Neidio i'r cynnwys

Cofiant Daniel Owen: ynghyd a Sylwadau ar ei Ysgrifeniadau/Enoc Huws a Gwen Thomas

Oddi ar Wicidestun
Sylwadau am ei Nodweddion fel Ysgrifennydd Cofiant Daniel Owen: ynghyd a Sylwadau ar ei Ysgrifeniadau

gan John Owen, Yr Wyddgrug


"Enoc Huws" a "Gwen Thomas"

Y mae cylch y ddwy ffug-chwedl ddiweddaf yn ehangach na'r rhai blaenorol; bywyd tref, a disgrifiadau o gymeriadau a geir yn y Dreflan a Rhys Lewis fel ffrwyth ei atgofion a'i sylwadaeth bersonol ef ei hun. Cawn ef yn ei weithiau olaf yn dibynnu mwy ar yr hyn a glywodd gan eraill; efallai fod yn y gweithiau hyn fwy o gelfyddyd, ac ymddengys fel yn rhoddi mwy o ffrwyn i'w ddychymyg, eto nid ydynt yn gafael mor ddwfn yng nghalon y darllenwyr, tra y mae yn edrych ar fywyd o'r un safbwynt ag yn y nofelau blaenorol, eto y mae yna elfen fwy cyffredinol (secular) yn rhedeg drwyddynt. Y capel ydoedd y canolbwynt o gylch pa un y troai yr holl hanes yn y Dreflan a Rhys Lewis; ac nid yw yr awdur yn gadael i ni aros yn hir o gyffiniau y capel. Yn Enoc Huws drachefn ceir ddisgrifiad o helyntion manwl. Tref yr Wyddgrug yw cylch ei nofelau cyntaf, tra y mae Enoc Huws yn cymryd i mewn Sir Fflint. Nid oes angen dweud nad oedd gan ein hawdur brofiad personol o fywyd a phrofedigaethau y mwynwyr, ond yr oedd wedi bod yn sylwedydd craff ar helyntion y dosbarth diddorol hwn; ac yr oedd hefyd yn dra chydnabyddus ag amryw bersonau oeddynt wedi treulio blynyddoedd ynglŷn â'r gweithiau plwm. Cymerai diddordeb byw yn yr hyn a ddigwyddai ynglŷn â hwynt; ac yr oedd ganddo yn y modd yma wybodaeth fanwl iawn am y dynion fu â llaw yn agor rhai o'r gweithiau hyn; a gwelir ffrwyth y wybodaeth hon yn ei ddisgrifiad o Captain Trefor, a phrofedigaethau Denman ai deulu, eto nis gellir edrych ar Enoc Huws fel disgrifiad o fywyd y mwynwyr; nid oedd yr awdur wedi rhoddi ei fryd ar ddarlunio bywyd y dosbarth lluosog hwn, megis y gwna Bret Harte yn ei ddarluniau o fywyd mwynwyr gweithiau aur Califfornia. Yn Gwen Thomas drachefn, ceir darlun o fywyd gwledig Cymru yn fwy cyffredinol, ac ystyria rhai bod y gwaith hwn y stori fwyaf cyflawn a pherffaith o eiddo yr awdur; eto er mor gywir yw llawer o'r disgrifiadau, nis gellir dweud fod y cymeriadau yn sefyll allan yn amlwg o flaen y meddwl, er y creda rhai na chynhyrchodd athrylith Daniel Owen ddim mwy prydferth na chymeriadau Gwen ac Elin yn Gwen Thomas. Nid yw y cymeriadau a bortreadir yn Enoc Huws a Gwen Thomas wedi dod yn adnabyddus i liaws ein gwlad; ystyrir y gweithiau hy n, gyda graddau o gywirdeb, fel math o atodiad i Rhys Lewis.

