Cofiant Darluniadol Y Parch William Williams o'r Wern/O'i Argyhoeddiad Hyd Nes y Dechreuodd Bregethu

← Ei Fynediad yn Saer Coed, a'i Argyhoeddiad

Cofiant Darluniadol Y Parch William Williams o'r Wern gan David Samuel Jones

O'r Adeg y Dechreuodd Efe Bregethu Hyd Ei Ymsefydliad Yn Y Wern

PENNOD III.

O'I ARGYHOEDDIAD HYD NES Y DECHREUODD BREGETHU 1794—1800.

Y CYNWYSIAD.— Yr oedfa yn Medd-y-coedwr Capel cyntaf Penystryd—Neillduo Mr. William Jones yno yn weinidog—Prophwydoliaeth yr hen brophwyd o Bontypool am dano—Diwygiad crefyddol yn Mhenystryd—Mr. Jones yn anghofio am ei anifail—Mynegiad yr Hybarch Owen Thomas, Brynmair, am nodwedd WILLIAMS yn ei ieuenctyd—Myned i'r gyfeillach am y tro cyntaf—Y gweinidog a'r eglwys yn methu a deall beth i ddywedyd wrtho——Ei dderbyn yn gyflawn aelod—Yntau yn ymwrthod â chwareuon pechadurus—Teimlo gwasgfa a chaledi yn ei feddwl—Cael ymwared trwy aberth y groes—Dylanwadau teuluaidd yn fanteisiol iddo —Ei chwaer Catherine ac yntau yn cyd—deithio i Benystryd—Morris Roberts, Gwynfynydd, yn eu gwylio—MR. WILLIAMS yn adgofio am hyny— Ofni cymeryd rhan yn y moddion cyhoeddus Ei fam ac yntau yn gweddio wrthynt eu hunain—Ei weddi gyhoeddus gyntaf—Yr aelwyd yn lle manteisiol i ymarfer ar gyfer yr addoliad cyhoeddus— Hen ddiaconiaid Penystryd gan Gwilym Eden— Buont yn garedig i'n gwrthddrych—Ei barch yntau iddynt—Ei alw yn "Gorgi bach" yn Maentwrog ——Hoffi myned i Lanuwchllyn—Mewn enbydrwydd am ei einioes wrth fyned oddi yno tuag adref Cael ei waredu—Yn cynyddu mewn crefydd—Yr eglwys yn ei anog i ddechreu pregethu—Yntau er yn ofni yn ufuddhau—Ei destun cyntaf—Huw Puw o Dyddyngwladys, yn ei glywed yn pregethu mewn llwyn o goed—Pregethu yn Nhyddynybwlch —Mr. Jones yn ei ganmol—Coffadwriaeth gwr a gwraig Tyddynybwlch yn fendigedig—Y son am ein gwrthddrych yn ymledu—Prinder llyfrau—Ei hoff awduron—Ei chwaer Catherine gynorthwyo Y diafol yn ei demtio—Gorchfygu y demtasiwn Yr Hybarch William Griffith, Caergybi, yn cael ei demtio yn gyffelyb—MR. WILLIAMS yn cael amrai waredigaethau—Myned rhagddo gyda gorchwyl mawr ei fywyd—Pregethu yn effeithiol yn Ábergeirw mawr—Cael profedigaeth ddigrifol wrth bregethu yn Nhyddyn mawr—Ei hunanfeddiant yntau yn ei gwyneb—Pregethu yn "Y Parc," Cwmglanllafar—Barn un o oraclau Llanuwchllyn am dano—Yr enwad Annibynol yn fychan yn Meirionydd ar y pryd—Erbyn hyn wedi cynyddu yn ddirfawr..

YN y bennod flaenorol, gwelsom fel y darfu i'r Arglwydd arwain ei was i bregethu yn Bedd—y—Coedwr, a'r canlyniad gogoneddus. a fu i'r oedfa, a'r cwbl yn profi mai nid o waed, nac o ewyllys gwr, eithr mai o Dduw yr oedd y peth, fel y byddai godidawgrwydd y gallu o Dduw, ac nid o ddynion. Adeiladwyd capel cyntaf Penystryd yn 1789, ar dir Dolgain, pellder o ryw ddwy neu dair milldir o Drawsfynydd, tua chyfeiriad cartref ein gwrthddrych. Lleolwyd yr addoldy uchodoldy uchod mewn pantle unig a llwm yn y mynydd-dir, ac nis gellid ei weled nes bod yn ei ymyl. Ni chanfyddid oddiar ei fuarth un drigfan o eiddo dyn nac anifail. Mwynheir yma y tawelwch hwnw sydd yn fanteisiol ac yn angenrheidiol er cyflwyno addoliad i Dduw. Wrth weled y fath dyrfa niferus wedi ymgasglu yn nghyd i'r addoldy, gellid tybio mai neidio allan o'r twmpathau grug a brwyn gyda brys a ddarfu iddynt, ac nid rhyfedd fuasai clywed dyeithr ddyn yn gofyn mewn syndod, o ba le y daeth y rhai hyn? O ran ei gynllun, ni welsom ni erioed gapel tebyg iddo. Yr oedd y drws i fyned i'r llawr ar yr aswy, a grisiau cerrig ar yr ochr dde oddiallan i fyned i'r oriel. Gan fod yr oriel bron a bod yn daenedig drosto, oll nid gorchwyl anhawdd i'r pregethwr o'r areithfa fuasai ysgwyd llaw â'r rhai o'r rhai a eisteddent ar ymyl yr oriel. Nis gallasai y pregethwr o'r areithfa weled yr oll o'r gynulleidfa ar y llawr. Yr oedd drws bychan yn ffrynt ei bulpud uchel, er mwyn gollwng goleuni drwyddo o'r ffenestr oedd tu ol iddo i'r llawr. Addurnid wyneb yr oriel â nifer mawr o blatiau eirch, yn eynwys enwau y meirw a orweddent yn y fynwent gerllaw. Er na feddai wychder allanol, eto, anhawdd fyddai nodi addoldy lle y teimlwyd nerthoedd y byd a ddaw yn fwy grymus, nag y teimlwyd hwynt yn Mhenystryd. Neillduwyd y duwiolfrydig Mr. William Jones yn weinidog yma, Mai 22ain, 1792. Llafuriodd yn y cylch hwn am wyth mlynedd ar hugain gyda ffydd

