Cofiant Daniel Owen: ynghyd a Sylwadau ar ei Ysgrifeniadau/Yn gadael Coleg y Bala

Cofiant Daniel Owen: ynghyd a Sylwadau ar ei Ysgrifeniadau

gan John Owen, Yr Wyddgrug

Yn gadael Coleg y Bala.

Fel y sylwyd uchod, gadawodd Daniel Owen y Bala ymhen dwy flynedd a hanner, sef yn ystod gwyliau y Nadolig, 1867. Yr oedd ei ymadawiad yn sydyn ac annisgwyliadwy iddo ef ei hun, yn ogystal ag i athrawon y Coleg. Y mae tegwch ai goffadwriaeth yn galw am i ni egluro yr amgylchiadau a barodd iddo gymmeryd y cam hwn. Yr ydym eisoes wedi cyfeirio at garedigrwydd ei frawd hynaf Dafydd tuag ato, a diamheu fod atgofion am yr hyn a wnaeth yn lliwio desgrifiad y Nofelydd o "Bob" yn Rhys Lewis. Cyn myned i'r Athrofa, gwnaed cytundeb rhwng y ddau frawd, yn ol yr hwn yr oedd Dafydd i ofalu am eu mam a'u chwaer Leah - yr hon oedd yn wanaidd ei hiechyd — hyd nes y byddai Daniel wedi gorphen ei addysg yn yr Athrofa; ond ychydig cyn gwyliau y Nadolig, 1867, derbyniodd Daniel lythyr oddi wrth ei frawd yn ei hysbysu ei fod wedi priodi, ac wedi gwneyd cartref iddo ei hun. Parodd hyn i'w frawd ieuangach benderfynu mai ei ddyletswydd ydoedd d'od adref a chynnal ei fam a'i chwaer rhag myned i ymofyn am elusen blwyfol. Ni fynegodd ei resymau dros ei ymadawiad i Dr. Edwards nag i neb o'i gyfeillion. Yr eglurhad a roddir am ei ddistawrwydd ar y pwynt hwn ydyw annibyniaeth ei ysbryd, ynghyd ag annhueddrwydd i ddweyd ei gŵyn, nac i dderbyn cymhorth gan eraill. Ymhen blynyddoedd ar ol hyn y daeth Dr. Edwards i wybod y gwir reswm am ei ymadawiad cyn gorphen ei dymhor yn y Bala. Nis gellir llai na gofidio, ar un golwg, na buasai wedi egluro yr holl amgylchiadau i'r Prif-athraw. Pa fodd bynnag dychwelodd yn ol i'r Wyddgrug, ac aeth ar ei union o'r orsaf cyn myned adref, at Mr. John Angell Jones, mab ei hen feistr, i ymofyn gwaith. Ymafaelodd ar unwaith yn ei alwedigaeth, gan weithio ar y bwrdd fel cynt. Ceir yn ei ymddygiad yn yr holl amgylchiadau hyn ddangosiad o gymmeriad Daniel Owen gymaint a dim. Nis gallai feddwl am aros yn y Bala — er mor ddedwydd ydoedd — ar draul gadael ei hen fam a'i chwaer fethiantus yn ddiswcr, oblegid nid oedd yr ychydig a ennillid ganddynt hwy drwy gymmeryd i mewn ddillad i'w golchi yn ddigon i'w cynnal. Fel hyn bu yn gweithio a'i ddwylaw fel teiliwr am rai blynyddoedd wedi dychwelyd o'r Bala, a'r tebyg yw mai ei ofal ffyddlawn am ei fam a'i chwaer a barodd iddo aros yn ddi-briod. Arferai bregethu yn gyson ar y Sabboth, ac yn ol yr hyn a ysgrifenodd ef ei hun, cawn iddo fod yn pregethu yn ystod y tymhor hwn yn mhrif gapelau y Cyfundeb yn Ngogledd Cymru, ac yn amryw o drefi Lloegr, megis Liverpool a Manchester. Ystyrid ef yn bregethwr cymmeradwy, yn enwedig gan y dosbarth mwyaf deallgar o'r gwrandawyr, ac y mae adgofion am ei bregethu yn aros hyd heddyw mewn rhai manau. Testun y bregeth olaf a draddododd ydoedd, "Canys ni allai efe fod yn guddiedig." Y gyntaf o'r pregethau a ymddangosodd yn Offrymau Neillduaeth. Yn ystod y blynyddoedd hyn, bu yn dra gwasanaethgar gyda'r achos yn yr Wyddgrug. Cymmerai ran amlwg iawn yng nghyfarfodydd y Nadolig; yn wir, daeth plyg newydd i'r golwg yn ei ddawn wrth areithio yn y cyfarfodydd hyn na chanfyddwyd ef yn ei bregethau. Gollyngai y ffrwyn yn rhydd i'w arabedd, a mynych y gwelwyd ef am chwarter awr yn ymollwng i draethu y pethau mwyaf digrifol a doniol, a'r rhai hyny wedi eu cymysgu â llawer iawn o addysg a moes-wersi buddiol, nes y byddai y dorf fawr wedi ei gwefreiddio drwyddi. Wele rai o'i destunau, - "Bethma," "Manteision tlodi," "Siarad â Siaradwyr," "Meibion a Merched," "Y Difyr a'r Da." Ymddangosodd ei sylwadau ar y testunau uchod yn y Siswrn, a gyhoeddwyd mewn blynyddoedd diweddar gan Mr J. Lloyd Morris, o'r dref hon. Yn y blynyddoedd hyn bu yn Holwyddorwr yr Ysgolion Sabbothol, yn Nosbarth yr Wyddgrug, am y tymor o dair blynedd.

