Cofiant Darluniadol Y Parch William Williams o'r Wern/O'r Adeg y Dechreuodd Efe Bregethu Hyd Ei Ymsefydliad Yn Y Wern

← O'i Argyhoeddiad Hyd Nes y Dechreuodd Bregethu

Cofiant Darluniadol Y Parch William Williams o'r Wern gan David Samuel Jones

O'i Ymsefydliad Yn Y Wern Hyd Adeiladiad Capel Cyntaf Y Rhos

PENNOD IV.

O'R ADEG Y DECHREUODD EFE BREGETHU HYD EI YMSEFYDLIAD YN Y WERN 1800—1807.

Y CYNWYSIAD—Mr. Williams yn fedrus fel saer coed—Ei hoffder at ei gelfyddyd yn lleihau—Ei gariad at bregethu yn cynyddu—Mynachlog y Cymer—Coedio Ysgubor Dolfawr, Llanelltyd—Myned at y Parch. William Jones i'r Ysgol—Dechreu arfer ysgrifenu—Awyddu am fanteision addysgol helaethach—Y Parch. John Roberts, Llanbrynmair, yn ei anog i fyned i Fwlchyffridd—Yntau yn myned yno, ac yn lletya yn Ngallt-y-ffynon—Ei athraw yn Mwlchyffridd—Trwstaneiddiwch Mr. Williams gyda'i Saesonaeg—Cael ei boeni am hyny—Dyfod i gyfathrach agosach â'r Parch. John Roberts o Lanbrynmair Gadael Bwlchyffridd—Pregethu Saesonaeg yn Mwlchyffridd—Gwerthu y ddeadell ddefaid—Cael ei gynal yn yr Athrofa â'r arian a dderbyniodd efe am danynt—Myned i Athrofa Wrexham—Anfon am gyfieithydd rhyngddo ef a Miss Armitage—Ysgrif Dr. Jenkin—Y myfyrwyr yn chwerthin wrth wrando ar Mr. Williams yn adrodd ei wersi—Yr athraw yn gwahardd hyny— Ei gydefrydwyr—Derbyn galwad o Horeb, sir Aberteifi—Penderfynu ymsefydlu yno—Y cyfarfod yn Liverpool—Mr. Thomas Jones o Gaer, yn ei anog i ymsefydlu yn Wern a Harwd—Yntau yn cydsynio—Rhagluniaeth y nef yn cyfryngu yn brydlon—Gwasanaeth Mr. Jones, Caer, i'r Enwad Annibynol yn y Gogledd—Ei ewyllys—Ei farwolaeth a'i gladdedigaeth—Cadw ein gwrthddrych yn y Gogledd—Yntau. yn gadael yr Athrofa ac yn ymsefydu yn y Wern

CYRHAEDDODD ein gwrthddrych gryn fedrusrwydd fel saer coed, ond fel y cynyddai ei gariad at bregethu Crist, yr oedd ei hoffder at ei gelfyddyd yn lleihau, fel erbyn hyn, yr oedd yn amlwg iawn mai nid i saernio coed yn eu morteisiau y neillduwyd ef o groth ei fam, ond i saernio syniadau ac egwyddorion mawrion yr efengyl, drwy eu harddangos mewn cysondeb perffaith â'u gilydd. Gerllaw i bentref Llanelltyd, gwelir gweddillion mynachlog enwog y Cymer, neu y Vaner, fel y gelwir hi yn awr, yr hon a ddengys olion o fawredd ac arddunedd 'henafol. Edrycha y coed sydd o bob ochr. i'r rhodfa a arweinia tuag ati, yn nodedig o fawreddus a phrydferth, a medda yr hen Fynachlog swyn arbenig i'r henafiaethydd a'r hanesydd, ond mwy dyddorol i ni yw syllu ar hen ysgubor ddiaddurn Dolfawr, yr hon sydd ychydig yn uwch i fyny: na'r Fynachlog, a hyny am y rheswm mai Mr. Williams a'i coediodd, ac mai hyny oedd y gwaith diweddaf a wnaeth efe fel saer coed, cyn myned o hono i dderbyn addysg ar gyfer gwaith pwysicaf ei fywyd.