londeb mawr. Wrtho ef y prophwydodd yr hen brophwyd o Bontypool, "Na byddai fawr lwydd ar ei weinidogaeth drwy ei oes, ond y gwelai ychydig o adfywiad cyn y diwedd," ac megys y dywedodd, felly yn hollol y bu i olwg ddynol beth bynag. Bu yn rhodio yn alarus gerbron Arglwydd y lluoedd am flynyddoedd lawer, ond o'r diwedd torodd gwawr diwygiad arno, yr hyn oedd yn llawenydd penaf ei galon. Y fath ydoedd y mwynhad a deimlai unwaith, fel yr aeth filldiroedd tuag adref heb ei anifail, ond yn rhywle ar y ffordd, cofiodd am dano, a gofynodd yn sydyn i'w gwmni, "Ha wyr bach, yn mha le y mae yr hen geffyl?" Yr oedd Mr. Jones yn gweinidogaethu yma er's dwy flynedd cyn dychweliad ein gwron at grefydd. Y mae yn debyg mai i Benystryd yr elai Mr. Williams er yr agorwyd ef. Bu yno droion mor ysgafn ei galon a'r ehedydd, mor rhydd a'r awel, heb ddim neillduol yn gwasgu ar ei feddwl. Ysgrifenai yr Hybarch Owen Thomas, Brynmair, am dano yn y cyfnod hwn fel y canlyn:-"Yr wyf yn cofio yn dda y son cyntaf a glywais am dano. Yr oedd hyny pan oeddwn tua chwech neu saith oed. Arhosai dwy wraig o Drawsfynydd am noswaith yn nhy fy mam, ac am dano ef yn benaf y siaradent. Yr oedd y ddwy hyny ychydig yn hyn nag ef, ac yn dra chydnabyddus âg ef er pan oedd ef yn fachgenyn. Dywedent mai bachgen chwareus a direidus nodedig ydoedd efe, a byddai felly yn arbenig yn y capel. Piniai ddillad y merched a eisteddent o'i flaen wrth eu gilydd, ac ysgrifenai enwau ar gefnau eraill gyda math o chalk. Ymdrechai y merched am gael lle i eistedd a'u cefnau ar y pared fel na chai William Cwmeisian Ganol fyned o'r tu ol iddynt. Dyna fel y dywedai y gwragedd hyny pan yn siarad a fy mam am dano, a minau yn gwrando arnynt, ac yr wyf yn eu cofio yn dda yn awr. Dywedent hefyd, eu bod yn y capel yn edrych arno yn cael ei dderbyn i gymundeb yn fachgen ieuanc."

Yn fuan wedi pregeth Rhys Dafis yn Bedd-y-Coedwr, aeth William Williams yn ei hugan lwyd, yn wledig yr olwg arno, i'r gyfeillach grefyddol i Benystryd. Aeth yno, nid i ddifyru ei hun, ond i ymofyn yn grynedig am le yn nhy Dduw, ac ymgeledd i'w enaid. Edrychent oll arno gyda synder, ac yn eu hymddygiad tuag ato; gofynent yn ddychrynedig iddo, fel y darfu i henuriaid Bethlehem gynt ofyn i Samuel, "Ai heddychlawn dy ddyfodiad?" Gallasai yntau eu hateb drwy ddywedyd, "Heddychlawn, daethum i aberthu i'r Arglwydd." Gan eu bod yn hysbys o'i fywiogrwydd gynt, ac heb fod yn hollol rydd oddiwrth y pechod o ddiystyru ei ieuenctyd, nid oeddynt yn weinidog na brawdoliaeth, yn deall yn glir pa beth i ddywedyd wrtho, na pha gwrs i'w gymeryd gydag ef, pa un ai ei dderbyn neu ei wrthod a wnaent, ond yn y diwedd, yr etholedigaeth a'i cafodd, faint bynag o'r lleill a galedwyd o herwydd y sylw a roddwyd iddo. Beth pe buasai yr eglwys a'r gweinidog yn Mhen'stryd y noswaith hono yn gallu gweled gwerth yr anrheg a roddwyd iddynt yn ngoleuni dyfodol y llanc dirodres a safai o'u blaen, diau y buasent oll yn llamu gan lawenydd, am ddarfod i'r Arglwydd eu mawrhau drwy roddi iddynt un ag oedd i ysgwyd yr holl Dywysgogaeth â'i ddoniau nerthol cyn pen nemawr o amser. Derbyniwyd ef yn gyflawn aelod cyn ei fod yn bymtheg oed, ac anfynych iawn y derbynid neb yn yr oedran cynarol hwnw yn yr oes hono, ac o herwydd hyny, nid rhyfedd fod y derbyniad a roddwyd iddo wedi tynu sylw y lluaws. Wedi hyny ymwrthododd yn llwyr ac ar unwaith â phob chwareuon pechadurus, ac ymroddodd a'i holl egni i ymarfer ei hun i dduwioldeb. Yn yr adeg hon perchenogai bêl droed, ond aeth a'r bêl adref gan roddi brathiad drwyddi â'i gyllell, a dywedodd nad oedd ef am chwareu gyda hono byth ond hyny. Bu yn wasgfa a chaledi ar ei feddwl ar ddechreu ei ymdaith grefyddol, a hyny i'r fath raddau fel "na wyddai yn y byd beth i'w wneuthur iddo ei hun oni buasai aberth y groes." Cylchynid ef y pryd hyny gan ddylanwadau ocddynt yn ffafriol i feithriniad ei rasusau crefyddol. Yr oedd ei fam, ci frawd Robert, a'i chwaer Margaret eisioes yn crefydda yn ddiwyd. Ond bu y ddau olaf feirw yn fuan. Gan fod ein gwrthddrych a'i chwaer Catherine yn cyd-ddechreu ar eu hymdaith grefyddol, elent yn ffyddlon eu dau gyda'u gilydd i Benystryd drwy bob math o dywydd, ac er fod eu ffordd yn bell ac yn arw, nid oedd tywyllwch ac oerni y gauaf, na gwres lleddfol yr haf yn eu lluddias i ddilyn y cyfarfodydd yn ddifwlch. Byddai Mr. Morris Roberts, Gwynfynydd, yn eu gwylio ar eu teithiau hyn, a deallai amser eu mynediad a'u dyfodiad yn gywir, ac yn ddireidus a chwareus ddigon, lluchiai fân geryg dros y gwrychoedd ar eu hol.

