaodd mewn cyffyrddiad â hi yn ystod ei arhosiad yn Cheltenham. Ni allodd mursendod y dref honno ddiffodd y tân Cymreig oedd yn ei galon; heblaw hyn, yr oedd yno Gymry twym-galon eraill, a chymdeithas gymrodorol, i'w helpu i'w gadw yn fyw. Y peth cyntaf o'i eiddo sydd gennym mewn argraff yn Y Cerddor Cymreig yw hanes dau gyngerdd—un o alawon Cymreig yn gyfangwbl—a gynhaliwyd yno i ddathlu dydd Gŵyl Ddewi, pan oedd Edith Wynne, Owain Alaw, Pencerdd Gwalia ac eraill yn cymryd rhan. Y mae'r hanes yn ddiddorol yn bennaf ar gyfrif ei nodiadau beirniadol ar y datganiadau y critic ieuanc yn ymddangos. Yr oedd "Young Wales" mor hyf y pryd hwnnw ag ydyw'n awr ni phetrusai osod ei linyn mesur ar gerddor mor brofiadol ag Owain Alaw.

"Gwnaeth ef ei ran," medd y beirniad," mewn arddull pur; rhagor o fywyd a'i gwnelai yn well." Yr oedd Emlyn yn "fyw" hyd y diwedd; tebig ei fod yn fyw iawn y pryd hwnnw, a rhwydd gennym gredu fod Owain yn rhy hamddenol o lawer i wŷr ieuaincy Deffroad. Dywedir wrthym hefyd fod y rhannau offerynnol yn dda, ond mai "tlawd, aneglur, a dieffaith" oedd y cytganau lleisiol. Y bachgen yw tad y dyn yn amlwg, a thad ei ansoddeiriau hefyd!

Cafodd ei ddymuniad o'r diwedd, a gadawodd Cheltenham yn derfynol yn 1869. Dychwelodd i Benybont, gan feddwl ymsefydlu mewn partneriaeth. â'i hen feistr. Ond yn union wedi gorffen y ffurfiau angenrheidiol i hyn, dyma'r busnes yn deilchion, a'i bartner—ac arian Emlyn!—yn dianc dros y Werydd. Yr oedd yn siomedigaeth dost iddo. Yn ffodus, digwyddodd yn rhy fuan ar ol ei ddychweliad i anafu ei gymeriad masnachol, ond cafodd ei hun a'i fwriad yn faluriedig, ac edefyn ei fywyd wedi ei dorri am y pryd. ^[1]

Wedi peth seibiant, ac amser i "gasglu ei hun at ei gilydd," ac i edrych oddiamgylch o o fysg gweddillion ei amcanion toredig, ymunodd â firm wlanen-wneuthurol Jones Evans & Co. yn y Drenewydd. Yr oedd yn ieuanc, yn meddu ar ewyllys gref, a galluoedd ymadferol (recuperative) eithriadol, fel y cawn ef, yn fuan wedi ei fynd yno yn 1870, yn arweinydd Cymdeithas Gorawl y lle.

Hyd yn hyn y mae ei gysylltiad â'r Eisteddfod a Chyfansoddiadaeth Gerddorol wedi tueddu i guddio o'n golwg ei berthynas â Chaniadaeth gorawl ac arall, a'i wasanaeth i'r eglwys a'r dref y perthynai iddynt. Yn wir, ychydig o fanylion a feddwn ynglŷn â'r agwedd hon ar ei weithgarwch ym Mhenybont a Cheltenham. Gwyddom ei fod yn aelod o gôr yr eglwys Annibynnol yn y ddau le, ac yn arweinydd am ryw gymaint o amser, ond pa hyd ni wyddom. Yn ol y Musical Herald, bu'n tenor soloist mewn datganiad o'r Messiah pan yn ddeunaw oed; a rhaid ei fod wedi. cael cryn brofiad fel arweinydd corawl, oblegid ynglŷn ag Eisteddfod Aberteifi yn 1868, gorfu iddo ef dderbyn baton o law ei gyfaill Tommy Morgan, i arwain y corau a ganai yn y cyngerdd.