Erys yr hen Ysgubor hyd heddyw, a phe y gallasai ceryg ei muriau lefaru, a'r trawstiau o'i gwaith coed ateb, diau y buasai ganddynt ddirgelion lawer i'w hysbysu i ni am bryderon calon ein gwrthddrych y dydd hwnw. Bu am gyfnod byr yn yr ysgol a gadwai y Parch. William Jones, ei weinidog. Yn yr adeg hon y dechreuodd efe ddysgu y gelfyddyd o ysgrifenu. Yr oedd wedi dechreu pregethu er's dwy flynedd cyn hyn. Yn y flwyddyn 1802, meddianwyd ef gan awydd cryf am fyned i rywle i fwynhau manteision addysgol helaethach, er ei addasu yn fwy ar gyfer gwaith mawr ei oes. Ystyrid hyn gan lawer yn y dyddiau hyny yn afreidiol, a hyny am y tybient mai pregethwyr o geudod y ffos yn unig oeddynt yn dwyn arnynt nodau rhai wedi eu heneinio gan Dduw i'r gwaith; ac mai niweidio y cyfryw a wneid drwy roddi iddynt addysg Golegol. Ond nid felly y syniai ein gwron am ei ddyfodol a'i waith. Gallasai gael addysg gyda Dr. Lewis, yn Llanuwchllyn, heb fyned yn mhell o'i gartref, ond teimlai fod arno angen mwy o gyfleusderau er arferu ac ymgydnabyddu â'r iaith Saesoneg, nag allasai efe gael yn Sir Feirionydd ar y pryd. hwnw.

Deallodd y Parch. John Roberts, Llanbrynmair, am yr awyddfryd hwn oedd ynddo, a chynghorodd

ef i fyned i Fwlchyffridd, ger y Drefnewydd, fel y gallai sicrhau yr hyn yr awyddai gymaint am dano. Wedi cael boddlonrwydd ei rieni, penderfynodd fyned yn ol cyfarwyddyd Mr. Roberts iddo. Gwawriodd dydd ei ymadawiad o dy ei dad. Buasem yn hoffi gwybod beth oeddynt y cynghorion a roddwyd iddo gan ei dad, ac yn arbenig gan ei fam y dydd pwysig hwnw. Diau iddynt gydweddio cyn iddo gychwyn ymaith, oblegid arferent wneuthur hyny gyda'u gilydd yn ddyddiol er's tro bellach, ac yn sicr, nid aeth amgylchiad pwysig felly heibio heb iddynt gyd-ddeisyf am fendith yr Arglwydd i gyfarwyddo ei gerddediad ef. Wedi iddo gyrhaedd i Fwlchyffridd, trefnwyd iddo letya yn ystod ei arosiad yno yn Ngallt-y-ffynon. Yr oedd y teulu yn geraint i Mr. Roberts o Lanbrynmair. Hefyd, un o'r enw John Roberts ydoedd ei ysgolfeistr yma. Buasai yn dda nodedig genym allu rhoddi i'r darllenydd ychydig o hanes athraw cyntaf Mr. Williams oddicartref. Ond er pob ymdrech o'r eiddom i gael rhyw wybodaeth am dano o ran ei gymeriad moesol, a'i alluoedd addysgol, ni lwyddasom yn ein hamcan. Dichon mai hen filwr anafus wedi dianc yn archolledig o faes y gwaed, neu mai hen forwr a waredwyd o safn marwolaeth mewn llongddrylliad ydoedd efe; ond waeth i ni heb ddyfalu, ni wyddom ddim am dano ond yn unig ei enw. Er mai Saesonaeg a leferid gan y rhan luosocaf o drigolion Bwlchyffridd y pryd hwnw fel yn awr, eto, nid rhyw lawer o gynydd a wnaeth ein gwrthddrych yn yr aeg hono tra y bu yn aros yn y lle. Adroddai yr Hybarch Hugh Morgan, Samah, wrth y Parch. J. C. Jones, Llanfyllin, ddarfod i un amgylchiad ddygwydd yn hanes Mr. Williams yma, am yr hwn y poenid ef gan weision Gallt-y-ffynon tra y bu yno. Ymddengys ei fod yn aros yno ar adeg cynhauaf gwair, a rhyw ddiwrnod, gan faint ei awydd i roddi cynorthwy iddynt i gasglu y gwair i ddiddosrwydd, dywedodd wrthynt yn sydyn, "Come to hel boys— y gwair." Poenid ef ganddynt, drwy eu bod yn sicrhau ddarfod iddynt hwy ddeall iddo ddywedyd wrthynt, "Come to hell," gan egluro iddo eu bod yn rhyfeddu fod pregethwr yn ceisio ganddynt ddyfod i uffern.

