Cofiant Darluniadol Y Parch William Williams o'r Wern/Nodweddion Arbenig Ein Gwrthddrych Fel Pregethwr

Cofiant Darluniadol Y Parch William Williams o'r Wern

gan David Samuel Jones

PENNOD XVI.

NODWEDDION ARBENIG EIN GWRTHDDRYCH FEL PREGETHWR.

Y CYNWYSIAD—Un o ragoriaethau Mr. Williams fel pregethwr Darluniad o hono gan y Parch. William Rees, D.D. Ysgrif y Parch. Owen Thomas, D.D.— Nodiadau gan y Parch. Robert Roberts, Rhos.

YN ychwanegol at yr hyn a nodir yn y benod flaenorol am ein gwrthddrych fel pregethwr, gallwn sylwi ei fod yn gallu cynyrchu effeithiau dwysion ar ei wrandawyr, heb un ymdrech ymddangosiadol i ymgyrhaedd at hyny—dim ond wrth siarad yn dawel â hwy; ac yr oedd hyny yn un o'i ragoriaethau arbenig fel pregethwr, ac yn ei wahaniaethu oddiwrth bregethwyr ei oes. Pan y gofynwyd i Raphael unwaith, pa fodd yr ydoedd efe yn gallu paentio ei ddarluniau mor ardderchog? Dywedodd "I dream dreams, and see visions, and then I paint my dreams and my visions." Breuddwydiai Mr. Williams hefyd freuddwydion, a gwelai weledigaethau, ac yr oedd yn gallu eu dangos yn ogoneddus yn yr areithfa, ond nid oedd yn gallu eu hysgrifenu ar y llen yn y fath fodd fel ag i'w dangos i'r fantais oreu, ac oblegid hyny, nid yw y pregethau a ysgrifenodd ef ei hunan i'r wasg, mewn un modd yn ddangosiad cywir o'r hyn oeddynt mewn arucheledd a dylanwad yn y traddodiad o honynt. Dywed Dr. W. Rees, yn ei Gofiant i Mr. Williams, fel y canlyn am dano fel pregethwr:—

