Cofiant Darluniadol Y Parch William Williams o'r Wern/Ei Fynediad yn Saer Coed, a'i Argyhoeddiad

← Boreu ei Oes

Cofiant Darluniadol Y Parch William Williams o'r Wern gan David Samuel Jones

O'i Argyhoeddiad Hyd Nes y Dechreuodd Bregethu

PENNOD II.

EI FYNEDIAD YN SAER COED, A'I ARGYHOEDDIAD 1791—1794.

Y CYNWYSIAD—Natur yn amgylchoedd cartref ein gwrthddrych yn cael aros heb ei llychwino gan law dyn—Y trigolion gynt yn ymgadw yn ffyddlon i natur mewn bwydydd a gwisgoedd Cedyrn yn preswylio yma gynt—Ein gwrthddrych yn fyw i bob peth natur—Yn penderfynu myned yn saer coed—Ei hyfrydwch yn ei gelfyddyd—Dyfod i wybodaeth helaethach o'r natur ddynol wrth ddilyn ei grefft— Arferion annuwiol yn yr ardal—Anrhydeddu y gwŷr a enillent yn y campau llygredig Yn anhawdd ymgadw rhag cymeryd rhan ynddynt—Y tylwythau teg a'r swynyddion—Ysbrydion yn ymddangos mewn lleoedd neillduol yn yr ardal—Y dylanwadau yr ydoedd ein gwrthddrych yn agored iddynt—Heb gael addysg foreuol—Ysgolion yn ychydig ac yn anaml y dyddiau hyny—Manteision crefyddol yn Llanuwchllyn—Eglwys Penystryd yn ganghen o eglwys Llanuwchllyn—Rhys Dafis yn pregethu yn Medd-y-coedwr—Ein gwrthddrych yn yr oedfa—Gwr a gwraig y ty yn ofni iddo derfysgu yr addoliad—Lewis Richard yn ei gyrchu yn nes i gyfeiriad y tân—Y testun y pregethwyd arno, a'r emyn a ganwyd ar ddiwedd yr oedfa—Y llanc wedi ei derfysgu yn ei enaid gan y gwirionedd—Bedd-y-coedwr mewn lle unig ac anghyspell—Ychydig o fanylion am helyntion bywyd a symudiadau Rhys Dafis Ei lafur a'i nodweddau—Ei farwolaeth a'i gladdedigaeth—Ei weithredoedd da yn trosglwyddo ei goffadwriaeth yn barchus i'r oesau a ddelo ar ol.

Y MAE natur yn amgylchoedd cartref ein gwrthddrych enwog yn cael llonyddwch i wisgo ei gwisgoedd naturiol a dihalog, heb ei llychwino nemawr gan gelfyddyd ddynol. Erys y mynyddoedd a'r bryniau fel cynt, ag eithrio gwaith aur Gwynfynydd, a llifa yr afonydd yn yr un cyfeiriad tua'r mor-eu cartref cyntefig. Ymgadwai y trigolion hefyd, gynt, yn ffyddlon i natur yn eu bwydydd a'u gwisgoedd. Eu bara ceirch a'u caws a fwyteid ganddynt, a'u diod o ddwfr a llaeth oedd sicr iddynt. Gwisgai y meibion eu huganau llwydion, eu cotiau cynhes, a'u llodrau pen glin, oeddent o ddefnydd gwisg gochddu y ddafad, a'u botymau oeddent fel bathodau Eisteddfodol, yn ganfyddedig o bell ar eu gwisgoedd.

Y merched, hwythau, oeddent fedrus i drin y droell fawr a'r droell fach, a cheisient wlan a llin, gan ei weithio â'u dwylaw yn ewyllysgar, yn wisgoedd, fel y gallent, o herwydd nerth ac anrhydedd. eu mentyll clyd, chwerthin yn yr amser a ddaw, gan herio ystormydd o wyntoedd a gwlawogydd.

Trigai y trigolion mewn aneddau llonydd, heb ddim i dori ar eu tawelwch, ond swn y daran gref, a'r gwynt ystormus ar amserau, bref y ddafad, a chyfarthiad ci y bugail. Anaml y byddent yn gweled dyeithr-ddyn yn tramwyo heibio i dynu eu sylw. Cedyrn oedd yn preswylio yn y cymoedd hyn yr amser hwnw, a gwelir ambell un o'u gwehelyth yn aros eto, fel dangoseg o'r hyn ydoedd y lluaws gynt.