Ond yr oedd y brawd a'r chwaer yn deall mai o ran rhyw ddigrifwch diniwed y gwnai efe hyny, fel nad oeddynt mewn un modd yn cymeryd eu dychrynu ganddo. Adgofiai Mr. Williams am hyny yn aml, ac adroddai yr hanes gyda boddhad wrth Mr. Davies, Trawsfynydd, ac yn ddiweddglo i'r hanesyn dywedai, "Un direidus oedd Morris onide?"

Ofnai ein gwrthddrych y ceisid ganddo gymeryd rhan yn y moddion cyhoeddus, a hyny yn fwy, am y teimlai y buasai pawb yn dysgwyl rhyw berffeith— rwydd amlwg byth wedi hyny yn ei fywyd. Arferai ei dad gadw dyledswydd gartref, fel y nodasom eisoes, a byddai ei fam yn gwneuthur hyny yn absenoldeb ei phriod. Un noswaith wedi i bawb o'r teulu ond efe a'i fam fyned i'w gwelyau, aeth ei fam i weddi, ac wedi iddi hi orphen, ceisiodd ganddo yntau fyned i weddi, a chydsyniodd â chais ei fam yn y fan. Yr oedd ei frawd hynaf yn effro ar y pryd, ac yn gwrando arno yn gweddio ar ol ei fam, ac edliwiai iddo boreu dranoeth, gan ei alw "Yr hen weddiwr." Teimlai y gweddiwr ieuanc beth cywilydd ar y pryd, ond diflanodd hyny ymaith yn fuan. Buasem yn hoffi gweled darlun o'r fam hon a'i bachgen pan yn gweddio wrthynt eu hunain y noswaith hono. Gwnelai ddarlun ardderchog mewn mynor neu ar len. Yn fuan wedi hyny gwasgai un o ddiaconiaid yr eglwys arno yn drwm i ddiweddu un o'r cyfeillachau drwy weddi, ond teimlai efe ei hun yn ofnus, ac yn ddiysbryd at y gwaith, ond wedi ei hir gymhell, o'r diwedd plygodd ar ei liniau a dywedodd, "Mae y dyn yma eisieu i mi weddio, O Arglwydd, dysg di fi i weddio, er mwyn Iesu Grist, Amen." Dyna, ddarllenydd, ei weddi gyhoeddus gyntaf. Blaenorwyd y weddi uchod gan weddi o'i eiddo ef gydai fam ar yr aelwyd ac yn sicr, lle manteisiol i arferu ar gyfer yr addoliad cyhoeddus yw yr aelwyd gartref, a thra y parheir i addoli Duw yn deuluol, ni bydd prinder doniau cyhoeddus yn yr eglwysi. Heblaw ei fanteision ar yr aelwyd gartref, cylchynid ef yn y cyfnod hwn gan ddiaconiaid gofalus eglwys Penystryd; a bu ganddynt ran yn ffurfiad ei gymeriad cyhoeddus, yn yr hyfforddiant medrus a roddasent iddo. Trwy garedigrwydd yr hen lenor galluog, Mr. W. E. Williams (Gwilym Eden), Dolymynach, Trawsfynydd, galluogir ni i roddi yma ychydig grybwyllion gwerthfawr o'i eiddo am danynt:— "Yr oedd rhai o'r rhai canlynol yn henafgwyr profiadol, ac eraill yn anterth eu nerth a'u defnydd— ioldeb, a'r rhai ieuengaf o honynt yn gyd—gyfoed— ion i'r anfarwol Mr. Williams pan yr oedd ef yn cael ei ddwyn i fyny yn yr Hen Gapel.

SION ELLIS, RHIWGOCH. Bu ef yn hwsmon i'r diweddar Mr. D. Roberts, Rhiwgoch. Yr oedd ei fuchedd, ei grefyddolder, ei ddiwydrwydd, a'i ffydd— londeb cyson i ddilyn moddion gras, yn hawlio iddo Er fod warogaeth a pharch oddiwrth bawb. ganddo y fferm fwyaf yn y plwyfi 'w harolygu, eto, anaml y collai efe unrhyw foddion. Tystiai Mr. Roberts fod ganddo fwy o ymddiriedaeth yn ei hwsmon, am ei fod yn "was da a ffyddlon" i'w Dduw "Coffadwriaeth y cyfiawn sydd fendigedig." Bu ef farw Medi 1af, 1812, yn 53 mlwydd oed.

IFAN JONES, TYDDYNBACH. Efe oedd yr hynaf o honynt. Dywedir ei fod yn swyddog eglwysig rhagorol, yn ddyn unplyg, ac yn Gristion gloyw iawn. Yr ydoedd ef yn un o'r colofnau cadarnaf o dan y baich, pan yr oeddynt yn adeiladu capel Penystryd; ymddengys ei fod o ran ei amgylchiadau bydol yn gefnog iawn. Gadawodd ddeg punt ar hugain, hyny yw, eu llogau, at gynaliaeth y weinidogaeth yn Mhenystryd "tra bo dwfr yn rhedeg.' Yr ymddiriedolwyr cyntaf oeddynt Mri. Robert Owen, Gilfachwen, a Robert Isaac Roberts (yr hen Ddoctor) Penystryd Ffarm. Bu Ifan Jones farw yn 1817, yn 84 mlwydd oed.