"Yr ydym bellach yn dyfod at y gamp uchaf ei fywgraffiad, sef i geisio gwneuthur portreiad o'i nodwedd fel pregethwr, oblegid mai yr hyn a ddywedir am dano dan y pen hwn, yn ddiau, a fydd yn brif destun beirniadaeth. Nid ydys yn dysgwyl y gellir boddloni pawb, ond ymdrechir i wneuthur cyfiawnder hyd y gellir â'r gwrthddrych hyglod, heb ddysgwyl canmoliaeth ar un llaw, nac ofni difrïaeth ar y llaw arall. Dywed fy nghyfaill, Mr. D. Hughes o St. Sior, fel hyn:—Ystyriwyf y gwaith o dynu darlun o'r hen seraph Williams o'r Wern, y fath ag y gellir dywedyd am dano wrth yr oes a ddel, un fel yna yn gymhwys oedd efe, yn orchest—gamp fawr. Yr oedd cymaint o unigoledd a hynodrwydd yn perthyn iddo o dullwedd ei feddwl, tarawiad ei ddawn, ac eglurder ei amgyffredion, fel y gofynid gradd helaeth o chwaeth athrylithaidd i adnabod ei gywir nodwedd, ond y mae yn llawer anhaws darlunio nag adnabod unrhyw wrthddrych. Y mae yn deilwng i bawb gael tynu ei ddarlun yn ei ddillad goreu, felly yntau. yn ddiau. Ymddangosai yn hynod, ïe, yn dra rhagorol brydferth, pe byddai yn bosibl ei gywir bortreiadu ar foreu Cymanfa, fel ei gwelwyd lawer gwaith, wedi esgyn y Rastrum o flaen rhai miloedd o wrandawyr, yn traethu ar ryw favourite topic, megys mawredd, trugaredd, cariad, neu amynedd Duw, &c., pan y byddai ei olwg, ei lais, ei loywon ddrychfeddyliau, yn nghyd â mawredd y testun, wedi caethiwo pob meddwl trwy yr holl dorf, nes berwi y teimladau, gwlychu pob grudd â dagrau, a llanw pob mynwes à syndod. Byddai picture yr hen Williams, ar ddydd Cymanfa, yn ogoniant i'r wlad a'i magodd, yn hyfrydwch i filoedd a'i clywodd, ac yn glod i'r darluniedydd.'..... Wrth wrando Williams yn pregethu, gallasech ei gyffelybu i delynor medrus, yr hwn cyn dechreu chwareu ei dôn a drinia, ac a gywreinia danau ei delyn, ac wedi cael pob tant i gywair priodol, a chwery ei fysedd ar hydddynt, nes y clywid y gyd-gerdd bereiddiaf a melusaf yn dylifo megys oddirhwng ei ddwylaw. Cymerai yntau ei destun megys y cerddor ei delyn, ac wedi pum' munyd feallai o gyweirio ei danau mewn rhagymadrodd a dosbarthiad, dechreuai chwareu arnynt, gan dywallt allan y fath beroriaeth seinber, fel os byddai rhywun o'r rhai a fyddent yno yn bresenol heb ei gynhyrfu dan ei ddylanwad, rhaid ei fod wedi cau ei glustiau, fel y neidr fyddar, rhag gwrando ar lais y rhiniwr a'r swynwr cyfarwydd hwn. Rhoddi y fath ddesgrifiad o hono ag a grybwyllai y cyfaill rhag-grybwylledig pan y safai uwchben tyrfa Cymanfa neu gyfarfod, sydd orchwyl pell uwchlaw fy ngallu i. Byddai yn hawdd i'r rhai cyfarwydd âg ef, frudiaw oddi-wrth ei ddull a'i agwedd cyn pregethu ar y cyfryw achlysuron pa fodd y byddai arno pan elai ati. Pan fyddai yn llawn ysbryd pregethu, a'i feddwl yn cydio yn ei fater yn y rhagolwg arno, nes y byddai ei enaid wedi chwyddo gan ddrychfeddyliau, byddai ei wefusau a'i eiliau yn ymsymud ac yn crychu, gan gyfnewid eu dull a'u ffurf yn barhaus; byddai ei lygad megys yn chwyddo, ac yn mynych newid ei ddynodiant (expression) megys pe buasai drychfeddyliau ei enaid yn saethu allan trwyddo, y naill ar ol y llall, a phob un yn argraffu ei ddelw ei hun arno yn ei fynediad drwyddo, a'r naill yn dinystrio gwaith y llall mor gynted ag y gorphenai ef. Edrychai weithiau yn hynod o absenol oddiwrtho ei hun, fel un wedi llwyr soddi, o ran ei feddwl, i ryw fater; pan orphenai yr hwn a bregethai o'i flaen, cyfodai i fyny mewn agwedd a dull a ddangosai bod ei holl deimladau wedi eu hadsefydlu, a bod y gwaith ag oedd yn myned yn mlaen yn y peiriant mewnol yn awr wedi sefyll, i'r dyben i'w ail osod i droi yn rheolaidd, er bwrw allan ei gynyrch i'r cyhoedd. Wedi darllen ei destun, yn lled afler yn gyffredin, a rhagymadroddi yn fyr, fel y crybwyllwyd, cydiai yn ei fater, a dosbarthai ef yn gryno ac yn fyr, a dechreuai ei osod allan a'i egluro mewn trefn, gan gadw perffaith lywodraeth ar ei deimladau a'i lais, fel un a fyddai yn gwbl feistr arno ei hun, ar ei fater, ac ar ei wrandawyr; fel y byddai yn myned i mewn iddo, ac yn cynesu ynddo, dechreuai delweddau ei feddwl godi drachefn i'w wynebpryd a'i lygaid, a'r drychfeddyliau ysblenydd hyny a fuasent o'r blaen yn berwi yn ei galon, a ddechreuent ddylifo allan, gan gymeryd eu hadenydd oddiar ei wefusau, y naill ar ol y llall, nes y byddai yn fuan wedi hoelio pob clust wrth ddôr ei enau, pob llygad o'r dorfa fyddent dano wedi ei sefydlu arno, a phob meddwl wedi ei glymu wrth ei fater. Weithiau byddai yr holl gynulleidfa yn gwrando mewn dystawrwydd syn, pob un megys yn arswydo gollwng nac ochenaid nac anadliad uwch na'u gilydd allan, a phob gair o'i enau, fel y disgynai ar y glust, yn taro y deigryn dystaw allan o'r canoedd llygaid a fyddent wedi eu sefydlu arno, ac yn gwylio symudiad ei wefusau. Bryd arall, byddai ocheneidiau, gwenau, a dagrau, i'w clywed a'u gweled, y naill yn dyrchafu o'r fynwes, y lleill yn argraffedig ar y wedd, y lleill yn dylifo o'r llygaid, yn cydgymysgu â'u gilydd, fel ag y byddai holl deimladau y natur ddynol wedi eu cynhyrfu a'u galw i weithrediad gan Feistr y gynulleidfa.' Yr oedd ei lais yn hyglyw i bawb, pa mor luosog bynag fyddai y gynulleidfa, a'i dôn yn beraidd anghyffredinol, pan fyddai yn ei lawn hwyliau yn traddodi; ac ymddangosai yn myned trwy ei waith yn naturiol, esmwyth, a diboen, heb gymaint a gwlithyn o chwys ar ei wyneb. Nid trwy ymladd, gorchest, a gorthrech, y byddai byth yn dryllio teimladau ei wrandawyr, ond eu denu, eu henill yn esmwyth a naturiol, eu tymheru a'u toddi, yn gyffelyb i ddylanwad yr haul ar y cwyr.