Gallwn yn deg ddychmygu, fod un mor nwyfus ag ydoedd ein gwron, yn ei fachgendod, yn rhwym o fod yn un byw iawn i bob peth natur. Gwyliai yr amser i'r adar i nythu, a deallai yn fuan, yn mha le yr oedd trigle eu nythod cywrain. Dysgwyliai yn bryderus am glywed y gog yn canu ei deunod am y waith gyntaf yn y tymhor, ac os byddai ganddo geiniog neu ddimai yn ei logell ar y pryd, llawenhai yn fwy. Hyfrydwch iddo oedd gwrandaw y fronfraith a'r fwyalchen amrywiol eu seiniau, yn telori yn y goedwig islaw ei gartref. Y cornchwiglod a'r gylfinhir yn chwibianu dros y fro yn uwch i fyny. Gwrandawai ar griciad y rhedyn yn crecian gerllaw iddo, ac er pob ymdrech, nid hawdd oedd cael yr un o honynt i'w law, na'u hymlid o'r terfynau. Ond llwyddai weithiau i sawdelu ambell i neidr i farwolaeth. Yr oedd dal y brithilliaid yn yr afonydd, a chasglu y cnau oddiar y coed, yn rhan o hyfrydwch a gwaith tymhor ei fachgendod. Ond aeth y tymhor hyfryd hwnw heibio, a daeth yn angenrhaid arno yntau, fel eraill o blant y Cwm, i ymwregysu at waith mwy neillduol, a meddwl am ryw orchwyl er ei gynaliaeth. Wedi ystyriaeth briodol ar du ei rieni, a chael ei foddlonrwydd yntau, penderfynwyd ei ddwyn i fyny yn saer coed. Ymhyfrydai yn fawr yn ei gelfyddyd, a chyrhaeddodd gryn fedrusrwydd ynddi. Daeth hefyd, wrth ddilyn ei grefft o'r naill amaethdy i'r llall yn y gymydog- aeth, i feddiant o wybodaeth helaethach a chywirach o gilfachau dirgel a dyrus y natur ddynol, ac er nad oedd y cylch newydd y troai ynddo, heb ei beryglon a'i brofedigaethau, eto, profodd yn fanteisiol iddo, yn yr adnabyddiaeth fanwl a helaeth a gafodd efe o'r ddynoliaeth yn ei gwahanol agweddau, pan yr oedd efe wrth y gwaith o saernio celfi hwsmoniaeth, yn y naill fan a'r llall i amaethwyr ei wlad.

Anurddid yr ardaloedd hyn, fel llawer o ardal- oedd eraill yn yr oes hono, gan arferion annuwiol o eiddo y trigolion, drwy eu gwaith yn treulio y Sabbathau i gyflawni campau ac arferion llygredig -megys chwareu cardiau, interliwdiau, y bel droed, rhedegfeydd ceffylau, ac ymladdfeydd ceil- iogodd. Gwelir hyd heddyw hen safle Pit ceiliogod heb fod yn nebpell o Gapel Penystryd. Yn ychwanegol at y pethau uchod, yr oedd Gwyl mab Santau mewn bri ar y Sabbathau, lle y ceid y bibell, y delyn, a'r ddawns yn nghyd; ac yn fynych, meddwai y cwmni, a diweddid mewn ymladdfeydd mileinig rhwng dynion â'u gilydd. Ac hefyd, nid oedd gywilydd ganddynt bitchio a choetio ar ddydd Duw. Anrhydeddid y gwyr a enillent y gamp yn yr ymdrechfeydd ffol ac annuwiol uchod, a rhoddid iddynt le amlwg yn ymddyddanion yr aelwydydd, a siaredid am danynt fel rhai yn haeddol o barch dau ddeublyg am eu gwrhydri. Nid hawdd ydoedd i fachgen ieuanc nwyfus ymgadw heb eu hedmygu hyd at gymeryd rhan yn yr arferion niweidiol, gan obeithio dyfod rhyw ddydd ei hunan yn fuddugol- iaethwr ar bawb o honynt yn y pethau a nodwyd, a thrwy hyny ddyfod yn wrthddrych edmygedd cyffredinol ynfydion y tir. Sonid llawer yn nghlywedigaeth gwrthddrych y cofiant hwn, am orchestion a chymwynasau y tylwythau teg dychmygol, ac am y swynyddion a'u dewiniaeth-eu gallu rhyfeddol i ddwyn pethau dirgel i oleuni, ac i daraw eraill à barn condemniad am eu trosedd. Credid y cwbl gan lawer, er nad oedd yr oll ond hoced a thwyll. Traethid wrtho am y lluaws ysbrydion oeddent yn weledig mewn lleoedd neillduol yn yr ardal, i lawr o'r lluaws ysbrydion hyny, y traethai yr henafgwr hygoelus hwnw am danynt, yr hwn a sicrhai ddarfod iddo weled myrdd o ysbrydion duon yn cerdded ymylon cantel llydan ei het, ond heb ei bensyfrdanu ganddynt, hyd at y bwgan sicr a hynod hwnw, a welid yn ymddangos wrth bont y Cilrhyd, ar ffurf dyn heb ben iddo. Nid yw yn gwbl hysbys pa ddyddordeb a gymerodd ein gwrthddrych yn y campau annuwiol y crybwyllwyd am danynt yn flaenorol; ac ni wyddis i ba raddau y credai efe yn modolaeth ac ymddangosiad dychmygol, yr ysbrydion y sonid cymaint wrtho am danynt. Ond y mae yn dra thebyg nad oedd yntau ddim yn fwy o amheuwr yn nghylch eu bodolaeth a'u hymddangosiadau nag ydoedd y rhelyw o fechgyn a thrigolion y cymoedd hyny yn yr oes hono. Fodd bynag, galluogir ni i weled drwy ddrych, yr hyn a ysgrif- enwyd, beth ydoedd nodwedd yr oes hono, a beth oeddent y dylanwadau yr ydoedd yntau yn agored iddynt y tu allan i derfynau aelwyd ei rieni. Ni dderbyniodd ddim manteision addysgol yn ei fachgendod, amgen na'r hyn a'i galluogodd i ddarllen yn iaith ei fam. Nid oedd ysgolion Sabbathol ond ychydig ac anaml yn y wlad y pryd hwnw, ac felly yn yr ardal hon hefyd, fel nad oedd manteision addysgol a chrefyddol ond nodedig o brin. Eto, yr oedd y nos yn cerdded yn mhell, a goleuni dydd hyfryd gwybodaeth yn dechreu pelydru ar yr ardaloedd. Bu y Parch. B. Evans yn llafurio yn egniol gyda'r Annibynwyr yn Llanuwchllyn er addysgu y bobl, a lledaenu terfynau achos yr Arglwydd yn yr amgylchoedd. Dilynwyd ef gan y Parchn. T. Davies ac A. Tibbot, y rhai a lafuriasent yn ddyfal yn y cylchoedd hyn. Yn amser yr olaf yr adeiladwyd capel cyntaf Penystryd, ac fel aelodau o eglwys Llanuwchllyn yr ystyrid y rhai a ymgyfarfyddent ynddo ar y dechreu, ac yno yr elent i gymundeb y saint. Hefyd, bu y goleuadau mawrion y Parchn. Thomas Charles, a George Lewis; y naill gyda'r Methodistiaid yn y Bala, a'r llall gyda'r Annibynwyr yn Llanuwchllyn, yn llewyrchu goleuni gwybodaeth Ysgrythyrol yn y broydd hyn. Wrth gymeryd yr hyn a nodwyd i ystyriaeth, gwelir yn eglur, nad oedd y bobl ddim wedi eu gadael yn gwbl mewn tywyllwch heb ddim goleuni gwybodaeth hyd y pryd hwn, ond yn hytrach, eu bod yn rhodio yn ngoleuni llewyrch efengyl gogoniant y bendigedig Dduw. Rhoddodd un o'r enw Rhys Dafis, ysgolfeistr a phregethwr teithiol gyda'r Annibynwyr, ei gyhoeddiad i bregethu ar noswaith, mewn ty anedd o'r enw Bedd-y- Coedwr. Wedi i'r dydd a'i oruchwylion fyned heibio, wele y cymydogion gwledig a dirodres yn dyfod y naill ar ol y llall, dros y llechweddi serth, a'r llwybrau anhygyrch, gan gyfeirio eu camrau yn araf tua'r drigfan a enwyd. Wedi i Dafydd Dafis a Sarah Morris, gwr a gwraig y ty, daflu golwg ar y gynulleidfa, a chanfod, er dychryn iddynt, fod William, Cwmeisian Ganol, wedi dyfod yno, ac yn eistedd ar y gist fawr oedd gyferbyn a'r drws, ofnent iddo derfysgu yr oedfa, oblegid gwyddent am ei nwyfiant a'i ddireidi arferol. Wrth ei weled yn aflonyddu, aeth Lewis Richard Brynre, Pen-y- graig wedi hyny, at y bachgen, gan ddeisyfu arno yn dyner, i ddyfod yn nes i gyfeiriad y tân, ac felly y bu, cydsyniodd â'r gwahoddiad yn ddiwrthwynebiad. Erbyn hyny, yr oedd yn amser dechreu yr oedfa, a dacw y pregethwr yn cyfodi, ac yn rhoddi