Prin y gallesid dysgwyl dim yn amgenach na rhyw drwstaneiddiwch fel a nodwyd, oddiwrth fachgenyn ieuanc a fagesid yn mynydd-dir Meirionydd, lle nad yngenid bron byth air o'r Saesonaeg gan neb o'r trigolion y pryd hwnw. Faint bynag oedd ei awydd ef am ddysgu Saesonaeg yn Mwlchyffridd, sicr yw fod ei awydd am bregethu Cymraeg wedi enill mwy o nerth yn ei feddwl, megys heb yn wybod iddo. Y Parch. John Roberts, Llanbrynmair, a arolygai dros yr eglwys Annibynol yn y lle y pryd hwn; felly, daeth Mr. Williams i gyffyrddiad agosach yno â'r gwr rhagorol hwnw, yr hwn a roddodd i'r efrydydd ieuanc lawer o gynghorion, y rhai a ystyriai efe dros weddill ei oes o werth annhraethol iddo. Ni bu ei arosiad yma ond am rhyw wyth neu naw mis, pryd y dychwelodd i'w gartref am ychydig cyn myned i'r Athrofa. Yn Mwlchyffridd yn mhen blynyddoedd ar ol hyn y gwnaeth efe yr ymgais i bregethu yn Saesonaeg am y waith gyntaf erioed, ac nid rhyw lwyddianus iawn y bu yn ei anturiaeth gyntaf i bregethu yn yr iaith agosaf atom, er hyny ni ddigalonodd efe. Cyfeiriasom eisoes at y "Cyfamod gweithredoedd" a wnaeth ei dad âg ef yn nglyn âg ymatal o hono rhag sugno, ac os y cadwai efe yn ffyddlon at amodau y cyfamod hwnw, y rhoddid iddo "Yr oen du" yn wobr am hyny. Ac felly y bu, a chynyddodd y da hwnw o'i eiddo ar y ddaear yn ddirfawr; a chyn myned i'r Athrofa gwerthodd y ddeadell ddefaid, ac â'r arian a dderbyniodd efe am danynt y cynaliwyd yn ystod tymhor ei gwrs Athrofaol. Symudwyd Athrofa Croesoswallt yn y flwyddyn 1792 i Wrexham, at y Parch. Jenkin Lewis, fel y gallai efe ei llywyddu yn gystal a bod yn weinidog i'r Eglwys Annibynol yn Mhenybryn.