Yn ystod y blynyddoedd ar ol ei ddychweliad o'r Bala, pan yn dilyn ei alwedigaeth fel teiliwr, daeth yn dra hyddysg mewn llenyddiaeth ffug-chwedleuol. Byddai gweithiau amryw o'r prif nofelwyr yn cael eu darllen yn uchel yn y gweithdy. Yn wir, yr oedd yn fath o gymdeithas darllen; a dywed un oedd yn bresennol fod yr oll o nofelau Syr Walter Scott wedi eu darllen yn y modd yma (yr hyn sydd ynddo ei hun, yn ôl un beirniad lled enwog, yn liberal education); yr oll o weithiau Charles Dickens; amryw o nofelau Thackeray a George Eliot. Derbynnid y Daily News bob dydd i'r gweithdy, a darllenwyd pob gair o hanes Prawf Tichborne ganddynt. Y mae yn sicr fod Daniel Owen yn darllen llawer ar ei ben ei hun. Derbyniai y Traethodydd, a chynhaliai ddosbarth darllen ar nos Fawrth yn y capel ag oedd yn gofyn am baratoad lled fanwl gogyfer âg ef. Yn wir, yr oedd ar hyd ei oes yn ddarllenwr mawr mewn rhai cyfeiriadau, ac yn ddarllenwr hynod o gyflym. Y mae yn amheus gennym a oedd yna yng Nghymru, tuallan i swyddfeydd y Wasg, ddarllenwr eangach ar newyddiaduron. Derbyniai a darllenai braidd yr oll o'r newyddiaduron Cymreig a gyhoeddid.