Gwyddem fod y Parch. Owen Thomas, D.D., wedi cael llawer o gymdeithas Mr. Williams yn bersonol, a'i fod hefyd yn edmygwr mawr o hono, ac oblegid hyny, awyddem am y fraint o'i weled, a chael ymddyddan âg ef ar y mater. Yr oedd y Parch. T. E. Thomas, Coedpoeth, a ninau yn dygwydd bod yn Liverpool prydnawn dydd Sadwrn, Mehefin 13eg, 1891, a galwasom yn nhŷ y gwr Parchedig. Cawsom y pregethwr enwog yn llesg a gwanaidd iawn, ond wedi codi o'i wely, ac yn eistedd yn ei lyfrgell ardderchog. Yr oedd haul ei fywyd dysglaer a defnyddiol yn nesu tua'r gorwel yr adeg hono, ond yn myned i lawr yn ogoneddus iawn yr ochr hyn, ac i godi yn ogoneddusach yn y byd lle nad ä byth i lawr mwyach. Dywedodd lawer o bethau wrthym, y rhai nas anghofir genym byth. Teimlem ein dau ei fod yn siarad megys un ar drothwy tragwyddoldeb. Cyn i ni fyned ymaith, dywedodd wrthym ni:—"Yr oedd fy mrawd John yn dweyd wrthyf, eich bod chwi yn parotoi Cofiant i Mr. Williams, Wern." Dywedasom ein bod, a gofynasom am ei ganiatad i adgyhoeddi ei ysgrif werthfawr ar Mr. Williams fel pregethwr, yr hon yn gyntaf a ymddangosodd yn Nghofiant rhagorol John Jones, Talysarn. "Cewch a chroesaw," oedd ei atebiad caredig. Trwy ganiatad ychwanegol y Mri. Hughes a'i fab, Wrexham, rhoddwn yr ysgrif hono yma, yr hon a welir ar tudalen 960—964 o'r gwaith pwysig a nodwyd:—"Yr oedd Mr. Williams yn ddiddadl, yn un o brif bregethwyr ei oes.........Yr oedd oedd rhywbeth yn ei olwg yn dynodi dyn a mesur anghyffredin o chwareugarwch ynddo. Ac yr ydym yn tybied mai un felly yn arbenig ydoedd yn naturiol. Yr ydym yn darllen ei fod 'er yn blentyn, yn hynod o ran ei dymher lawen, fywiog, a chwareus; fel yr arferai ei dad ddywedyd yn aml am dano, na wyddai yn y byd pa beth i'w feddwl o hono, a'i fod yn ofni y byddai yn od ar holl blant y gymydogaeth.' Dywedai ei hunan, medd Mr. Richard Parry, Llandudno, ei fod, pan yn ddyn ieuanc, yn agored i ysgafnder; ac i ryw hen wraig rywbryd ei gyfarch, ar ol ei bregeth, a dywedyd wrtho, Yr ydych yn bregethwr da, ond y mae yn rhaid i chwi roddi heibio y cellwair yna, onide ni wnewch fawr o les. Ac yn ol y diweddar Mr. Cadwaladr Jones, Dolgellau, yr oedd ei ddull a'i agwedd, pan y dechreuodd bregethu, yn lled annerbyniol gan lawer......Golwg hyf, lled ysgafn, a chellweirus oedd arno pan y dechreuodd bregethu; a byddai yn dueddol i ddywedyd lluaws o ymadroddion a dueddent i yru ei wrandawyr yn ysgafn a chwerthinllyd.' Nid ydym yn amheu dim nad hyny oedd y mwyaf naturiol i'w ddawn ef. Yr oedd y bregeth gyntaf erioed a glywsom ni ganddo, yr hyn oedd yn ein capel ni yn Nghaergybi, tua'r flwyddyn 1821, oddiar Weledigaeth yr esgyrn sychion, yn un dra difrifol. Yr ail dro i ni ei glywed, yr oedd yn dra gwahanol. Yr oedd hyny drachefn yn Nghaergybi, ar