Yn y flwyddyn 1803, penderfynodd ein gwron fyned yno i ymgeisio am dderbyniad i'r Athrofa. Diau mai pryderus iawn ydoedd ei feddwl wrth deithio tua Wrexham, gan na wyddai efe beth a fyddai ei dynged yn niwedd ei daith, Gan y dywedir mai Mrs. Lewis a ddaeth i'r drws i ymddyddan â'r ymgeisydd newydd, rhaid mai oddeutu diwedd y flwyddyn y cymerodd hyny le, oblegid yn mis Tachwedd, y flwyddyn hono, yr ail briododd Mr. Lewis gyda Mrs. Armitage, gweddw y diweddar Barch. W. Armitage, Caerlleon Gawr, yr hon oedd Saesones hollol. Dichon hefyd mai camgymeriad yw dywedyd mai Mrs. Lewis a ddaeth i'r drws, ac mai cywirach yw nodi mai Miss Armitage, merch Mrs. Lewis, a agorodd y drws i'r Cymro o Lanfachreth. Fodd bynag am hyny, bu yn rhaid ymofyn am gyfieithydd rhyngddynt, gan nas gallent heb hyny ddeall eu gilydd. Wedi iddo weled yr Athraw, a rhoddi iddo brofion o iachusrwydd ei athrawiaeth, yn ol fel y gofynai y Trysorfwrdd Cynulleidfaol gan bob ymgeisydd, rhoddwyd iddo dderbyniad i'r Athrofa. Nid ydym yn deall fod unrhyw safon neillduol heblaw yr uchod i'w phasio cyn cael derbyniad i'r sefydliad y pryd hwnw. Heblaw hyny, yr oedd Ysgol Ramadegol yn gysylltiol â'r Athrofa hyd ei symudiad o'r Drefnewydd i Aberhonddu, pryd y diddymwyd hi. Er iddo gael ei hun o fewn i gynteddau sefydliad addysgol yr enwad, eto oherwydd fod ei anfanteision boreuol wedi bod y fath, ni allodd efe ddeall nemawr o gyfrinion yr ieithoedd clasurol yn ystod ei efrydiaeth yn yr Athrofa, eto drwy gryfder ei alluoedd naturiol, ni ddaeth efe allan oddi yno heb ddeall rhyw gymaint o Roeg a Lladin hefyd. Ond os y methwyd a gwneud ysgolor gwych o hono, profodd ei hun yn dduwinydd dwfn, ac yn bregethwr oedd yn meddu arbenigrwydd hyd yn nod y pryd hwnw. Fel un oedd wedi ei alw gan Dduw i fod yn Apostol, yr oedd yn mawrhau ei swydd i'r fath raddau, fel yr oedd pob peth arall oedd pob peth arall yn cael bod yn is-wasanaethgar iddi. Meddai "reddf naturiol at bregethu, deall cyflym i amgyffred gwirioneddau duwinyddol, ac athrylith gref at uchaniaeth.”

Dywed Dr. Jenkin mewn ysgrif alluog arno yn yr Homilist, yr hon a welir yn nghyfrol III., tudal. 209, ac o ba un y cymerwyd y dyfyniad uchod: "Iddo fyned i'r Athrofa i ymofyn 'bara' i faethu ei athrylith, ond mai ceryg sychion a chelyd a roddwyd iddo i lwytho ei gof â hwynt." Nid yw y mynegiad uchod o eiddo Dr. Jenkin mewn un modd i'w ddeall fel yn adlewyrchu yn anffafriol ar allu yr athraw galluog i gyfranu addysg, ond yn hytrach yn gondemniad ar y gyfundrefn addysgol a osodwyd iddo gan y pwyllgor i'w chyflwyno i rai oeddynt heb gael manteision addysgol boreuol digonol i'w galluogi i amgyffred dim o'r bron, am yr hyn a gyflwynid i'w sylw, ac mai llawer doethach fuasai rhoddi hyfforddiant mewn llenyddiaeth a duwinyddiaeth Seisnig yn unig iddynt hwy, yn yr amser byr oedd iddynt yn yr Athrofa. Byddai ein gwrthddrych yn cwympo yn fynych wrth geisio cerdded ar hyd llwybrau y gramadegau, a chynyrchai hyny chwerthiniad mynych yn mysg ei gyd-efrydwyr; ac wrth weled hyny, dywedodd ei athraw wrthynt unwaith: "Do not laugh at him, he will beat you all before long." Ac yn sicr, megys y prophwydodd efe, felly yn hollol y bu, nid mewn dysgeidiaeth aruchel ond fel pregethwr a meistr y gynulleidfa. Mynegir ddarfod iddo dystio wrth ei athraw ar ddiwedd ei dymhor yn yr Athrofa, ei fod yn credu nad ymadawsai nemawr un oddiyno yn onestach nag ef, gan olygu nad oedd efe yn cludo rhyw lawer o ddysgeidiaeth gydag ef oddiyno.