Teimlai er's amser anesmwythid gyda golwg ar ei amgylchiadau. Prin yr oedd yr hyn a enillai yn ddigon iddo allu cadw ei gartre. Ac nid oedd yn teimlo addfedrwydd i ymgyflwyno yn hollol i waith y Weinidogaeth, er iddo unwaith gael gwahoddiad i fyned yn weinidog ar eglwys lled gref yn Sir Feirionydd. Penderfynodd gychwyn masnach ei hun fel Tailor and Draper, mewn cysylltiad â gŵr ieuanc arall. Gwenodd Rhagluniaeth arno, ac ymhen ychydig daeth i amgylchiadau cysurus, yr hyn oedd yn brofiad newydd iddo. Ond ym Mawrth, 1876, torrodd ei iechyd i lawr. Tra yn symud rhôl o frethyn yn y Shop torrodd gwaedlestr iddo, a chollodd lawer o waed; ofnid am ei einioes am amser maith; offrymwyd gweddïau taerion ar ei ran yn eglwys yr Wyddgrug; a chlywsom ef yn cyfeirio gyda dwysder at yr adeg hon yn ei gystudd diweddaf. Ac er i'w einioes gael ei harbed, eto gwanhaodd ei nerth yn fawr, crymodd ei wàr, ac aeth i wisgo gwedd hynafgwr cyn ei fod yn llawn deugain mlwydd oed. Wele y cyfeiriad a wneir at yr afiechyd hwn gan Daniel Owen yn y bras-linelliad o'i fywyd:-

"Ym Mawrth, 1876, torrais blood-vessel yn yr ysgyfaint dair gwaith mewn ystod pythefnos. Ni feddyliodd neb y buaswn yn byw, a bûm yn dihoeni am flynyddau. Bu Dr. Edwards (mab y Parch. Roger Edwards) a Dr. John Roberts, Caer, yn hynod ofalus o honof y pryd hwnnw."

Nid yn unig yr oedd ei nerth wedi amharu fel nad allai gymmeryd gofal o'i fasnach, ond yr oedd yr afiechyd wedi effeithio yn ddwys ar ei nervous system. Ymhen rhai misoedd ar ol hyny yr oedd y Parch. Edward Mathews yn pregethu yn yr Wyddgrug, a themtiwyd ef i fyned i wrando arno yn yr hwyr. Ar gymhelliad taer ei gyfeillion aeth i eistedd i'r gadair o dan y pulpud yn y sêt fawr, gan wynebu felly y gynnulleidfa. Bu hyn yn ormod iddo ddal. Gorfu iddo gilio a myned allan ymhen ychydig fynydau; a byth er hyny bu arno ofn cynnulleidfa fawr. Arosai i wrando yn y Vestry am amser maith ar ol hyn; ac ymhen blynyddoedd diweddarach eisteddai yn agos i'r drws. Yn fisoedd yr haf dilynol aeth i Bangor-is-y-coed, ger Gwrecsam, i aros gyda Mr. W. R. Evans, yn awr Clerk of the Peace, swydd Ddinbych. Bu y cyfnewidiad hwn, ynghyd â'r gofal tyner a gymmerid o hono gan Mrs. Evans, yn foddion i adfer ei iechyd i raddau helaeth. Yr oedd yn byw mewn ofn parhaus rhag i waed-lestr dorri yn ei ysgyfaint, a llethid ef ar amserau gan y teimladau hyn. Yn ystod ei arosiad yn Bangor-is-y-coed daeth i gyfarfyddiad â'i hen athraw, Dr. Edwards, yr hwn y pryd hwnnw a ddaeth i ddeall y rheswm paham y gadawodd y Bala; arweiniodd hyn y Doctor i gymmeryd dyddordeb adnewyddol yn ei hen efrydydd.