Priodol yw gofyn,—Beth oedd nodwedd arbennig dychymyg yr awdur? Nis gellir dweud mai mewn cynllunio hanes, fel ag i'r digwyddiadau gyd-daro yn naturiol i'w gilydd, yr oedd cuddiad ei gryfder; yr oedd yn gwybod yn eithaf da nad oedd yn llwyddiannus mewn cynllunio yr hyn a elwir yn plot a phan y ceisia; wneud hynny, prin y gellir dweud ei fod yn llwyddiannus iawn yn ei ymgais; nid oedd yn feistr ar grynhoi neu gau i fynnu ei storïau. Prin y gellir teimlo fod y diddordeb yn y darllenydd yn myned ar gynnydd fel yr eir ymlaen; yn wir, teimlir i raddau yn siomedig gyda therfyniad amryw o'i nofelau, megis y Dreflan a Rhys Lewis, ac efallai mai camgymeriad oedd iddo geisio eu diweddu ar gynllun Seisnig. Fel y dywed Proff. W. L. Jones, Bangor, yn ei erthygl ar Daniel Owen, yn yr ailargraffiad o'r Gwyddoniadur Cymreig, Cyf. X. td. 740 B.:—"Ni saif Rhys Lewis, mwy na'r Pickwick Papers, yn ngwyneb beirniadaeth y rhai sydd yn barnu nofel fel cyfanwaith, yn hytrach nag fel cyfres o ddarluniau, neu o ddigwyddiadau anghysylltiol. Nid ydyw y cudd amcan (plot) ond egwan, ac nid ydyw cydbwysedd a chymesuredd y gwahanol rannau o'r llyfr yr hyn a ddisgwyliwn, ac a gawn, yng nghynhyrchion y prif chwedleuwyr Seisnig. Ond nid fel crefftwr llenyddol, yn gweithio allan gynlluniau cywrain yn ei nofelau, y dylid barnu Daniel Owen. Ni ddeil gymhariaeth am foment i'r meistriaid y gelfyddyd o chwedleua - y rhai sydd yn ymdrechu am ffurf, am fesur, am drefn, a chywreinrwydd cynllun, yn gystal ag am ddarlunio cymeriadau; ond fel un sydd yn meddu gwelediad treiddgar, dychymyg bywiog, cydymdeimlad eang ac arabedd di-ball, saif Daniel Owen yn uchel iawn ymysg llenorion unrhyw wlad." Clywid rhai yn cwyno o herwydd fod Daniel Owen wedi cyfyngu ei hun i gylch bychan, i un dref, ac yn arbennig i gylch un enwad bychan Cymreig. Diamau fod y cyhuddiad yn wir, a rhaid cydnabod, ysywaeth, fod y ffaith hon yn milwrio rhyw gymaint yn erbyn darlleniad ei weithiau; ond credwn mai i'r ffaith ei fod yn disgrifio y bywyd yr oedd ef yn hollol adnabyddus ohono y ceir un rheswm am ei lwyddiant; a chredwn mai i'r graddau yr oedd yn eangu cylch ei ddisgrifiadau, i'r graddau hynny yr oedd yn colli mewn grym amwyster; y mae swyn ei ddisgrifiadau i'w briodoli i fesur mawr i'r ffaith eu bod yn ffrwyth ei sylw a'i atgofion cyntaf a mwyaf cysegredig ef ei hun. Teimla y darllenydd eu bod yn true to nature, chwedl Wil Bryan. Yr oedd yr awdur, fel yr ydym eisoes wedi cyfeirio, yn un a dreuliodd fywyd hynod gartrefol, os nad neilltuedig. Yn y dyddiau hyn rhoddir bri mawr ar yr ysgol Ysgotaidd o nofelwyr; y mae yr ysgrifenwyr hyn yn sicr yn cyfyngu eu hunain i gylch bychan; ac onid un elfen o swyn yn ei nofelau yw eu bod yn cynnwys portread o gymeriadau nad oedd y byd oddi allan iddynt yn eu hadnabod? Ac nid ydym yn barod i addef mai diffyg yn ein hawdur ydoedd cyfyngu ei ddisgrifiadau i fesur mawr i'r cylchoedd yr oedd ef ei hun wedi troi ynddynt ar hyd ei oes; dylid edrych arnynt fel portread wedi eu lliwio gan ddychymyg yr awdur o ffurfiau neillduol o gymeriadau crefyddol a gwledig tua chanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Nis gall neb ddarllen nofelau Daniel Owen heb sylwi pa mor hapus ydyw wrth roddi enwau i'r cymeriadau a disgrifiad- enwau sydd yn gafael yn y cof; ymddengys mai ei arfer ydoedd dewis enwau ychydig o'r ffordd gyffredin, enwau ysgrythurol yn fynych, megis Abel Hughes, Enoc Huws, Jeremiah Jenkins, neu ynte gyfenwau Seisnig ac estronol, megis Wil Bryan, Thomas Bartley, Trefor, Denman, a Solet, ac y mae yn ffaith am amryw o'r enwau hyn, fod yr awdur nid wedi eu llunio ei hunan, ond yn hytrach wedi benthyca enwau oeddynt yn dra adnabyddus iddo ym mlynyddoedd ei febyd a'i ieuenctid; ac nis gallwn fyrned heibio i'r ffaith fechan, ei fod wrth roddi enw ar geiliog Thomas Bartley wedi gwneud defnydd o enw ci bychan ei letywraig yn y Bala, o'r hwn yr oedd yn dra hoff, felly, gwelir argraff ei atgofion ar y rhannau allanol a mwyaf arwynebol o'i waith.