Yr oedd y Parchedigion canlynol yn cydefrydu â Mr. Williams yn Wrexham am beth amser:—David Thomas, Llanfaches; David Powell, Cae-bach; Benjamin Evans, Bagillt; John Lewis, Bala; yr hwn a urddwyd i gyflawn waith y weinidogaeth Awst 23ain, 1808. Rhoddir dyddiad ei urddiad ef am na cheir ef yn hanes eglwys y Bala; Thomas Powell, Brynbiga; William Jones, Dwygyfylchi; William Jones, Penybontarogwy; David Roberts, Dinbych, a Cadwaladr Jones, Dolgellau. Bu y gwŷr uchod o wasanaeth dirfawr i grefydd yn ein gwlad, yn y pulpud, a thrwy y wasg, yn arbenig ddau o honynt, y naill fel awdwr y Geiriadur Duwinyddol rhagorol sydd genym, a'r llall fel Golygydd medrus y Dysgedydd, am y cyfnod maith o un flwydd ar ddeg ar hugain. Buasai yn hawdd i ni ysgrifenu penod helaeth ar fywyd a llafur pob un o'i gydefrydwyr, ond buasai hyny yn chwyddo y gwaith dros ein terfynau rhagosodedig. Efallai fod eraill o'r hen weinidogion wedi bod yn yr Athrofa ar yr un adeg a'n gwrthddrych, ond methasom ni a chael sicrwydd am neb ond a enwasom. Darfu i alluoedd pregethwrol Mr. Williams ymlewyrchu yn nodedig o ddysglaer cyn ei ymadawiad o'r Athrofa. Bu ar deithiau yn y Deheudir yn ystod gwyl ddyddiau yr Athrofa, ac enillodd sylw arbenig, a chymeradwyaeth gyffredinol fel pregethwr ar y teithiau hyny. Wedi ei ddychweliad oddiyno y tro diweddaf, derbyniodd alwad oddiwrth eglwys barchus Horeb, Sir Aberteifi. Yr oedd hyn wedi ymadawiad Mr. Lloyd a Mr. Jones, y rhai a fuont yn cydweinidogaethu yn Horeb a'r cylch am beth amser, a chyn i Mr. Thomas Griffiths gael ei urddo yn weinidog i'r eglwys. Penderfynodd Mr. Williams ateb yr alwad o Horeb yn gadarnhaol; ac aeth mor bell ag eistedd i lawr i ysgrifenu yr atebiad iddi, ond pan yr oedd efe wrth y gwaith pwysig hwnw, daeth un o'i gyd-fyfyrwyr i'w ystafell, gan ei hysbysu fod caniatad i'r myfyrwyr oll i fyned gyda'u hathraw i gyfarfod pregethu oedd i'w gynal dranoeth yn Liverpool, ond fod yn rhaid iddynt gofio dychwelyd dranoeth wedi y cyfarfod. Rhoddodd yntau ei bin ysgrifenu o'i law yn y fan, ac ymaith àg ef yn llawen ei galon i'r wyl arbenig, gan feddwl yn sicr am orphen y llythyr wedi dychwelyd yn ol, ond nid oedd y llythyr hwnw byth i gael ei orphen." Wrth ddychwelyd o'r cyfarfod gyda'i athraw, galwasent eu dau yn nhy Mr. Thomas Jones, Cutler, yn Nghaer, yr hwn oedd yn foneddwr gwir grefyddol, cyfoethog, a haelionus iawn. Hysbysodd Mr. Lewis iddo fod Mr. Williams wedi derbyn galwad, a'i fod yn bwriadu ymsefydlu yn Horeb, Sir Aberteifi. Gwelodd Mr. Jones ar unwaith y buasai hyny yn golled na wyddid ei maint i'r enwad Annibynol yn Ngogledd Cymru, ac anogodd ef yn daer iawn i ymsefydlu yn y Wern a Harwd, gan ddwyn ar gof iddo fod ar yr enwad yn y Gogledd fwy o angen un o'i fath ef nag oedd arno yn y Deheudir, canys yr oedd gan y Deheuwyr eu Davies ddoniol a galluog yn Abertawe, a Hughes yn y Groeswen, yr hwn oedd yn un gronfa lawn o athrylith gref; a Williams yn Llanwrtyd, yn llawn o'r tân nefol; ac heblaw hyny, fod yr enwad Annibynol yn wanach yn y Gogledd nag ydoedd yn y Deheudir, a bod hyny yn un rheswm dros geisio ganddo roddi heibio y bwriad o fyned i Horeb. Sicrhaodd ef hefyd, na byddai arno eisieu dim daioni os yr elai efe i'r Wern. Pa fodd bynag, o herwydd ei daerni, llwyddodd Mr. Jones i'w berswadio i aros yn y Gogledd, ac anfonodd Mr. Williams ei atebiad nacaol i'r alwad o Horeb. Hysbysodd Mr. Jones eglwysi y Wern a Harwd o hyny, a rhoddasent hwythau alwad i Mr. Williams ar unwaith. Rhyfedd fel y cyfryngodd Rhagluniaeth y nef mor brydlon, fel ag i ddwyn hyn oddiamgylch yn llwyddianus; ac yn hyn oll, gwelir yn eglur mai nid eiddo dyn ei ffordd, ac mai nid ar law gwr a rodio y mae llywodraethu ei gerddediad, ond mai oddiwrth yr Arglwydd y mae ei gerddediad ef.