emyn i'w ganu, ac efallai mai Sarah Morris, gwraig y ty, oedd yn arwain y gân, oblegid yr ydoedd hi yn gantores nodedig o fedrus a soniarus. Wedi darllen a gweddio, cymerodd y llefarwr y geiriau canlynol yn destun:—"Trowch i'r ymddiffynfa, chwi garcharorion gobeithiol; heddyw yr ydwyf yn dangos y talaf i ti yn ddau ddyblyg." Cafwyd pregeth gyffrous iawn, ac ar ddiwedd yr oedfa rhoddwyd yr emyn canlynol i'w ganu:—

"Mae plant y byd yn dweyd ar g'oedd,
Mae meddw wyf, neu maes o nghof;
Os meddw wyf, nid rhyfedd
yw Meddw ar win o seler Duw."

Bu yno ganu gwresog â'r ysbryd, faint bynag oedd y gynulleidfa yn ei ddeall. Dyna, ddarllenydd, y testun y pregethwyd arno, a'r emyn a ganwyd ar ddiwedd y bregeth bwysig hono yn Bedd—y—Coedwr. Medda y testun bwysigrwydd dwyfol, ond ni theilynga yr emyn unrhyw sylw, ond yn unig gellir dywedyd, ei fod yn enghraifft o lawer un a genid y pryd hwnw, i aros i chwaeth y cynulleidfa— oedd ymgoethi, ac iddynt arferu â rhai gwell yn eu lle hwynt. Eto, wrth gysylltu yr emyn uchod â'r achlysur o argyhoeddiad un a ddaeth wedi hyny yn un o'r pregethwyr penaf a gododd Duw erioed yn ein gwlad, nis gall lai na meddu swyn a dyddordeb yn nglyn â'r amgylchiad nodedig hwnw.