SION PUW, BRYNLLINBACH.^[1] Arno ef y disgynai y cyfrifoldeb o weithredu fel arweinydd yr eglwys yn absenoldeb y gweinidog. Yr oedd yn ddyn gonest a dihoced, ac yn swyddog ffyddlawn ac ymroddgar. Hynodid ef fel un ag yr oedd rhyw eneiniad nefol yn amlwg iawn ar ei holl gyflawniadau crefyddol. Yr wyf yn cofio dwy ferch ac un mab iddo yn aelodau defnyddiol yn yr hen Gapel. Bu farw Sion Puw, Awst 2il, 1820, yn 73 mlwydd oed.

ROBERT OWEN, GILFACHWEN. Ystyrid ef yn ddyn o ddylanwad a pharch cyffredinol. Meddai ar ddoethineb pell uwchlaw y cyffredin. Os cyfodai ymrafael ac anghydwelediad yn nglyn â materion gwladol yn y gymydogaeth; ato ef yr apelid am y ddedfryd derfynol. Er ei fod o dymher addfwyn a siriol, eto, pan y gorfodid ef i gyfodi i fyny i weinyddu cerydd, llefarai gydag awdurdod ac urddasolrwydd. Yr oedd yn weddiwr mawr, ac yn hynod o ffyddlawn i ddilyn y cyfarfodydd gweddiau mewn gwahanol aneddau yn y gymydogaeth. Arferai ddywedyd, "Os cawn Beti Ifan, Dolymynach, a Beti Griffith, Tyddynmawr, i weddïo, a Sarah Jones, Caegwyn, i borthi y gwasanaeth, a nawdd y Goruchaf i roddi y fendith, byddwn yn sicr o gyfarfod bendigedig. Bu y Gilfachwen yn llety cysurus i bregethwyr tra y bu Robert Owen a'i briod byw. Yr oedd efe yn un o'r diaconiaid a arwyddodd yr alwad i'r Parch. E. Davies (Derfel Gadarn) i ddyfod yma yn weinidog. Bu ef yma yn gweinidogaethu am bedair blynedd ar ddeg ar hugain gydag arddeliad a llwyddiant mawr. Cafodd yr eglwys ei cholledu yn fawr drwy farwol— aeth Robert Owen, yr hyn a gymerodd le Ionawr 24ain, 1831, yn 61 mlwydd oed.

HARRI PUW, BRYNLLINFAWR. Yr oedd ef yn meddu cyfoeth lawer, ac er yn ieuanc pan yr oeddynt yn adeiladu capel Penystryd, eto, gwnaeth ei ran yn ardderchog. Ymddengys ei fod wedi cael manteision addysgol helaethach na'r cyffredin y dyddiau hyny. Casglodd lyfrgell helaeth, yn cynwys y cyfrolau gwerthfawrocaf a allai gael gafael arnynt. Dywed yr Hybarch Humphrey Morris mai efe oedd y darllenwr goreu a glywodd erioed. Eisteddai ef a'i deulu lluosog o gylch y tân ar hirnos gauaf, a darllenai yntau iddynt ryw lyfr buddiol. Bu ei lyfrgell werthfawr at wasanaeth ei olafiaid yn Brynllin hyd yn ddiweddar. Meddai ar gorff lluniaidd, ac yr oedd yn dalentog i gynllunio, ac i weithio allan ei gynlluniau hefyd. Dygodd ei fab i fyny yn feddyg, sef y diweddar Dr. H. R. Pugh, Bala. Bu Harri Puw farw Mawrth 28ain, 1836, yn 65 mlwydd oed.

WILLIAM LLWYD, HAFODTYFACH. Dyn lled fyr a chrwn ydoedd ef. Gwisgai "glos pen glin "sana' bach," a chot a gwasgod o frethyn glas cartref. Yr oedd efe yn wr addfwyn a thawel, ac yr oedd yn rhaid cael rhyw amgylchiad anghyffredin i gynhyrfu dim ar ei ysbryd. Yn wir, yr oedd bron a bod yn berffaith mewn hunanfeddiant. Efe wyf fi yn ei gofio gyntaf yn gweinyddu fel ysgrifenydd yr eglwys. Ni feddai efe fawr o hynodrwydd fel siaradwr, eto, nodweddid ei weddiau gan rhyw daerni ag oedd yn effeithiol iawn. Yr oedd ei fywyd yn esiampl, a'i gynghor yn ddiogel i'w ddilyn. Bu William Llwyd farw Ionawr 18fed, 1848, yn 74 mlwydd oed.

ELLIS SION, DOLYMOCH. Yr wyf yn ei gofio yntau yn dda. Yr oedd efe yn dal a lluniaidd; yn llawn dwy lath o daldra. Yr oedd yn enghraifft gywir o hen foneddwr Cymreig urddasol. Yr oedd ei wisg o'r top i'r gwaelod o wlanen gochddu'r ddafad. Nid oedd y "clos pen glin" ond prin gyrhaedd dros y cymal, ac yr oedd cwr yr ardas lydan oedd yn dal yr hosan yn y golwg. Yr oedd ganddo wynebpryd mynegiadol, a disgynai ei wallt arianaidd a modrwyog dros ei ysgwyddau llydain. Meddai ar dalent naturiol gref, ac yr oedd yn gyfoethog mewn dywediadau pert ac arabus, ac yn ddawnus mewn cynghor a gweddi. Nai iddo ef oedd y diweddar Mr. M. Jones (Meirig Prysor), Bryncelynog, yr hwn oedd yn ddiacon ffyddlawn yn eglwys Ebenezer, Trawsfynydd. Bu Ellis Sion farw Mai 30ain, 1855, yn 84 mlwydd oed.