Ymofynnwn ymhellach. Beth fydd dylanwad cyffredinol ei weithiau? Cytuna pawb fod yna elfen ddyddorus yn ei weithiau; yr oedd llenyddiaeth Gymreig yn dra amddifad o'r elfen hon; yr oedd hanes y genedl, a'r dwyster teimlad a gynhyrchwyd gan y Diwygiad Methodistaidd, yn cau allan lenyddiaeth o natur fywiog a diddores. Clywsom y Proff. O. M. Edwards yn dywedyd fod caneuon y beirdd cyn y Diwygiad hwn yn gyfryw nas gellid byth eu cyhoeddi. Ysgubwyd ymaith llenyddiaeth amhur diwedd yr eilfed ganrif ar bymtheg a dechrau y ddeunawfed ganrif gan lifeiriant y Diwygiad. Llenyddiaeth grefyddol, neu o'r hyn lleiaf, llenyddiaeth yn dwyn delw ysbryd dwys a difrifol y Diwygiad Methodistaidd, oedd o fewn cyrraedd darllenwyr Cymreig; ychydig o'r elfen hoenus a chwareus a geid yng ngweithiau ysgrifenwyr Cymreig. Credwn i Daniel Owen gyfarfod â'r angen hwn, a thrwy hynny atal, i fesur, wrthweithiad cryf yn erbyn bywyd crefyddol Cymru, megis a ddilynodd y cyfnod Piwritanaidd yn yr eilfed ganrif ar bymtheg; ac i'r ffaith fod ei weithiau yn cynnwys yr elfen o adloniant i feddwl llaweroedd yr ydym yn priodoli graddau o boblogrwydd ei weithiau. Ceir yn ei weithiau hefyd elfen gysurol Y mae yn rhaid cydnabod mai ychydig o lenyddiaeth o'r natur hon oedd yn ein gwlad pan ymddangosodd y Dreflan a Rhys Lewis; darllenir ynddynt am dreialon a siomedigaethau y tlawd a'r profedigaethus, a theimlwn wrth sylwi ar y disgrifiadau hyn fod calon yr awdur yn curo mewn cydymdeimlad â'r rhai a ddisgrifia; yn wir, ymddengys i ni mai dirgelwch ei nerth fel ysgrifenydd ydoedd ei allu i osod ei hunan yn lle eraill. Nid ffrwyth dychymyg oer, yn gweithio ar gof cywir, a welwn yn ei ddisgrifiadau, ond dyn yn meddu ar lawer o natur, a honno yn twymno ei ddychymyg, ac yn bywiogi ei gof i ddarlunio yr hyn a welodd, le, ac a deimlodd ef ei hun. Y mae darllen am ymdrech galed Mari Lewis i fagu ei hamddifaid, marwolaeth Bob gwrol galon, a Seth ddiniwed, ynghyd ag archoll calon Mr. Pugh, a siomedigaethau teulu Denman, wedi apelio at lu oeddynt yn dioddef mewn distawrwydd ar hyd a lled ein gwlad. Y mae darllen am helyntion blinion eraill wedi bod yn ollyngdod i lawer calon drom, ac wedi bod yn gynhaliad iddynt rhag llethu dan freichiau bywyd.