Wedi i'r oedfa fyned drosodd, ymwasgarodd y gynulleidfa bob un i'w fan, ac aeth William Cwmeisian Ganol, yntau tuag adref y noson hono, heb derfysgu yr addoliad, ond wedi cael ei derfysgu yn ei enaid, gan anogaethau y pregethwr i'r fath raddau, fel na chafodd lonyddwch nes rhoddi ei hun i'r Arglwydd. Wrth ganfod mor ychydig ydyw nifer y tai sydd oddeutu Bedd-y- Coedwr, a'i fod yntau mewn lle mor anghysbell, nid yw yn hawdd dyfalu yn gywir beth a achosodd i Rhys Dafis fyned i bregethu i'r fath le neillduedig, yn enwedig wrth ystyried fod capel Penystryd erbyn hyn, wedi ei adeiladu. Dichon fod yno rywun yn glaf, neu yn oedranus ar y pryd, fel nas gallasai fyned i'r addoldy a nodwyd, a rhaid cofio hefyd fod yn y Cwm, lawer mwy o dai yn cael eu preswylio ar y pryd hwnw, nag sydd yno yn awr. Heblaw hyny, arferid pregethu llawer mewn aneddau yn y dyddiau hyny. Gwneir niwed annhraethol gan dirfeddianwyr mewn llawer ardal, drwy eu gwaith yn symud hen derfynau, ac yn chwalu hen gartrefi, gan wneuthur mân ffermydd yn barciau mawrion, i fod yn sathrfa i ewigod y maes, yn lle bod yn drigfaoedd dedwydd, ac yn aneddau llonydd i deuluoedd lawer i fyw yn gysurus ynddynt, ac i gyfoethogi y wlad yn mhob rhyw fodd. Pa bryd y daw cyfoethogion y wlad yn synwyrol, ac y cymer meddianwyr y ddaear ddysg yn y peth hwn, drwy gydnabod hawl pob dyn i gael lle i fyw ar ddaear Duw, yr hon a roddes efe i feibion dynion i'r amcan hwnw.

Beth bynag am hyny, ceir digon o brofion fod Rhys Dafis wedi bod yn Bedd-y-Coedwr; a chafodd y gwr a'r wraig ieuanc a drigent yno, y fraint o agor eu drws i'r pregethwr cyffredin, ond a ddefnyddiwyd yn offeryn yn llaw Duw y waith hono i wneuthur gwaith anghyffredin yn nychweliad y llanc o Gwmeisian Ganol at yr Arglwydd. Nid oedd ein harwr ond tair ar ddeg oed pan y teimlodd efe y gwirionedd yn ymaflyd yn ei gydwybod, ac felly cymerodd hyny le yn y flwyddyn 1794.