yr achos Cenadol, yn y flwyddyn 1825, pryd ar ol pregeth nodedig o ddifrifol gan y diweddar Mr. Roberts, Llanbrynmair, oddiar Zechariah iv. 6, y pregethodd Mr. Williams oddiar Esther iv. 14, 'O herwydd os tewi a son a wnei di y pryd hyn, esmwythdra ac ymwared a gyfyd i'r Iuddewon o le arall, tithau a thy dy dad a gyfrgollir. A phwy sydd yn gwybod ai o herwydd y fath amser a hwn y daethost ti i'r frenhiniaeth. Yn y rhan gyntaf o'r bregeth hon, tra ond yn myned dros yr hanes megys y mae yn llyfr Esther, gan wneuthur rhai sylwadau arno, nid ydym yn gwybod i ni erioed, beth bynag, mewn capel, weled y fath olygfa. Yr oedd y pregethwr ei hunan yn hollol sobr; ond yr oedd y bobl yn methu ymatal, ac yn ymollwng gyda'u teimladau i chwerthin allan dros y capel, heb feddwl dim yn mha le yr oeddynt. Parhaodd hyny, ni a dybiem, am tuag ugain munyd. Ond wedi dyfod at y testun, ac at y mater neillduol oedd ganddo oddiwrtho—Gofal am achos Duw yn mylchau ei gyfyngder,' yr oedd yno le pur wahanol. Nid yn fynych y gwelsom gynulleidfa wedi ei dwyn i fwy o ddifrifwch nag oedd hono, yn y rhan olaf o'r bregeth. Dyma yr unig dro erioed i ni ei glywed yn tueddu at ddim a allasai yru y bobl yn ysgafn, ac yr ydym yn meddwl mai dyma y tro diweddaf iddo wneud hyny. Ni a glywsom o leiaf fod Mr. Roberts, Llanbrynmair, wedi siarad yn ddifrifol iawn âg ef ar ol yr oedfa y pryd hwnw; a bod Mr. Williams wedi addef iddo ei fod ef ei hunan wedi teimlo pan y canfu y fath ysgafnder ar y bobl, ac wedi addaw iddo hefyd na chymerai y fath gyfeiriad byth ar ol hyny. Pa fodd bynag, yn ystod y blynyddoedd diweddaf o'i oes yr oedd ei weinidogaeth o nodwedd hollol wahanol; yr oedd yn wir, mor ddifrifol, ac felly bob amser, ag odid ddim a glywsom ni erioed, a chymhwysder arbenig ynddi i ddwyn ei holl wrandawyr i deimlo yn gyffelyb. Yr oedd ei feddwl o nodwedd athronyddol, ymhoffai mewn 'chwilio o'r naill beth i'r llall i gael allan y rheswm,' ac ni byddai yn teimlo ei hunan yn dawel gyda golwg ar unrhyw adnod yn y Beibl a ddygid i'w sylw, ac yn enwedig a gymerid ganddo yn destun pregeth, hyd oni byddai wedi cael allan, neu dybied ei fod wedi cael allan yr egwyddor neillduol, neu y gwirionedd mawr a ddysgir ynddi. Yr oedd, nid yn unig yn credu yn ddiysgog fod natur a datguddiad wedi dyfod oddiwrth yr un Awdwr, ond fod yr un egwyddorion yn rhedeg trwy, ac i'w canfod yn y naill ag sydd yn y llall; a bod pob cynydd ar ein hadnabyddiaeth o'r naill, yn fantais wirioneddol i ni i ddeall ac i egluro y llall. Yr oedd cyffelybrwydd nodedig rhyngddo yn hyn â'r diweddar Barch. Richard Humphreys o'r Dyffryn, sylwadau yr hwn oeddynt o'r un nodwedd athronyddol a'r eiddo yntau, ac yn hytrach, mewn ffurf fwy arwireddol (apharistic), er nad oedd un gymhariaeth rhwng