HUW IFAN, DOLYMYNACH UWCHAF. Yr oedd efe yn ddyn cryf a bywiog o gorff a meddwl. Gwisgai yn hynod syml a dirodres. Efe yn ddiau oedd "llefarydd y ty." Ystyriai Huw Ifan ei hun yn "Henadur Llywodraethol" (beth bynag a feddylid wrth hyny). Pa fodd bynag, yr oedd efe yn wr o ddylanwad mawr. Gan ei fod mewn amgylchiadau bydol lled dda, yr oedd ganddo allu i fod yn gryn gefn i'r achos yn Mhenystryd, a bu felly hefyd a gadawodd yn ei ewyllys £10 at gapel newydd Penystryd. Yr oedd ef yn Ysgrythyrwr cadarn, ac yn feddianol ar lawer o wybodaeth gyffredinol, ac yn llawn gweithgarwch a defnyddioldeb dros Dduw. Symudodd cyn diwedd ei oes i dy Capel Jerusalem, lle y bu farw mewn tangnefedd, Mai 4ydd, 1871, yn 95 mlwydd oed."

Enwid eraill gan Gwilym Eden, y rhai oeddynt yn olynwyr teilwng i'r rhai uchod; ond gan yr oesent hwy yn ddiweddarach na thymhor boreuol Mr. Williams, nid ydynt yn dyfod yn uniongyrchol o fewn cylch amcan y gwaith hwn. Bu "hen ddiaconiaid Penystryd" yn garedig i'n harwr, a rhoddasent iddo bob cynorthwy i fyned yn mlaen gyda'i grefydd, ac yr oedd ei barch yntau iddynt hwythau yn fawr. Wedi iddo ddechreu arferu ei ddawn yn gyhoeddus yn yr eglwys, deallwyd yn fuan fod ynddo allu mawr i wneuthur daioni. Ymledodd ei ddefnyddioldeb yn fuan i wahanol gyrion yn yr ardaloedd. Dilynai y cyfarfodydd gweddiau a'r cyfeillachau crefyddol a gynelid mewn gwahanol aneddau o amgylch. Disgynai arno ef yn fynych y gwaith o lywyddu y cyfarfodydd hyny. Yn "Hanes Eglwysi Annibynol Cymru," Cyfrol I., tudalen 439; adroddir am dano yn cadw cyfeillach grefyddol mewn lle o'r enw Coed-y-tywyn—tyddyn bychan ar etifeddiaeth Cefnfaes, yn Maentwrog, yn y flwyddyn 1798, ac efe ond dwy ar bymtheg oed ar y pryd. Daeth hen wraig i'r gyfeillach, i'r hon y gofynodd ef, "Pa beth oedd ar ei meddwl hi." Cyffrodd a dywedodd, "Aros di y corgi bach, be waeth i ti beth sydd ar fy meddwl i. A wyddost ti beth sy' ar dy feddwl di dy hun? yr wyt ti yn rhy ifanc i holi hen wraig fel y fi;" ac ymadawodd yn dramgwyddedig iawn. Ond nid oedd ymddygiad felly yn cynhyrfu dim arno ef, ond yn hytrach gwasanaethai er ei ddangos ef i fwy o fantais yn y cymhwysder arbenig a feddai ar gyfer ei waith mawr a phwysig yn y dyfodol. Yn y cyfnod hwn, yr oedd yn hoffi myned i Lanuwchllyn i'r gwyliau arbenig a gynelid yn yr Hen Gapel, lle y gwasanaethai y Parchedig Ddoethawr George Lewis er's pedair blynedd cyn hyn; yr hwn hefyd am ei fod yn doeth iawn, a ddysgodd wybodaeth Ysgrythyrol mor helaeth a thrwyadl i'r bobl, fel y daethent i gael eu hystyried a'u cydnabod y bobl fwyaf deallus mewn duwinyddiaeth yn yr holl wlad yn yr oes hono. Adroddodd Mr. Williams ei hun wrth ein hen athraw anwyl a galluog y Parch. E. T. Davies, Abergele, iddo unwaith wrth ddychwelyd o Lanuwchllyn fod mewn enbydrwydd am ei einioes. Ceisiai unioni o Lanuwchllyn at Gwm-yr-allt Lwyd, ac yr oedd y nos wedi ei ddal. Gan fod y gwlaw wedi bod yn ymdywallt yn ystod y dydd, yr oedd Waen y griolen wedi ei gorchuddio gan ddwfr, a'r sarn lle y byddai yntau yn arfer croesi drosodd wedi ei gorlifo, fel nad oedd i'w gweled. Er hyny, yr oedd ef yn lled benderfynol yn ceisio croesi i'r ochr arall, ond bu agos, iddo a boddi y noswaith hono, a bu raid iddo gilio yn ei ol, a da oedd iddo allu gwneuthur hyny, cyn myned o hono gyda'r llifeiriant. Wedi cerdded llawer yn ol a blaen, daeth o'r diwedd at swp o frwyn a gasglwyd gan rywun at doi, ymwthiodd iddo, a llechodd ynddo hyd y boreu, a phan dorodd y wawr, ac i'r dyfroedd dreio, aeth yntau tuag adref yn llawen ei galon, am ddarfod i Dduw ci waredu, wedi bod o hono yn mheryglon llifddyfroedd. Wrth weled ei gynydd amlwg mewn grasusau, gwybodaeth, a defnyddioldeb yn yr eglwys, ac adgofio geiriau ci frawd Robert at y rhai y cyfeiriwyd eisoes, anogwyd ef yn daer gan y Parch. W. Jones a'r eglwys yn Mhenystryd, i ddechreu pregethu. Cymerodd hyny le yn y flwyddyn 1800, pan nad oedd ef ond pedair ar bymtheg oed.