Pa bryd y daeth Rhys Dafis i ddeall mai saeth oddiar fwa ei weinidogaeth ef yn Bedd-y-Coedwr a lynodd yn nghalon y llanc, sydd gwestiwn nas gallwn yn awr ond dyfalu yn ei gylch. Ond pa bryd bynag y mynegwyd y ffaith ddyddorol iddo, nis gallasai lai na bod yn llawenydd i'w galon, yn enwedig wrth edrych ar ffrwyth yr oedfa hono yn ngoleuni bywyd tra defnyddiol y gwr enwog y ceisiwn yma arlenu ei hanes. Nid anghydweddol âg amcan, ac â nodwedd y gwaith hwn, yw rhoddi yma ychydig fanylion am fywyd a symuniadau Rhys Dafis. Mab ydoedd efe i Dafydd Thomas Dafis ac Elizabeth ei wraig, o Ben-y-banc, plwyf Bettws Evan, swydd Aberteifi. Nid oedd Pen-y-banc, lle y ganwyd ef, ond anedd-dy bychan hollol wledig yr olwg arno, yr hwn a safai tua haner milldir i'r ddeheu o bentref a Chapel Glynarthen. Erbyn hyn, nid yw hyd yn nod ei adfeilion yn weledig, ond ceir amryw yn yr ardal yn cofio yr hen adeilad yn dda. Er pob ymchwiliad o'r eiddom, methasom a dyfod o hyd i gofnodiad o fedyddiad Rhys Dafis. Bernir yn lled sicr iddo gael ei eni yn y flwyddyn 1772. Ond dywedir mewn amryw gofnodion mai yn y flwyddyn 1777 y ganwyd ef. Os yw hyny yn gywir nid oedd efe ond pedair blwydd yn hyn na Mr. Williams, ac nid oedd ond 17eg oed pan yn pregethu yn Bedd-y-Coedwr. Ond nid yw yn ymddangos yn beth tebyg y buasai bachgen o'r oedran hwnw, a hyny yn yr oes hono, wedi dechreu pregethu mor ieuanc, a myned am yspaid at y Parch. J. Griffiths, Glan-dwr, i fyned drwy gwrs o addysg yno, ac wedi hyny ddyfod i'r Gogledd, a phregethu yn yr anedd a nodwyd, tra nad oedd efe eto ond 17eg oed. Ond wrth gymeryd 1772 fel amseriad cywir ei enedigaeth, fel y ceir ef yn Hanes Eglwysi Annibynol Cymru, Cyfrol III., tudalen 418, yr oedd efe yn 22ain oed ar y pryd, ac ymddengys hyn yn fwy cyson â holl amgylchiadau ei hanes. Nid oes genym sicrwydd yn mha le y dechreuodd efe bregethu; tueddir ni i gredu mai yn Glynarthen y bu hyny. Daeth i'r Gogledd yn ieuanc, a bu yn lledu ei babell mewn amrai leoedd. Bu yn cadw ysgol yn Garthbeibio, Swydd Drefaldwyn; Nant-glyn, Swydd Dinbych; Pennal a Llanuwchllyn yn Swydd Feirionydd; ac efallai mewn lleoedd eraill hefyd. Tybiwn yn sicr mai yn Llanuwchllyn yr ydoedd efe yn pabellu, pan y bu yn pregethu yn Bedd-y-Coedwr. Gwyddom ddarfod iddo fod yno yn cynorthwyo Dr. George Lewis yn nygiad gwaith yr ysgol yn mlaen, pan yr oedd y Parchedig ddoethawr yn parotoi at gwblhau y llyfr rhagorol hwnw ar dduwinyddiaeth, yr hwn a adwaenir wrth yr enw Drych Ysgrythyrol, neu Gorff o Dduwinyddiaeth. Daeth y llyfr gwerthfawr a nodwyd allan o'r wasg yn y flwyddyn 1796; ac nid yw yn annaturiol i ni dybio fod Rhys Dafis yn llafurio yn Llanuwchllyn er's dwy flynedd cyn hyny. Dywedir yn Hanes Eglwysi Annibynol Cymru, Cyfrol III., tudalen 418, mai yn Mhenarth, Swydd Drefaldwyn, yn y flwyddyn 1796, y cafodd Rhys Dafis y ddamwain i'w droed, a hyny mewn adeg o ddiwygiad grymus a nerthol iawn, drwy i ddyn mawr cryf o'r enw John Rogers, wrth orfoleddu a neidio sathru ar ei droed, ac o ddiffyg gofal prydlon, chwyddodd yr enyniad fyny i'w goes. Y mae y mynegiad uchod yn ddigon eglur a phendant ynddo ei hun, fel nad oes un achos i'w amheu o gwbl. Yr ydym hefyd, yn deall, drwy y Parch. O. L. Roberts, Pwllheli, yr hwn a fu yn gweinidogaethu yn Mhenarth, fod argraff ar feddyliau llawer o'r hen drigolion, mai yno y cymerodd yr amgylchiad poenus le. Ond dywedir i ni yn y llyfr a elwir Yr Hen Bererinion, yr hwn a gyhoeddwyd gan Mr. Isaac Foulkes (Llyfrbryf) Liverpool, mai yn Nghymanfa Cilcenin y derbyniodd efe niwed i'w droed, a hyny drwy iddo ef ei hun, wrth orfoleddu a neidio, ei daro yn erbyn bar haiarn oedd wedi ei roddi i gryfhau y wagen, yn yr hon y safai efe ac eraill. Cynaliwyd y Gymanfa hono yn Cilcenin, ar y dyddiau Mehefin 4ydd a'r 5ed 1806. Y mae gan Miss Hannah Davies, merch Rhys Dafis, gof clir iawn ddarfod iddi glywed ei mam yn dywedyd mai yn Nghymanfa Cilcenin yr anafwyd troed ei thad. Tybiwn fod yn anhawdd heddyw, ar ol cymaint o amser, gael dim sydd yn sicrach ar y mater na'r dystiolaeth uchod o eiddo ei ferch. Bu raid i'r meddygon gyflawni y gwaith poenus o gymeryd ymaith ei goes. Dywedir iddo, ar ol i'r operation fyned drosodd, gyfodi ar ei eistedd, gan ddiolch mai ei goes, ac nid ei dafod a gymerwyd ymaith, ac y gallai wedi hyny bregethu Crist. O hyny allan defnyddiai goes bren, a daeth yntau i gael ei enwi bellach yn Rhys Dafis y goes bren. O ran ei ddyn oddiallan, ni chyfrifid ef yr harddaf o ddynion, ond tueddai yn hytrach at fod yn hagr yr olwg arno, a meddai gryn lawer o hynodion. Yn wir, gellid ei ystyried ef yn hollol unique, heb neb yn debyg iddo yn mysg dynion. Beth er hyny, llwyddodd i enill llaw a chalon merch i dirfeddianwr bychan o Langeler, Swydd Gaerfyrddin, canys yn y flwyddyn 1808 ymunodd mewn priodas gyda Mary Jones, merch Daniel Jones, o'r lle a nodwyd. Wedi ymsefydlu yn y byd, aeth i fyw i dyddyn bychan o'r enw Penlon, yr hwn oedd yn cynwys digon o dir at gadw dwy fuwch a cheffyl, ac yno y trigodd efe dros weddill ei oes. Ganwyd iddynt bedwar o blant; dau o feibion a dwy o ferched, y rhai a enwyd ganddynt yn David, Thomas, Mary, a Hannah. Y mae yr olaf eto yn fyw, ac yn trigianu yn Nghaerfyrddin, ac yn aelod ffyddlon yn nghapel Heol yr Undeb.