Yr ydym hefyd yn tybied fod y gweithiau hyn yn cynnwys addysg i'r darllenwyr; y maent wedi cyfrannu gwybodaeth i ddosbarth pwysig o'i gydgenedl Yr ydym yn honni fod ein hawdur wedi tynnu y llen oddi ar fywyd ymneilltuol Cymreig, yn enwedig yr adran y perthynai ef e ei hun iddi. Nid oedd neb o'r blaen wedi ceisio rhoddi darlun poblogaidd o fywyd mewnol Methodistaidd i'r rhai oddi allan. Ceid gwawdluniau yn fynych o'r Seiat, a helyntion mewnol y capelau; a diau fod y cymdeithasau hyn yn rhy fynych wedi gosod eu hunain yn agored i wawdiaeth, ond llwyddodd Daniel Owen i roddi darlun ohonynt fel yr ymddangosent i'r rhai oddi mewn. Dangosodd yr elfen o nerth a swyn oedd yn perthyn i'n sefydliadau, ac i'r digwyddiadau ynglŷn â hwy, megis Seiat y Plant, y Seiat, dewis Blaenoriaid, a dewis Bugail, ac ymweliad Cyfarfod Misol à lle. Yr ydym yn tybied fod i'r disgrifiadau hyn werth hanesyddol, a ganfyddir yn fwy fel y cerdda flynyddoedd heibio; ac nis gall neb sydd yn teimlo diddordeb yn ei wlad lai na hoffi cael darluniad cywir o'i symudiadau crefyddol Y mae yn perthyn i'r disgrifiadau hyn gwerth ehangach na'u perthynas ag un enwad o fewn Cymru. Yn ei draethawd ar On the Aversion of Men of Taste to Evangelical Relgion, dywed John Foster mai cyfeiriadau dirmygus llenorion, a gwawd-luniau nofelwyr, oedd un achos o'r gwrthnawsedd a welid ymysg lliaws yn erlyn crefydd efengylaidd. A chymrid ysgrifenwyr ffugchwedlau hyd gyfodiad yr ysgol Ysgotaidd o nofelwyr, tra anffafriol i grefydd efengylaidd, yn enwedig yn ei ffurf ymneilltuol, y maent wedi bod; ac wrth gofio hyn, ni ddylid rhyfeddu llawer at y gwrthwynebiad a deimlid gan lawer yn erbyn y ffurf hon o ysgrifennu. Os edrychir dros restr prif nofelwyr y ganrif hon, ceir fod amryw o'r rhai enwocaf ohonynt yn amddifad hollol o gydymdeimlad â chrefydd ef efengylaidd; a rhai ohonynt, yn wir, yn ymwrthod yn gyfan gwbl â Christionogaeth. Y mae rhai o'r ysgrifenwyr hyn, er yn talu gwrogaeth ffurfiol fel mater o foesgarwch a chwaeth dda, eto yn hollol ddistaw o berthynas i'r elfennau dyfnaf mewn crefydd; a phan yn rhoddi disgrifiad o gymeriadau o nodwedd efengylaidd, yn arbennig y type ymneilltuol, y maent yn llwyddo i'w ddarlunio yn y fath fodd fel ag i gynnyrch dirmyg yn y darllenwyr tuag at y cyfryw. Er mor iachus yw nofelau Syr Walter Scott mewn llawer ystyr, eto, rhaid cydnabod nad yw y Presbyteriaid ar eu mantais bob amser o gael eu darlunio ganddo. Cymharer ef yn yr ystyr hon, er enghraifft, â Barrie, Ian Maclaren, a Crockette; y mae Charles Dickens drachefn, yr hwn a ddarllenir gymaint gan yr ieuainc, yn dra hoff o ddethol