Yn ffodus ynglŷn â'i ddyfodiad i'r Drenewydd a'i gysylltiad a'r Côr Undebol yno, y mae gennym gofnod—ion llawnach, diolch i gof cyfeillion a charedigion cerdd perthynol i'r lle. Yr wyf yn ddyledus i Mr. Jones, Van, am yr hanes a ganlyn, a bydd yn dda gan y darllenydd ei gael ar gyfrif y goleuni a deifl ar gymeriad Emlyn fel dyn yn gystal â cherddor:—

"Pan sefydiodd Mr. Emlyn Evans yn y Drenewydd, ymaelododd ar unwaith yn y Capel Cymraeg, capel bychan yr ochr arall i'r bont—capel bychan a ddiystyrrid gan bawb ond Cymry twym-galon. Yr oedd eglwys fawr Saesneg gan yr Annibynwyr ynghanol y dref, ond yn yr eglwys fechan y tu allan i'r dref y dewisodd ef wneud ei gartref. Bron yn gyfamserol a'i ddyfodiad ef i'r dref, cychwynnwyd symudiad pwysig i godi côr undebol o'r dref a'r wlad oddiamgylch, gyda'r bwriad o berfformio rhai o Oratorios y prif Feistri.

"Yr oedd Mr. Hugh Davies (brawd Tafolog) yn gerddor gwych, ac yn un o bwyllgor y symudiad newydd. Wedi dewis y pwyllgor a'r swyddogion oll, y mater mawr oedd pwy i'w ddewis yn Arweinydd. Fel un a wyddai yn dda am alluoedd disglaer Mr. Emlyn Evans, ac am y safle uchel oedd eisoes wedi gyrraedd, teimlodd Hugh Davies ei fod yn ddyledswydd arno wneud yn hysbys iddynt, fod yna wr ieuanc galluog iawn wedi newydd ddod i'r dref, a'i fod yn sicr yn ei feddwl ei hun y byddai yn gaffaeliad mawr mewn ystyr gerddorol, a'i fod yn ei gynnyg i fod yn Arweinydd. Parodd ei eiriau syndod i'r holl bwyllgor, ac yr oedd mwy nag un yn gofyn: Pwy yw o'? Pwy yw o?' 'David Emlyn Evans,' meddai yntau. Ond nid oedd neb yn ei adnabod. Druan o y Drenewydd, y mae hi y tu allan i Gymru mewn mwy nag un ystyr. 'I b'le mae'Y Cerddor mawr yma yn mynd ar y Sul? meddai un ohonynt. 'I'r capel bach atom ni.' 'Wel, wel, dyna setlo'r mater! pwy gerddor mawr ai i'r Capel bach yr ochr draw i'r bont? Na, wnawn ni ddim mentro arweinyddiaeth y cor undebol i ddwylo dyn ieuanc na wyr neb ddim am dano ond Mr. Hugh Davies.' Ac yn eu golwg hwy yr oedd Mr. Davies fel un yn cellwair; a derbyniodd y gwr llednais hwnnw gryn dipyn o wawd y noson honno, am ei fod erioed wedi rhyfygu gwneud y fath gynygiad, ac yntau yn gwybod fod o leiaf bedwar (os nad chwech) o rai tra chymwys at y gwaith. Enwyd rhyw nifer fel rhai cymwys, ond ar Mr. Pearson y syrthiodd y coelbren. Ysgol—feistr oedd ef, a cherddor go lew ymhlith y rhai cyffredin. Ac am wn i nad oedd y dewisiad yn gorwedd yn bur esmwyth.