Yr oedd cylch gweinidogaeth Rhys Dafis, yn cynwys yr holl Dywysogaeth; fel y daeth ef a'i anifail yn adnabyddus drwy holl Gymru. Adroddir llawer o bethau digrifol am dano ef a'i geffyl, ac nid bob amser yr ymddygid yn garedig atynt, pan ill dau ar eu teithiau efengylaidd, canys dywed y Parch. J. Thomas, D.D., Liverpool, yn un o'i ysgrifau tra dyddorol ar "Letydai Cymru," yn y Dysgedydd am 1890, tudalen 301, fel y canlyn, "Mae dygwyddiad yn dyfod i'm cof y funyd yma, ac y mae yn rhaid i mi gael ei grybwyll. Yr oedd Mr. Davies, Aberteifi, a Mr. Griffiths, Hawen, neu Horeb, nid wyf yn sicr pa un, yn myned i ryw Gymanfa, a Rhys Dafis yn myned gyda hwy; a rhaid oedd iddynt fyned drwy Gaerfyrddin, a galwasant yn y Drovers Arms i gael lluniaeth iddynt eu hunain, ac ebran i'w hanifeiliaid. Y Drovers oedd y ddisgynfa y pryd hwnw, fel y mae eto, ac o westy, anhawdd cael lle mwy cysurus. Cedwid y ty y pryd hwnw gan Mrs. Davies, neu fel y gelwid hi yn nhafodiaith gyffredin y wlad, Mari'r Drovers.

Yr oedd iddi wr yn ddyn caredig, ond hi oedd yn cario y llywodraeth. Yslaben o ddynes fawr arw yr olwg arni ydoedd, yn siarad yn uchel, ac yr oedd ei geiriau yn mhell o fod yn felfedaidd; ond fel y dywedir weithiau, yr oedd y gair garwa yn mlaenaf ganddi, oblegid o dan y gerwindeb yr oedd cryn lawer o dynerwch a charedigrwydd. Ond gwyddai yn dda ar bwy i wneud yn hyf, a phan y deuai rhai o oreugwyr yr enwad heibio, medrai eu parchu â llawer o urddas. Pan ddaeth y tri wyr at ei drws, yr oedd hi yn brysur yn darllaw; ond y fath oedd ei pharch i Mr. Davies, a Mr. Griffiths, fel y mae yn troi pob peth o'r neilldu i roddi croesaw iddynt; ac yn erchi rhoddi ceffylau y ddau wr enwog yn yr ystabl, a rhoddi ymborth iddynt, a throi ceffyl Rhys Dafis i'r yard, er mai hwnw, druan, oedd y mwyaf anghenus o'r tri. Ar ol cael lluniaeth, y maent yn ail gychwyn, ond cyn eu bod nepell oddiwrth y dref, dechreuai ceffyl Rhys Dafis ddangos bywiogrwydd mwy nag arferol, pranciai fel ebol, ac o'r braidd y gallai ei farchogwr ei reoli; a'r casgliad a dynent oll oedd ei fod wedi cael feed dda yn y Drovers.

Cyrhaeddwyd y Gymanfa, ac aeth heibio, ac wrth ddychwelyd drachefn, galwai Mr. Davies a Mr. Griffiths, yn y Drovers, ond nid cynt yr oeddynt yno nag y dechreuodd Mrs. Davies drin Rhys Dafis a'i geffyl; ac yna adroddai ei bod wedi tywallt llestriad o'r breci cryfaf, a'i roddi allan yn yr yard i oeri, ond i geffyl Rhys Dafis fyned yno a'i yfed bob dyferyn. Deallasent hwythau erbyn hyn beth oedd yr ysbrydiaeth oedd ar yr asynyn nes peri ei fod yn prancio mor ddilywodraeth. Ond arbedasid hyn oll i wraig y Drovers pe troisid anifail yr hen bregethwr di-urddau i'r ystabl i gael lluniaeth, fel y gwnaed âg anifeiliaid y gwyr parchedig."

Adroddai y Parch Job Miles, Aberystwyth, wrthym am Rhys Dafis yn lletya ar un o'i deithiau am noson unwaith, yn y Baily Coch, ger Tai Hirion. Yn ol defod ac arferiad y teulu, aeth— pwyd i gynal addoliad teuluaidd, ac wrth gwrs gosodwyd ar yr hen apostol teithiol i wasanaethu y tro hwnw; ac yn bresenol yn yr addoliad, yr oedd cath berthynol i'r teulu. Gan yr arferai yr hen bererin ddull gwreiddiol o daflu ei law, a phoeri llawer wrth bregethu a gweddio hefyd, ac felly y waith hon yn y Baily Coch.

Wrth weled yr ymddygiad hwnw o'i eiddo, meddyliodd y gath mai ei gwatwar a'i dirmygu hi yr ydoedd y gweddiwr, a theimlodd fod hyny yn ormod i'w oddef, a dechreuodd hithau, titw, chwyrnu a phoeri, a dangosai fod ganddi allu rhyfeddol yn y cyfeiriad hwnw, a rhwng fod Rhys Dafis yn poeri, a'r gath hithau yn parhau i chwythu bygythion a chelanedd, cafodd y teulu drafferth flin wrth geisio cynal i fyny anrhydedd yr addoliad crefyddol hwnw, canys yr oedd yr olygfa yn gyfryw, fel yr oedd braidd yn anmhosibl i'r gwyddfodolion ymgadw rhag ymollwng i ysgafnder a chwerthin, heb son am allu addoli. Heblaw hyny, nid oedd modd i neb symud i ddysgyblu y gath, gan ymaflyd yn ngwar y bechadures, a'i bwrw hi allan o'r synagog, heb i'r oruchwyliaeth hono derfysgu mwy ar yr addoliad, a buasai yn berygl i hyny enyn natur boethwyllt y gweddiwr yn fflam dân, nes y buasai yn llefaru geiriau brwmstanaidd ar ganol ei weddi deuluol. Ond gan i bawb ymlonyddu, ni bu yno unrhyw drychineb annymunol.