Dichon na ddaeth i galon ond ychydig o Annibynwyr yr oes hon i ddychmygu maint y daioni a wnaethpwyd gan Mr. Jones, Caer, i'r enwad Annibynol, ac i grefydd yn Nghymru, ac yn arbenig yn Ngogledd Cymru. Efe a sefydlodd ysgolion dyddiol a symudol yn ein henwad, ac a lwyddodd i gael Dr. George Lewis i'w harolygu, a bu hyny yn foddion i atal y gwr rhagorol hwnw rhag myned i America i drigianu fel yr oedd unwaith wedi bwriadu a rhagdrefnu i fyned. Bu Mr. Jones yn gynorthwy—ydd sylweddol, ac yn noddydd caredig i lawer eglwys wan ac anghenus. Efe, ar ei draul ei hun, ag eithrio ychydig gynorthwy gan amaethwyr yr ardal, a adeiladodd gapel cyntaf Rhesycae. Yn wir, ymestynai ei ofal dros yr holl eglwysi, a phryderai am eu llwyddiant. Yr oedd ef yn dywysog y cyfranwyr yn ei ddydd. Gresyn na buasai genym fwy o hanes y gwr rhagorol hwn. Gwnaethom bob ymdrech i sicrhau hyny, ond aflwyddianus fuom. Nid ydym yn deall ра fodd y bu ei gydoeswyr mor esgeulus gyda hyn o orchwyl. Fel y canlyn yr ysgrifenai y diweddar Mr. E. G. Salisbury, gynt o Gaer atom, a hyny ychydig amser cyn ei farwolaeth, "I am sorry that I cannot give you any information about Mr. Jones that is likely to be of service to you. I remember hearing Mr. Williams of Wern alluding to him as a good man who had done service to Wales. But I was a child at the time, and could not appreciate the words he uttered in my presence.