"Ni soniodd Mr. Davies ddim am helynt dewisiad yr Arweinydd wrth Emlyn; rhoddodd wybod iddo am ffurfiad y cor mawr, ac fod y practice cyntaf i fod fel a'r fel. Very good, meddai Emlyn, mae'n dda gen i glywed; idea gampus ydyw. Mi fydd yn bleser gen i ddod yn aelod o'r cor.'

"Daeth y noson gyntaf, a chafwyd cryn hwyl ar y canu. Yr oedd gan lawer ryw dipyn o grap ar y corws cyntaf. Ond hyd yn oed yn hwnnw, yr oedd ambell i gwymp yn cymryd lle, a'r gwr ieuanc dieithr yn y Tenor, wedi cael ambell i gyfle i helpu yma a thraw.

"Awd at yr ail gytgan yr ail noson. Yr oedd gwbl ddieithr i'r rhan fwyaf, a byddai Emlyn yn cychwyn ei lais ei hun, ac yna yn troi i helpu, weithiau y Bass, weithiau yr Alto, dro arall y Treble, er mawr ofid i'r rhai hynny a dybient eu hunain yn rhywrai; a chai Emlyn ambell i sên dros ysgwydd megis, ond yr oedd yn hollol barod oedd yr i roi sên yn ol. Yr oedd yn cario arfau miniog y pryd hwnnw. Ac fe wnaeth yr Arweinydd sylw tebig i hyn ei fod wedi clywed fod cryn dipyn o gwyno fod rhai o aelodau'r cor yn llawn digon parod i ymyrryd dan yr esgus o gynorthwyo rhai o'r lleisiau eraill. Ond yr oedd yn ofalus i beidio enwi neb. Cred y rhan fwyaf oedd fod Emlyn wedi bod yn dysgu y darnau yn rhywle arall, tua'r De neu Cheltenham neu rywle: onibai ei fod wedi eu dysgu ni fuasai byth yn medru eu canu yn straight off ar y geiriau.

"Ond dyma nhw'n dod at y Corws anhawddaf yn y llyfr, ac y mae'n amlwg fod Mr. Pearson wedi penderfynu dwyn y gwr ieuanc i brawf. Just ar ddechreu'r darn, wedi i un neu ddau o'r rhannau fethu dod i fewn, dyma'r arweinydd yn sefyll, ac yn troi ei wyneb i gyfeiriad y Tenor, ac yn dweyd, 'Os oes un ohonoch chwi yn y top yna yn proffesu eich bod yn deall y darn hwn, dowch i lawr yma i roi eglurhad i'r cor ar y mannau dyrus yma.' Ac meddai Emlyn wrth Hugh Davies, 'At bwy mae e'n cyfeirio'? Atoch chwi, 'ddyliwn.' Dyma Emlyn yn codi ac yn cerdded i lawr at yr Arweinydd. Beth yw eich anhawster, Mr. Pearson?' meddai. 'Wel, rhaid i mi gyfaddef nad wyf yn deall y trawsgyweiriadau dyrus yma.' Meddai Emlyn, 'A wnewch chwi i gyd droi i'ch llyfrau?' Yna dechreuodd egluro iddynt o far i far, ac o frawddeg i frawddeg, gan ganu y gwahanol frawddegau yn y gwahanol rannau. Ac nid egluro y traws—gyweiriadau a wnaeth yn unig, ond aeth i fewn i gyfansoddiadaeth y darn, gan ddangos fel yr oedd y naill frawddeg yn tyfu yn naturiol o'r llall. Ymgollai yn ei waith, a gwnaeth y cwbl mor ddiddorol, ac mewn ffordd mor ddidramgwydd i bawb—ni wnaeth gymaint ag un cyfeiriad personol at neb. Bu wrthi am ddeugain munyd. Edrychodd ar ei watch, a dywedodd, 'Mae'n wir ddrwg gennyf eich cadw gyhyd,' a chychwynnodd i'w le. 'Arhoswch yn y fan lle'r ydych, syr,' meddai yr Arweinydd, ac estynnodd y baton iddo. O na wna' i,' meddai yntau, chwi yw'r arweinydd, ond mi rof fi bob cymorth i chwi,' ac aeth i'w le. 'Pe bawn i yn gwybod' meddai Mr. Pearson, fod y fath gerddor yn ein plith, fuaswn i ddim yn cymryd y byd am geisio eich arwain. Ac fe fydd yn bleser o'r mwyaf gennyf gymryd fy lle yn y cor o dan arweiniad Mr. Emlyn Evans. Ac aeth yn full stop wnai Pearson ddim arwain ymhellach, a gwrthodai Emlyn gymryd ati.