Pan y soniwyd gyntaf wrtho am iddo ymaflyd yn y gwaith santaidd o bregethu, meddianwyd ei enaid gan ofn a dychryn mawr. Yr oedd yn amheus o'i gyflwr, ac ofnai nad oedd efe ddim wedi ei alw gan Dduw i'r gwaith goruchel o efengylu anchwiladwy olud Crist. Ond wedi gweddio llawer am arweiniad dwyfol yn y mater, a deall wrth ddarllen ei Feibl, fod cyfamod yr Arglwydd yn cyf— arwyddo y rhai a'i hofnant ef, tybiodd y gallai mai llais Duw ato ef oedd i'w glywed yn llais yr eglwys. Gan hyny, efe a benderfynodd ufuddhau a gwneuthur ei oreu i geisio pregethu Crist Iesu ei Arglwydd, gan wybod na byddai iddo gael ei feio am hyny, beth bynag a ddeuai o hono. Dechreuodd eraill ar yr un gwaith yn eglwys Penystryd, yr un adeg a'n gwrthddrych, ond profasent yn fuan mai nid i'r un o honynt hwy y dangoswyd y weledigaeth nefol, a chan nad oedd ganddynt ddatguddiad oddi uchod, rhoddasent y gwaith i fyny yn ebrwydd. Daeth y noswaith i'n gwron i draddodi ei bregeth gyntaf yn y gyfeillach grefyddol. Dewisodd y geiriau canlynol yn destyn y waith gyntaf iddo ymaflyd yn y gorchwyl pwysig, "Ephraim a ymgysylltodd àg eilunod, gâd iddo," Hosea vi. 17.

Nis gwyddom pa fodd y bu arno yn y traddodiad o'i bregeth gyntaf, nac ychwaith yn mha le y safai efe yn syniad beirniaid a cheidwaid yr athrawiaeth oeddynt yn gwrando arno. Beth bynag am hyny, aeth awr danllyd ei brawf heibio, "A'r hwyr a fu, a'r boreu a fu," heb i neb fe ddichon, o'r rhai a'i gwrandawsent ddychmygu y byddai y bachgen gwledig hwnw a safasai yn ei glocs ger eu bron y noswaith flaenorol, yn un o gedyrn yr areithfa yn Nghymru cyn pen nemawr o flynyddoedd. Bellach, yr ydym yn nesâu at gyfnod mwy amlwg a chyhoeddus yn mywyd ein gwrthddrych teilwng. Dywed Thomas Carlyle yn mywgraffiad John Sterling, eiriau i'r ystyr a ganlyn:—"Fod darluniad o fynediad y dyn lleiaf drwy y byd, ond ei bortreiadu yn ffyddlon a chywir, yn alluog i ddyddori y mwyaf." Os yw hanes cywir o fywyd dyn cyffredin, yn ol athrawiaeth y brenin Lenor o Chelsea, yn ddyddorol, yn sicr y mae hanes bywyd un o'r dynion mwyaf anghyffredin a fu erioed yn ein gwlad yn rhwym o feddu dyddordeb arbenig a chyffredinol, ond ei arlenu yn gywir, yr hyn a geisiwn wneuthur yn ngoleuni hyny o wybodaeth sydd genym am ein gwron enwog.

Yn fuan wedi iddo ddechreu pregethu, yr oedd Huw Puw, Tyddyngwladus, yn myned heibio i lwyn o goed ar dir Cwmeisian Ganol; a chlywai rywun yn pregethu yn anarferol o hyawdl ac effeithiol yn y llwyn coed; ac erbyn nesau at y lle, deallodd mai gwrthddrych y Cofiant hwn oedd yno yn arferu ei ddawn, gan bregethu a'i holl egni. Bu y Parch. William Jones, Trawsfynydd, yn byw am ryw ysbaid o amser yn y Ty Ceryg, Ganllwyd, ac heb fod yn nepell o'r Ty Ceryg, ond yn uwch i fyny, gerllaw y Rhaiadr du, y saif Tyddynybwlch, yn mha le yr adeg hono y trigai gwr a gwraig o'r enw William ac Anne Jones, y rhai oeddent i'll dau

TYDDYNYBWLCH, GANLLWYD.

yn gyfiawn gerbron Duw. Dichon iddynt glywed Mr. Jones yn canmol y pregethwr newydd oedd ganddynt yn Mhenystryd; a naturiol iawn oedd bod mynych siarad am dano yn eu mysg.