Fel prawf ddarfod iddo wneuthur gwasanaeth i Gymru, darllener ei ewyllys olaf i'r enwad yr hon sydd fel y canlyn: I also give and bequeath unto the said John Dickinson, Charles Williamson, and Thomas Clubb, and the survivor of them, and the heirs, executors, and administrators of such survivor, the sum of five hundred pounds upon trust to pay and apply the interest, dividends, and proceeds thereof, to my shopman Edward Powell, during the term of his natural life, and from and after his decease, to his widow (if he leaves any), during the term of her natural life, or so long as she continues his widow, and from and after her decease, or in case she marries again, or from and after the decease of the said Edward Powell, in case he leaves no widow, then I give and bequeath the said principal sum of five hundred pounds to be equally divided amongst the children of the said Edward Powell, if more than one, if but one, then to such only child. And in case there should be no lawful issue of the said Edward Powell then living, then I give and bequeath the said sum of five hundred pounds to the Reverend Jenkin Lewis of Wrexham, the Reverend George Lewis of Llanuwchllyn, the Reverend John Roberts of Llanbrynmair, and the said Charles Williamson, upon trust, to put and place the same out at interest upon real or Government security, and to apply the interest, dividends, and proceeds thereof for the propagation of the gospel in South Wales. And I do hereby direct my said Trustees, the said John Dickinson, Charles Williamson, and Thomas Clubb, to permit and suffer the said Edward Powell to employ the said sum of five hundred pounds in business during the term of his natural life, they taking such ample and sufficient security from him for the same as they in their discretion shall think most proper. I also give and bequeath unto the said Jenkin Lewis, George Lewis, John Roberts, and Charles Williamson, the sum of fourteen hundred pounds upon trust to put and place the same out at interest upon real or Government security, and to pay and apply the interest, dividends, and proceeds of seven hundred pounds part of the said sum of fourteen hundred pounds, to such of the poor Dissenting Ministers in North or South Wales, as they in their discretion shall think proper; but I do hereby direct that there shall not be given to any minister a sum exceeding five pounds in one year, and to apply the interest, dividends, and proceeds of seven hundred pounds, the remaining part of the before mentioned sum of fourteen hundred pounds for the support of the schools of which Mr. George Lewis is now 'superintendent, the interest of the said sum of fourteen hundred pounds to commence from the day of my death, but the principal not to be claimed until after the expiration of two years afterwards. I also give and bequeath to the said Jenkin Lewis, George Lewis, John Roherts, and Charles Williamson, the sum of two hundred pounds upon trust to put and place the same out at interest upon real or Government security, and to pay and apply the interest, dividends, and proceeds thereof to such of the most needy young men in the Academy at Wrexham (of which Mr. Jenkin Lewis is now a Tutor) as the Tutor thereof for the time being shall think proper. And it is my will and desire that when any one or more of my said Trustees the said Jenkin Lewis, George Lewis, John Roberts, and Charles Williamson, shall happen to die, the survivors of them, or the majority of such survivors shall proceed to elect and appoint another Trustee, or other Trustees, in the place and stead of such deceased Trustee or Trustees, in order that there may be constantly four Trustees to act in the execution of the trusts reposed in them as aforesaid, and such Trustee or Trustees so elected, and appointed, from time to time, shall be invested with the same powers, and the like authorities, as the Trustees so originally named in this my will as aforesaid.'