ei gnafiaid o blith y rhai a wnânt honiadau uchel o grefydd. Nis gellir gwadu, ysywaeth, nad yw y dosbarth hwn yn dra hoff o gario eu hystrywiau twyllodrus ymlaen o dan glog o grefydd, eto y mae ieuo crefydd a thwyll yn barhaus yn tueddu i osod argraff anffafriol ar yr ieuanc a'r diwybod, ac yn enwedig pan y mae " "rhai rhagorol " Dickens fel rheol yn perthyn i'r rhai na arddelant grefydd Crist. Y mae yna eraill, megis Mrs. Oliphant, fel pe wedi ymddiofrydu i wneud cymeriadau ymneilltuol a ddisgrifir ganddynt yn wrthrychau gwawd a dirmyg eu darllenwyr. Nid oes amheuaeth nad yw y rhagfarn a deimlir yn erbyn Ymneilltuaeth ac Ymneilltuwyr mewn rhai cylchoedd yn y deyrnas hon i'w briodoli i fesur i ddylanwad y ffug-chwedlau a ddarllenir; a diamau gennym fod yr un achos yn cyfrif, i raddau, am ymddieithried llawer o blant yr Ymneilltuwyr eu hunain oddi wrth grefydd eu tadau. Yr oedd Daniel Owen yn hynod gyfarwydd â nofelau Seisnig, yn un o'r rhai mwyaf cyfarwydd, efallai, yng Nghymru, a chlywsom ef yn addef ei fod wedi teimlo eu hannhegwch at Ymneilltuaeth ac at grefydd efengylaidd; ac un o'r cymhellion a barodd iddo ddisgrifio yr hyn a welodd ac a glywodd ymysg ei bobi ei hun ydoedd ceisio unioni y cam a wneid â hwy. Daeth ei lyfrau ef i ddwylaw rhai na feddylient am ddarllen Hanes Crefydd yng Nghymru, gan ein haneswyr, nag yn y llu o Gofiantau sydd wedi ymddangos. Y mae ei weithiau hefyd yn llawn o addysg i'r neb a ystyrio; nid yw yr hwn na wel ond yr elfennau digrifol a chwareus sydd yn ei nofelau wedi deall gwir ystyr ei weithiau; ceir ynddynt lawer o wersi ar y modd i ymddwyn mewn llawer o amgylchiadau bywyd cyffredin, yn ogystal â chysylltiadau crefyddol Treiddia drwyddynt elfen gref o synnwyr cyffredin, a deffry y gynneddf hon, os; gellir ei galw felly, yn y darllenydd; y mae i synnwyr cyffredin yn nodweddu yr oll o'i brif gymeriadau, megis y fam Biwritanaidd Mari Lewis, y duwiolfrydig Abel Hughes, y pert a'r direidus Wil Bryan, ie, hyd yn oed y trwsgl Thomas Bartley. Ceir yn ei ddisgrifiadau awgrymiadau gwerthfawr gyda golwg ar fywyd ein heglwysi, oblegid y mae wedi rhoddi darlun byw o gymeriadau plentynnaidd, a hunandybus megis John Aelod Jones, o gymeriadau anhydrin megis Jeremiah Jenkins, ac o rai twyllodrus i'r gwraidd, megis Captain Trefor; ac yn ei ddisgrifiad o ddewisiad Blaenoriaid neu Fugail y mae wedi rhoddi cynhorthwy i eglwysi ganfod y peryglon sydd yn anwahanol gysylltiedig â'r rhyddid a ganiatâ ymneilltuaeth iddynt; ac yn bennaf oll, y mae tôn foesol ei weithiau yn iachus, tra y mae yna dosturi yn cael ei ddangos tuag at y gwan, eto nid yw