Dygwyddodd llawer o bethau tebyg yn ei hanes, y rhai pe ysgrifenid hwynt bob yn un ac un, angenrhaid fyddai cael cyfrol i'w cynwys hwynt yn unig. Er hyny, na feddylied y darllenydd mae y ffaith mai coes bren oedd gan Rhys Dafis, ac i lawer o ddygwyddiadau digrifol gymeryd lle yn nglyn âg ef yn ystod ei ymdaith drwy y byd, oedd yn cyfrif am ei hynodrwydd; na, yr oedd iddo ef ei nodweddau ar wahan i hyny, y rhai sydd yn rhwym o hawlio sylw yn mhob oes, gan edmygwyr cymeriadau gwreiddiol. Gwnaeth ddaioni lawer, drwy efengyleiddio ac addysgu y bobl yn y lleoedd y bu yn aros ynddynt. Goddefodd fesur o erledigaeth a gwawd mewn rhai lleoedd, yn nghyflawniad ei waith pwysig, fel llawer un arall yn y dyddiau hyny, canys yr oedd erlidiau yn rhan helaeth o freintiau pregethwyr yr oes hono. Nid oedd ef yn berffaith, ond yr oedd yr hyn a ystyrid yn ddiffyg ynddo, fel yr ymwthiai i'r golwg. yn nhai y capeli, ac mewn aneddau eraill, yn ei dymher boethwyllt, yr hon ar y cynhyrfiad lleiaf a enynai yn fflam dân, nes y llefarai yn angerdd ei deimlad, eiriau a losgent fel tân, yn cael ei gwerthfawrogi ynddo, fel yr oedd yn cael ei hamlygu yn y gwresawgrwydd nodedig a'i nodweddai ef yn yr areithfa. Yr oedd absenoldeb gwres o'r areithfaoedd yr adeg hono yn deimladwy, canys yr oedd llawer o bregethwyr lled oerion a difywyd yn tramwy ar hyd y ddaear y dyddiau hyny, fel yr oedd cyfodiad Rhys Dafis yn tori ar unffurfiaeth oerllyd yr oes hono. Nid tân dyeithr ychwaith, ond y tân santaidd oedd ganddo ef yn llosgi ar allor ei galon, a phan y llefarai efe, byddai calonau eraill yn cael eu tanio hefyd. Ei arwyddair ydoedd, "Nid yn ddiog mewn diwydrwydd, yn wresog yn yr ysbryd, yn gwasanaethu yr Arglwydd." Tramwyai gan bregethu y gair, a cheisiai lenwi y wlad âg efengyl Crist. Cafwyd prawf amlwg ynddo ef ddarfod i Dduw ethol ffol bethau y byd, fel y gwaradwyddai y doethion; a gwan bethau y byd, a etholodd Duw, fel y gwaradwyddai y pethau cedyrn, a phethau distadl y byd, a phethau dirmygus a ddewisodd Duw, a'r pethau nid ydynt, fel y diddymai y pethau sydd, fel na orfoleddai un cnawd ger ei fron ef. Pwy a all ddirnad yn gywir faint y daioni a gyflawnwyd yn ein gwlad gan bregethwyr cynorthwyol a theithiol fel hyn. Addefwn yn rhwydd fod dull y byd yn myned heibio yn gyflym yn y peth hwn fel mewn pethau eraill, a bod cyflwr a sefyllfa ein gwlad wedi newid yn ddirfawr yn yr haner can mlynedd diweddaf, o'i chyferbynu â'r hyn ydoedd yn flaenorol i hyny. Eto, dylid ymbwyllo rhag troi draw bob pregethwr a ddaw heibio yn yr wythnos. Gall Eglwys drwy gau ei drws felly, golli cyfleusdra gwerthfawr, a bod yn euog o wrthod cenadwri briodol ati oddiwrth Dduw. Ni ddylid anghofio y gall Andreas fod yn foddion yn llaw Duw i ddwyn Simon at yr Iesu, neu y lleiaf i ddylanwadu ar y mwyaf, yr hyn a welir yn amlwg yn hanes Rhys Dafis yn nglyn â gwrthddrych y cofiant hwn. Edmygai Rhys Dafis ei fab enwog yn y ffydd yn ddiderfyn, ac nid oedd hyny ond peth hollol naturiol. Rhyfeddai yr hen bregethwr os cyfarfyddai âg un oedd heb adnabod Mr. Williams. Edrydd y Parch. J. Rowlands, Talysarn, yr hanes canlynol am dano:—"Clywsom un o ddiaconiaid Brynseion, Brymbo—un sydder's blynyddau bellach wedi dilyn ei hen weinidog i'r cartref tragwyddol, yn adrodd hanes ymweliad o eiddo Rhys Dafis â maes llafur Mr. Williams. Yr oedd yr hen efengylwr i bregethu yn Brymbo. Enw cyntaf y capel ydoedd Cyfynys, wedi hyny Harwd. Ymddengys nad oedd y capel yn un o'r rhai hawddaf d'od o hyd iddo, gan ei fod mewn lle neillduedig, yn arbenig felly i wr dyeithr. Yr oedd Rhys Dafis wedi dyfod i'r gymydogaeth, a methai a gweled y capel; a chyfarfu â llefnyn o fachgen ar y ffordd, a gofynai iddo, "Yn mha le y mae capel y Gyfynys, machgen i? Wn i ddim,' ebai'r bachgen. 'Wel aros di,' ebai yntau, 'yn mha le y mae Capel Harwd yma?' "Dwi ddim yn gwybod,' ebai y bachgen. Yn mha le y mae Capel yr Annibynwyr?' ebai'r hen bregethwr. 'Nis gwn, ebai'r bachgen. 'Wel, aros di, yn mha le y mae Capel Sentars yma?' 'Wn i ddim,' oedd yr ateb. Erbyn hyn teimlai yr hen efengylwr ei sel dros ei fab yn y ffydd yn cynhyrfu gyda phob atebiad o eiddo y bachgen, gan ei fod yn credu nad oedd y fath ddyn ag ef ar y ddaear, ac y dylasai pob creadur rhesymol ac afresymol bron yn y gymydogaeth hono wybod lle yr arferai y fath seraph bregethu ynddo. 'Wel, aros di eto, yn mha le y mae Capel Mr. Williams o'r Wern yma.' 'Wn i ddim,' ebai yntau. 'Wel, yr wyt ti yn adnabod Williams, onid ydwyt?' 'Nag wyf fi,' ebai y bachgen. Yr oedd natur yr hen bregethwr erbyn hyn yn berwi, ac meddai wrth y bachgen, 'Ddim yn adnabod Williams o'r Wern, mae y cythraul yn adnabod y dyn hwnw,' a tharawodd ei goes bren yn y ffordd gyda'r fath nerth, nes yr oedd yn clecian, a diangodd y bachgen, druan, ymaith mewn dychryn am ei fywyd." Meddai Mr. Williams yntau barch diledrith tuag at Rhys Dafis, fel y dengys yr hanesyn canlynol, yr hwn a anfonwyd i ni gan y Parch. J. Thomas, Leominster, gynt o'r Wern, "Cyfarfu dau weinidog—un yn oedranus a'r llall yn bur ieuanc—ar ymweliad â Mr. Williams yn y Talwrn. Trodd yr ymddyddan wrth fwrdd ciniaw am Rhys Dafis y goes bren, fel ei gelwid yn gyffredin. Tueddai beirniadaeth y ddau ymwelydd i fod braidd yn rhy lem ar yr hen bregethwr. Gwrandawai Mr. Williams arnynt am ychydig, ond gwelai yr ieuengaf o'r ddau fod yr ymddyddan yn anghymeradwy. Rhoddodd Mr. Williams yr arfau bwyta o'r neilldu, a dywedodd yn araf, ond eto yn gryf 'waeth i chwi heb siarad, frodyr, nid yw yn gyfrifol am lawer iawn o'i ddiffygion. Duw wnaeth ei geg, ac nid efe ei hun. Medr ysbryd yr Hollalluog ganu yn bereiddiach gyda chyrn hyrddod, nag y medrai yr un Handel fu erioed ar y berdoneg oreu yn yr holl greadigaeth. Byddaf fi yn ddyledwr tragwyddol i Rhys Dafis yn y nefoedd.' Darfu yr ymddyddan am dano yn y fan, a theimlodd y ddau ymwelydd lawer mwy o barch i'w enw byth ar ol hyny. Yr ieuengaf o'r ddau weinidog a adroddodd yr ymddyddan uchod i mi yn yr un ystafell yn y Talwrn ag y cymerodd le, yn mhen deugain mlynedd ar ol hyny—mor rhyfedd onide?"