Pa fodd bynag am hyny, ceisient, a hyny yn daer iawn ar y pregethwr ieuanc o Gwmeisian ddyfod i'w ty hwy bregethu, a chydsyniodd yntau â'u cais caredig ato, ac y mae yn deilwng o sylw mai yn Nhyddyny bwlch, Ganllwyd, y traddododd Mr. Williams ei bregeth gyhoeddus gyntaf. Yr oedd Mr. Jones, ei weinidog, yn yr oedfa yn gwrando arno, ac wedi iddo orphen, ac i bawb ymwasgaru, dywedodd wrth wr y ty, "Oni ddarfu i Wil fyned drwyddi yn lled dda yn to?" Ni chawsom allan beth ydoedd ei destun y tro hwnw. Bu teulu Tyddynybwlch o werth a gwasanaeth annhraethol i achos crefydd yn yr ardal hon am gyfnod maith. Bu William Jones farw Gorphenaf 30ain, 1823, yn 54 mlwydd oed, a chladdwyd ef yn mynwent Eglwys Llanelltyd. Bu hithau, Anne Jones, ei wraig farw Mehefin 3ydd, 1863, yn 86 mlwydd oed, a chladdwyd hi yn mynwent capel Annibynol y Ganllwyd. Buont yn garedig i Mr. Williams ar ddechreuad ei yrfa bregethwrol, a bydd eu coffadwriaeth byth yn fendigedig ac yn anwyl genym, pe na buasent wedi gwneuthur dim ond ceisio ganddo ddyfod i'w hanedd hwy i draddodi ei bregeth gyhoeddus gyntaf, ac ar y cyfrif uchod yr ydym yn hoffi meini Tyddynybwlch, ac yn gresynu am fod yr hen adeilad bron a myned yn garnedd adfeiliedig. Ymledodd y son am dano yn fuan, fel un ag oedd yn feddianol ar rhyw ddawn hynod iawn; ac un ag yr oedd ganddo genadwri oddiwrth Dduw i'w llefaru, a gweledigaeth nefol i'w hysbysu i ddynion. Dywedodd Victor Hugo, "Bydded wir neu gau, mae yr hyn a ddywedir am ddynion, yn aml yn meddu cymaint o ddylanwad ar eu bywydau, ac yn arbenig ar eu tynged, a'r hyn a wneir ganddynt." Felly Mr. Williams, o herwydd yr hyn a ddywedid am dano, a'r hyn a wneid ganddo, daeth i gael ei restru yn fuan yn un o bregethwyr penaf Cymru. Yn ol athrawiaeth y gwr doeth, y mae darllen llawer yn flinder i'r cnawd, ond nid oedd nemawr o lyfrau Cymreig ag yr oedd yn werth i'n gwrthddrych ymflino llawer i'w darllen, er ei fantais fel pregethwr, i'w cael y pryd hwnw, ond gwnaeth ei oreu gyda'r ychydig oeddynt yn ei gyrhaedd. oedd y llyfr cyfoethog a rhagorol hwnw, y Drych Ysgrythyrol, neu Gorff o Dduwinyddiaeth, gan Dr. George Lewis, fel y gwelsom, newydd ddyfod allan o'r wasg, ac yn tynu sylw mawr ar y pryd, ac yn dra gwerthfawr gan ein gwrthddrych yn ei efrydiaeth Ysgrythyrol, fel yr oedd yn llewyrchu goleuni i'w feddwl ar y Beibl, prif lyfr ei astudiaeth. Hefyd, hoffai yn fawr Benarglwyddiaeth Duw, gan Eliseus Cole, a Hall's Help to Zion's Travellers, y rhai oeddynt wedi eu cyfieithu i'r Gymraeg. Sylwedd pregeth yw yr olaf o'r llyfrau a nodwyd ar y geiriau, "Cyfodwch y rhwystr o ffordd fy mhobl." Eglurir ynddo y rhwystrau athrawiaethol, profiadol, ac ymarferol. Gresyn na cheid argraffiad newydd eto o hono. Yr oedd Mr. Williams yn hoffi y llyfr hwn yn anghyffredin. Ymneillduai i le dirgel gyda'i lyfrgell fechan, a byddai ei chwaer, Catherine, rhwng yr hon ag yntau yr oedd anwyldeb neillduol, yn sefyll gerllaw, gan wylio a bod yn barod i wasanaethu drosto, drwy borthi neu ddyfrhau yr anifeiliaid yn ei le pan y byddai ei dad yn galw arno, fel y gallai efe gael perffaith lonyddwch i ddilyn ei efrydiau yn ngholeg anian. "A'r bachgen a gynyddodd, ac a gryfhawyd yn yr ysbryd, ac a fu yn y diffaethwch hyd y dydd yr ymddangosodd efe i'r Israel." Temtiwyd ef yr adeg hon gan y gelyn i daflu ei hunan i'r afon sydd gerllaw ei gartref.

Gwyddai y diafol y deuai William bach yn William y gorchfygwr arno yn y man, ac y gwnelai rwygiadau mawrion yn ei deyrnas ddu. Ond er mor nerthol y demtasiwn arno, cafodd fuddugoliaeth ar yr un drwg y tro hwnw; ac nid oedd y fuddugoliaeth hono o'i eiddo ar y gelyn, ond o fuddugoliaethau eraill a enillai efe yn y man, nes bod yn llwyr orchfygwr, ac yn fwy na chonewerwr ar ei holl elynion. Onid oes rhywbeth yn ofnadwy o ddychrynllyd yn y syniad o'r dylan— wad nerthol sydd gan ddiafol ar ddynion. Oni chlywsom yr Haeddbarch William Griffith o Gaergybi, yn adrodd, a hyny tan wylo dagrau heilltion, am y modd y darfu iddo yntau, pan yn ieuanc, gael ei demtio i wneuthur yr un peth; ac ychwanegai drwy ddywedyd, ei fod wrth adrodd yr hanes y diwrnod hwnw, yn teimlo arswyd yn ei fynwes wrth adgofio am yr amgylchiad. Er i Mr. Williams gael ei nerthu gan Dduw, rhag syrthio yn aberth i'r demtasiwn gref y cyfeiriwyd ati eisoes, eto, nid oedd efe wedi myned drwy ei beryglon oll yn ardal ei enedigaeth.