"Awgrymodd rhywrai fod y pwyllgor i ymneilltuo ac i benderfynu y mater. Hynny a fu, a dyma'r pwyllgor yn ei ol ac yn mynegu Ein bod ni yn unfryd unfarn yn gofyn i Mr. Emlyn Evans i ymgymeryd a'r arweinyddiaeth.' Wedi cryn dipyn o gymell, cydsyniodd yntau; a pharhaodd i arwain tra bu yn y dref."

Enwyd y côr yn "Newtown Glee & Madrigal Union," a dywedir wrthym i Emlyn "wneud ei ol ar gerddoriaeth y dref, a'r trefi cylchynol." Cynhaliwyd cyngerdd o bwys yno yn Nhachwedd 1870, yn ol llythyr o'i eiddo at Mr. Dd. Lewis, dyddiedig Rhag. 13, 1870—

"Cawsom Oratorio a Chyngherdd fendigedig yma y mis diweddaf, 'Judas,' etc., gyda Edith Wynne, Cummings, Maybrick [Stephen Adams,] etc., a chorus o tua 80 o dan arweiniad dy humble friend D.E.E.: llwyddiant hollol. Bydd yma un arall yn y gwanwyn. Ond nid da rhy o ddim.' Mae yn lladd fy nghyfansoddi."

Tua'r un adeg buont yn rhoddi cyngerdd ym Machynlleth er budd clwyfedigion y rhyfel rhwng Germani a Ffrainc; ac ym mis Rhagfyr aethant i Aberystwyth i helpu Mr. Inglis Brown a'i gyngerdd. Ynglŷn â hwn ysgrifennodd at ei gyfaill o Lanrhystyd i ofyn iddo ddod yno er mwyn cael ymgom. Ymddengys na ddaeth, a derbyniodd Emlyn ei lythyr ar ei ddychweliad o Aberystwyth. Mewn ateb i hwn dywed:

"Byddai yn llawen iawn gennyf gael dy gwm—peini yn Aberystwyth neithiwr, ond 'doedd dim help. Cafodd y cyfaill gyngherdd rhagorol. Cafodd y llwch hwn ormod o ganu, gan fod yr encores tragwyddol yna yn arglwyddiaethu pob peth.—Byddai yn llon iawn gennyf dy gyfarfod di a'r frawdoliaeth gerddorol rywbryd yn yr haf yma—efallai y gallwn ei threfnu eto . . . Mae surplus yr oratorio yma (ar ol talu dros gan punt o dreuliau) wedi chwyddo'n awr i £108. Byddaf yn canu yn Llanidloes (efo Mynyddog) ar y 29ain, a Chyngherdd yma dydd Calan eto. Yr wfft i'r canu!"

Yr oedd ef y pryd hwnnw, meddai Mr. P. J. Wheldon, yn llawn ynni byw, a chyda chydweithrediad nifer o ysbrydoedd cydnaws cyffelyb, megis Mri. Gittins (a fu'n arweinydd y Côr wedi hyn), Wheldon, Hugh Davies, ac eraill, nid rhyfedd i'r Gymdeithas flaguro a dwyn ffrwyth lawer.

Nodiadau

1. Teg yw dweyd i'r swm a dalodd am bartneriaeth, sef £4OO, gael ei dalu'n ôl iddo yn 1910, ond heb lôg.