Efe oedd ganwyll yn llosgi, ac yn goleuo, ac wedi goleuo llawer ar y trigolion mewn gwahanol ardaloedd, o'r diwedd llosgodd allan. Bu farw yn dra sydyn Ionawr 5ed, 1847, yn 75 mlwydd oed, a chladdwyd ef yn mynwent eglwys Llangeler. Pregethwyd ei bregeth angladdol gan y Parch. J. Evans, Hebron, oddiar y geiriau "Mi a ymdrechais ymdrech deg, mi a orphenais fy ngyrfa, mi a gedwais y ffydd."

Hoffasem yn fawr iawn roddi yn y gyfrol hon ddarlun o'r hen bregethwr gwreiddiol a llafurus, ond wedi ymofyn â Miss Hannah Davies ei ferch, deallasom nad oes darlun o hono i'w gael, ac felly nis gallwn wneuthur yr hyn unwaith a fwriadem; ond pa le bynag y sonir am y bregeth gyntaf a draddodwyd gan bregethwr Annibynol yn Nhalybont, swydd Aberteifi, ac am y bregeth hynod yn Medd-y-Coedwr, swydd Feirionydd, bydd coffa parchus hefyd am Rhys Dafis, goes bren, fel yr un a anrhydeddwyd gan Dduw i gychwyn yr achos Annibynol yn Nhalybont, ac i fod yn offeryn yn ei law yn Medd-y-Coedwr i ddychwelyd Williams o'r Wern at yr Arglwydd. Y mae y gwaith mawr a gyflawnodd yn ei oes, heblaw y ffeithiau a nodir uchod, yn werthfawrocach dangoseg o hono nag unrhyw ardeb o'i berson o waith y cywrain i'w drosglwyddo i'r oesau a ddelo ar ol.