Pan yn croesi maes unwaith, gan gario bwyell ar ei ysgwydd, gwelai darw rhuthrog yn cyflymu ar ei ol, gyda chyflymder a ffyrnigrwydd ofnadwy, rhedai yntau o'i flaen â'i holl egni, a chafodd ben y clawdd cyn iddo ei oddiweddyd, a chan sefyll yno yn wrol, rhoddodd ergyd iddo yn ei dalcen â gwegil y fwyell, nes ei hollol syfrdanu am beth amser; a phan yn ei daraw dywedai, "mi rof i tir chwech." Wedi i'r anifail ffyrnig ddyfod ychydig ato ei hun, diangodd ymaith am ei einioes. Dywedai y teulu, i'r hwn y perthynai y tarw, ei fod yn cofio y geiriau, "mi rof i ti'r chwech," tra y bu efe byw. Yr ydym eisoes wedi cyfeirio at dair o waredigaethau amlwg a hynod iawn a dderbyniodd ein gwrthddrych, ond y mae genym. un eto i alw sylw ati, yr hon sydd yn dangos gofal Duw am dano mewn modd arbenig iawn. Bu yn cymynu coed yn Mhenybryn, Llanfachreth, a thra yno gyda'r gwaith hwnw, syrthiodd pren arno, gan falurio ei het yn chwilfriw, ond heb gyffwrdd yn niweidiol âg ef. Yr oedd y waredigaeth hon, yn nghyda gwaredigaethau eraill a gafodd efe, wedi cynhyrfu ei enaid i gydnabod Duw yn ei waredigaethau iddo, ac i lafar ganu yn dragywydd am iddo orchuddio drosto. Efe a aeth rhagddo gyda gorchwyl mawr ei fywyd, gan ymwroli, fel un yn gweled yr anweledig. Bu o wasanaeth annhraethol gyda'r achos yn y cymydogaethau cylchynol ar ei gychwyniad cyntaf allan. Dywedai Sarah Pugh o'r Brynllinbach, am dano yn y cyfnod hwn ar ei fywyd, "Yr oedd William yn barchus gan bawb yn gyffredinol, ac wedi iddo ddechreu pregethu, gwahoddid ef i bregethu i'r tai o amgylch ei gartref. Sonir am dano yn pregethu yn hynod iawn, mewn wylnos merch ieuanc yn Abergeirw Mawr Yr oedd yn amlwg o dan arddeliad neillduol ac anarferol iawn. Dichon fod yr amgylchiad ynddo ei hunan yn fanteisiol iddo, yn gystal a bod ei ddoniau yntau hefyd yn effeithio yn rhyfedd ar y bobl, fel rhwng pob peth, nid oedd llygaid sych yn yr holl gynulleidfa. Gwnaeth ddaioni dirfawr yn ei ardal ei hun. Yr oedd y trigolion yn annuwiol, ac yn ofergoelus, a llawer iawn o hen gampau llygredig yn cael cu harfer ar y Sabbathau; ac yr oedd cael dyn ieuanc fel William i ddweyd yn erbyn drygioni yr oes, yn werth anmhrisiadwy." Adroddir am dano yn pregethu yn Nhyddynmawr, gerllaw capel Jerusalem, Trawsfynydd, yn y cyfnod hwn. Yr oedd gwraig dduwiol iawn yn byw yn yr amaethdy a nodwyd, yr adeg hono, o'r enw Elizabeth Griffith, yr hon oedd yn wael ar y pryd. Daeth tyrfa" luosog yn nghyd i'r bregeth, ac yn eu plith yr oedd amrai o fechgyn ieuaine nwyfus a direidus iawn. Dygwyddodd un peth yn yr oedfa hono oedd yn brofedigaethus a digrifol i'r gynulleidfa, ac yn arbenig felly i'r pregethwr ieuanc; oblegid fel yr elai yn mlaen, yr oedd rhai o'r bechgyn ieuainc yn brysur wrth y gwaith o luchio groi gyfeiriad y pregethwr, ac o'r diwedd, disgynodd gröyn ar flaen trwyn y llefarwr; ond efe mewn hunanfeddiant perffaith a aeth yn ei flaen, heb gymeryd arno fod dim allan o'i le wedi dygwydd. Yr oedd y gallu i anymwybyddu rhwystrau, a myned yn mlaen gyda'i waith, heb eu cydnabod o gwbl, yn gryf ynddo drwy ei oes." Dywedai yr Hybarch Cadwaladr Jones, Dolgellau, mai y tro cyntaf iddo ef glywed Mr. Williams yn pregethu, oedd mewn ty anedd o'r enw "y Parc," Cwm Glanllafar, a hyny yn lled fuan wedi iddo ddechreu ar ei waith cyhoeddus. Cyhoeddiad Mr. Jones, Trawsfynydd, oedd yno, ond gan i Mr. Williams ddyfod gydag ef, gosodwyd ef i bregethu ychydig o'i flaen, a hyny a wnaeth ar y "Saith canwyllbren aur." Cynorthwyai ei hen athraw ef, ac ymddangosai fel pe yn ofni i'w ddysgybl ieuanc fethu a myned yn mlaen heb gymhorth ei amenau a'i ocheneidiau lluosog ef. Ond nid oedd dim perygl o'r cyfeiriad hwnw, ac yr oedd yntau yn ofni lle nad oedd achos ofni. Ystyrid fod ei ddull a'i agwedd wrth bregethu yn y cyfnod hwn, yn ymddangos yn llawer rhy hyf, a'i ymadroddion yn tueddu i yru ei wrandawyr i ysgafnder chwerthinllyd ac ynfyd. Barnai un o oraclau Llanuwchllyn wedi ei wrando, nad oedd arno eisieu swmbwl i'w yru yn mlaen, ond yn hytrach yn ei drwyn i'w yru yn ol. Beth bynag am yny, ceir digon fel hwnw eto yn y byd, i gynllunio offerynau i "yru yn ol," ac nid i symbylu ein dynion ieuainc yn mlaen. Ond nid yw Duw byth yn gwneuthur cyfleustra i ni fyned yn ol, ond egyr foroedd i'n galluogi i fyned yn mlaen, a byddai yr un mor hawdd atal yr haul ar ei yrfa, neu atal llanw y môr i chwyddo i'r lan, ag a fyddai atal yr un o'r rhai a anfonwyd gan Dduw rhag cyflawni ei waith ef. Nid oedd sefyllfa ein henwad yn Meirionydd ar y pryd mewn un modd yn galonogol i ddyn ieuanc i gychwyn allan, canys nid oedd ein haddoldai yno yn rhifo mwy na deg pan ddechreuodd ein harwr bregethu, sef Ty'nybont, Llanuwchllyn, Bala, Pennal, Rhydymain, Rhydywernen, Penystryd, Dinasmawddwy, Brithdir, a Llanelltyd. Ail gychwynodd ein gwrthddrych a'r Parch. Hugh Pugh, Brithdir, yr achos yn y Cutiau, yr hwn oedd wedi ei adael i ddiflanu er's blynyddoedd; ac wedi i Mr. Williams fyned i'r athrofa, parhaodd Mr. Pugh i ofalu am dano hyd ei farwolaeth. Erbyn hyn mae y deg wedi cynyddu nes myned yn wyth a thriugain mewn rhifedi. "Ac felly yr eglwysi a gadarnhawyd yn y ffydd, ac a gynyddasant mewn rhifedi beunydd."

Nodiadau

1. Cofrestrwyd Brynllinbach i bregethu ynddo cyn i gapel Penystryd gael ei adeiladu.