Arwyddwyd yr ewyllys uchod Mai 5ed, 1810; yn ychwanegol, mewn ol—ewyllys o eiddo Mr. Jones, yr hon a arwyddwyd Gorphenaf 17eg, 1810, ceir a ganlyn:— And whereas I have in my hands the of fifty pounds left by the late John Henshaw of Wem, now I do hereby give and bequeath the same to the said John Dickinson, Charles Williamson, and Thomas Clubb, upon trust, to put and place the same out at interest, upon real or Government security, and to pay and apply the interest, dividends, and proceeds thereof for the support of the Welsh Charity Schools of which I am Treasurer.

Profwyd ei ewyllys yn Nghaer, Mai 5ed, 1814. Y mae holl ewyllys Mr. Jones, copi o'r hon sydd ger ein bron, yn wir ddyddorol, ond ni farnasom yn ddoeth gyhoeddi yma ond yn unig ei gymunroddion cyhoeddus i'r enwad Annibynol yn Nghymru. Y mae yr arian uchod, yn ol darbodion yr ewyllys, yn cylchdroi yn ein mysg er gwasanaeth yr enwad hyd y dydd heddyw. Bu farw Mr. Jones, a hyny yn dra sydyn, boreu dydd Gwener, Tachwedd 5ed, 1813, yn 76 oed. Claddwyd ef y dydd Iau canlynol yn mynwent capel yr Annibynwyr, Heol y Frenhines, yn Nghaer.

Dywedir yn y Chester Chronicle am ddydd Gwener, Tachwedd 12fed, 1813, am dano fel y canlyn: "Anfynych y collodd cymdeithas, ac anfynych y gall fforddio colli dynion fel Mr. Thomas Jones. Pa beth bynag sydd gyfiawn, teg, ac anrhydeddus mewn masnachwr; pa beth bynag sydd hawddgar mewn cyfaill, pa beth bynag sydd yn gariadus yn y dyngarwr, pa bethau bynag sydd yn gosod urddas ar Gristion, er cyfansoddi ei gymeriad, ac yn hyrwyddo ei ymdrechion, llewyrchodd y cyfryw rinweddau yn mywyd yr hwn y mae holl Gaer yn awr yn galaru am dano. Collodd y tlawd gyfaill, y cyfoethog esiampl i'w ddilyn, yr anwybodus ddysgawdwr, y trallodus ddyddanydd, yr anfad a'r drygionus rybuddiwr ac adferwr. Pan y mae y byd Cristionogol yn galaru ar ei ol, y mae yn ddiamheu ei fod ef ar ei enill, ond i'r rhai sydd yn crwydro yn yr anialwch, y mae eu colled hwy yn annhraethol fawr. Diolched y tlodion i Dduw am iddo arbed iddynt eu cymwynaswr am gyhyd o amser, a bydded i'w galar droi yn llawenydd, oblegid fod 'bendith yr hwn oedd ar ddarfod am dano,' yn eiddo i'w cyfaill ymadawedig." Tra y sonir am y gwaith a gyflawnodd gwrthddrych y cofiant hwn yn Ngogleddbarth Cymru, bydd coffa hefyd, am yr hyn a wnaeth Mr. Thomas Jones o Gaer, er dylanwadu ar Mr. Williams i wrthod yr alwad o Horeb, ac ymsefydlu yn y Wern. Er i Mr. Williams gael ei gymhell i aros yn yr Athrofa yn hwy, eto, wrth weled y cynhauaf yn fawr, a'r gweithwyr yn anaml iawn y dyddiau hyny, dywedai fod yn rhaid iddo ef ymadael, neu yr elai y cynhauaf heibio tra y byddai efe yn hogi ei gryman; ac felly, wedi iddo dreulio pedair blynedd yn yr Athrofa, ymadawodd oddiyno, gan wynebu ar faes ei lafur dyfodol mewn llawn ymddiried yn yr hwn a ddywedodd "Cyfarwyddaf di, a dysgaf di yn y ffordd yr elych, a'm llygad arnat y'th gynghoraf."