Er pob cymhelliad o eiddo cyfeillion yr Wyddgrug, methwyd a chael ganddo i gymmeryd ei le fel cynt. Methwyd a chael ganddo, er pob perswad, i afael yng ngwaith y Weinidogaeth mwy. Diau mai un rheswm am hyny ydoedd gwendid ei iechyd, yr hwn oedd wedi effeithio mor fawr ar ei nerth gewynol nes peri fod annerch cynnulleidfa yn ei lethu. Tra y teimlai yn dra chartrefol, yn enwedig yn y rhan ddiweddaf o'i fywyd, mewn cylchoedd bychan, eto arswydai wynebu cynnulleidfa yn Neuadd y Dref, hyd yn oed yn y cymmeriad o gadeirydd cyfarfod y Nadolig. Yn ychwanegol at hyn, y mae ei dystiolaeth ef ei hun yn y bras-llinelliad y dyfynnwyd o hono eisoes, yn profi nad oedd yn argyhoeddedig ei fod wedi ei alw i'r gwaith hwn. Ychydig amser cyn ei farwolaeth yr oeddid yn ymddiddan â dau ŵr ieuanc fwriadant fyned i'r Weinidogaeth yn y dref hon, a gofynwyd iddo ef ddweyd gair wrthynt, yr hyn a wnaeth gyda dwysder nad anghofier ef gan neb oedd yn bresennol. "Byddwch yn sicr," meddai, "eich bod yn eich lle, os teimlwch eich bod wedi eich galw i'r gwaith o bregethu byddwch yn y sefyllfa fwyaf dedwydd ar wyneb y ddaear. O'r ochr arall, os na theimlwch yr argyhoeddiad o hyn yn eich mynwesau eich hunain, byddwch yn y cyflwr mwyaf annedwydd o bawb." Erioed ni chlywsom ef yn siarad gyda y fath ddifrifwch a dwyster. Daeth er hyny yn raddol i ymaflyd mewn gwaith o fewn cylchoedd mwyaf neillduedig yr eglwys. Ymgymerodd a bod yn athraw yn yr Ysgol Sabbothol, a gellir dweud ei fod yn athraw tra llwyddiannus. Dosbarth o bobl mewn oed, yn meddu gwybodaeth lled helaeth oedd yn gwneyd i fynu ei ddosbarth. Yr oedd yn un o'r darllenwyr goreu. Clywsom un o'i gyd-efrydwyr mwyaf galluog yn Athrofa y Bala yn dweyd ei fod y darllenwr goreu yn y Coleg. Rhoddai bwys ar ddarllen fel athraw. Disgwyliai i bawb ddarllen gan "osod allan y synwyr." Er bod ei ddosbarth yn cynnwys dynion o wahanol oedran a chyrhaeddiadau, llwyddai i wneyd yn ddyddorol ac addysgiadol i bob un.

Bu yn dra ffyddlon gyda chymdeithas y bobl ieuainc, yr hon a gyfarfyddai nos Sabbath yn y Schoolroom ynglŷn â'r capel. Bu llyfr y Proffeswr Drummond ar Natural Law in the Spiritual World yn destyn trafodaeth am un tymor. Un noswaith gwelwyd gŵr ieuanc dieithr yn y gymdeithas hon, ac wrth ei alw i ddweud gair prophwydai yr athraw y byddai yn fuan yn un o wŷr mwyaf adnabyddus ei wlad. Y gŵr ieuanc hwnw ydoedd Mr T. E. Ellis, marwolaeth gynnar yr hwn sydd wedi peri'r fath alar cyffredinol. Cawn hefyd iddo gymmeryd rhan flaenllaw mewn cymdeithas ddadleuol a sefydlwyd yn 1888. Llywyddai'r holl gyfarfodydd gyda deheurwydd amlwg.

Drachefn, pan sefydlwyd canghen lewyrchus o Gymdeithas yr Iaith Gymraeg yn yr Wyddgrug, yn 1892, efe a weithredai fel llywydd ac athraw y gymdeithas hyd nes y daliwyd ef gan ei gystudd diweddaf. Yn y cyfarfodydd hyn darllenid rhannau Cymru Fu. Rhannu o weithiau Charles Edwards, Alun, Ceiriog, ac Eben Fardd. Yr oedd yr athro yn Gymro zelog, ac ni chollai y cyfleustra am flynyddoedd i argymhell pobl ieuanc y dref i ddysgu Cymraeg, a llawenhau yn fawr o herwydd y deffroad Cymreig gymmerodd le y blynyddoedd diweddaf. Cydymdeimlai yn fawr â'r ysgol newydd mewn llenyddiaeth a barddoniaeth Gymreig.

Materion Cyhoeddus a Threfol.

Er mai fel llenor yr adwaenir Daniel Owen, eto cymmerai dyddordeb, ac yn wir cymmerodd ran

Nodiadau[golygu]