yn ceisio bychan drwg pechod. Y mae halen Piwritaniaeth yn treiddio drwy ei lyfrau, ac er ei fod yn dwyn cymeriadau brith i mewn, a thrwy hynny, o dan angenrheidrwydd i ddisgrifio ffurfiau cymharol isel o fywyd, ac felly ddefnyddio rhai ymadroddion sydd yn tueddu at fod yn gwrs, eto y mae argraff gyffredinol ei ysgrifeniadau yn dda; ac yn ei lyfrau cyntaf , lle y mae yn cyffwrdd amlaf a chymeriadau crefyddol, y mae yn cydnabod gwirionedd crefydd ysbrydol mewn modd na cheir ond anfynych mewn llyfran o'r nodwedd hon. Cydnabyddai yn ddiamwys werth crefydd bersonol yn ei holl weithiau. Yr ydym yn teimlo fod yr awdur mewn cydymdeimlad trwyadl â Mari Lewis pan y mae yn son am y " tro mawr," am ras yn y galon;" ac yn Gwen Tomos y mae yn rhoddi yng ngenau Gwen yr athrawiaeth efengylaidd yn ei phlaendra mwyaf wrth ymddiddan â'i brawd Harri; a theimlwn yn berffaith sicr mai gwella a llesoli ei gydgenedl ydoedd nod pennaf yr awdur. Yn ei Ragymadrodd i'r argraffiad cyntaf o Rhys Lewis, dywed, - "Nid i'r doeth a'r deallus yr ysgrifennais, ond i'r dyn cyffredin; os oes rhy w rinwedd yn y llyfr, Cymreigrwydd ei gymeriadau ydyw hwnnw, a'r ffaith nad ydyw yn ddyledus am ei ddefnyddiau i estroniaid. Os oes ynddo rywbeth a'i duedd heb fod i adeiladu, yn gystal â difyrru y darllenydd, ni phâr hynny fwy o ofid i neb nag i'r awdur;" a'r dymuniad i Wneuthur lles a barodd iddo, yn ei holl weithiau, ymosod; yn erbyn pob math o ffug a rhodres. Yr oedd yn casáu â'i holl enaid pob ymddangosiad twyllodrus, megis i ffug-wybodaeth, ffug-ostyngeiddrwydd, a ffug grefyddolder. Pregetha yn ei holl lyfrau y pwysigrwydd o fod yn onest a ffyddlon i ni ein hunain, i'n gwlad, ein hiaith, a'n hegwyddorion eto llwydda i wneud hyn, heb greu amheuaeth yn meddwl ei ddarllenwyr, nad yw y gwir i'w ganfod yn unman. Yn hyn gwahaniaetha yn fawr oddi wrth rai ysgrifenwyr Seisnig tra enwog^ o fewn y genhedlaeth a aeth heibio. Dangosodd, drwy aml i bortread, fod yna gymeriadau cywir, a thrwyadl dda a chrefyddol, wedi byw yn ein plith. Terfynwn y sylwadau hyn drwy ddyfyniad o'r erthygl ar Daniel wen yn y Gwyddoniadur y cyfeiriwyd ati uchod : - "Yn ei farwolaeth gymharol gynnar, collodd Cymru un o'r rhai mwyaf medrus a chywrain o'r llenorion ac meddai am ddarlunio bywyd ac arferion gwerin ein gwlad. Er nad oedd cylch ei wybodaeth yn eang, na'i ddiwylliant yn uchel, o'i gymharu â llu o'i gyfoedion yng Nghymru, eto gellir yn hyderus gymhwyso ato eiriau Goronwy Owen am ei noddwr, Lewis Morus o Fôn, -

"Tra bo gwiwdeb ar iaith a gwaed y Brython,
Ef a gaiff hoewaf wiw goffeion"



DIWEDD Y COFIANT

Nodiadau

[golygu]