rhwng Mr. Humphreys ag ef yn nerth ei ddychymyg, nac yn enwedig yn ei allu areithyddol. Ond yr oedd y ddau yn nodedig o debyg am eu hymchwil i'r egwyddor a orweddai yn eu testun, yn gystal ac yn eu hamcan i ddangos fel yr oedd eu gwrandawyr yn deall, ac yn cydnabod yr egwyddor hono mewn cysylltiadau eraill. Fe fyddai gan Mr. Williams, yn arbenig, braidd yn mhob pregeth, ryw un egwyddor fawr yn cael ei chodi gerbron ei wrandawyr, ac fe gymerai y fath drafferth i'w hegluro, i ddangos ei phwysigrwydd, ac i roddi engreifftiau o honi yn ngwahanol ddosbarthiadau natur, neu o fewn cylch y gymdeithas ddynol—nes ei gwneuthur mor amlwg, fel nid yn unig y gallai pawb ddeall, ond y gallesid meddwl y buasai yn anmhosibl i neb beidio deall. Er esiampl, yr ydym yn ei gofio yn pregethu ar foreu dydd gwaith yn Mangor, yn haf y flwyddyn 1835, oddiar 2 Tim. iii. 13:"Eithr drwg ddynion a thwyllwyr a änt rhagddynt waeth-waeth, gan dwyllo, a chael eu twyllo." Nid oedd y gynulleidfa ond bechan wrth ystyried pwy oedd yn y pulpud, ac eto yr oedd yn weddol a chofio mai dydd gwaith ydoedd. Darllenai y testun yn hytrach yn afrwydd, ond yn dra difrifol. Siaradai y tro hwn yn y rhagymadrodd, yn rhwyddach, ac yn gywirach nag y byddai braidd un amser yn gwneud yn y rhan hono o'r bregeth. Wedi sylwi ar y geiriau yn y cysylltiad y dygir hwynt i mewn gan yr apostol, a'u golygu megys awgrym i Timotheus, y gallai fod erlidiau mwy yn ei aros yntau, a'r pwys iddo gan hyny fod yn benderfynol i fod yn ffyddlon i'r efengyl, ac aros yn y pethau y dysgwyd ef ynddynt—fe ddisgynodd ar y gwirionedd y dymunai ei ddwyn i'n sylw oddiwrthynt, "Fod egwyddor ddrwg, tra yn y llywodraeth, yn enill nerth mwy yn meddwl dyn." Yna fe ddangosodd mai dyma y ddeddf fawr gyffredinol trwy yr holl greadigaeth, gan nodi amryw engreifftiau, yna dangosodd fod yr un peth yn perthyn i'r meddwl dynol, yn ei arferion deallol, ac yn ei dueddiadau moesol, gan egluro yr egwyddor, yn arbenig yn ei pherthynas â chynydd gras a santeiddrwydd yn y dyn duwiol, a hyny mor ddeheuig ac effeithiol, nes yr oedd teimlad hyfryd yn meddianu y gynulleidfa i gyd. Yna, yn y modd mwyaf difrifol, fe droes i gymhwyso yr egwyddor at ddynion drwg—y meddwyn, yr aflan, y cybydd, y balch, &c., gan adrodd y testun gyda llais difrifol, yn niwedd ei ymdriniaeth â phob cymeriad, "drwg ddynion a thwyllwyr a änt rhagddynt waeth-waeth." Wedi dangos cynydd nerth y drwg yn y byd hwn, fe aeth rhagddo i ddangos, gan mai dyna natur yr egwyddor, y bydd yr un briodoledd yn perthyn iddi yn y byd a ddaw, ac felly y bydd y dyn drwg yno—byth, byth, byth—yn myned yn "waeth-waeth." Yr oedd rhyw sobrwydd ofnadwy pan gyda hyn, yn ei edrychiad, ac yn ei lais, yn gystal ag yn y pethau a draddodid ganddo. "Mae yna ddyn yn eistedd yn y seat yna yrwan. Y mae yn annuwiol y boreu yma er y bregeth hon, a chanoedd o bregethau o'r blaen, nid oes ynddo un meddwl difrifol i adael ei annuwioldeb. Parhau yn annuwiol a wna. Ryw ddiwrnod fe fydd farw yn annuwiol. Ac wrth farw fe ä a'i holl annuwioldeb yn y byd hwn gydag ef i'r byd hwnw. Ac mi a welaf ryw bwynt, draw, draw, draw, yn y tragwyddoldeb pell, pan y bydd y dyn yna wedi casglu i'w galon ei hunan fwy o elyniaeth at Dduw nag sydd heddyw yn nghreadigaeth Duw i gyd. 'Drwg ddynion a thwyllwyr a änt rhagddynt waeth-waeth.'" Terfynodd gydag apeliad dwys at ei wrandawyr i edifarhau a dychwelyd ar unwaith. Wedi y fath bregeth, nid oedd ryfedd i lawer o honom fyned i Beaumaris y noswaith hono i wrandaw arno drachefn, lle y pregethodd oddiar Hosea xiii. 13, ac o'r hon y mae crynhoad gwerthfawr yn ei gofiant. Yr oedd y nodwedd meddyliol y cyfeiriasom ato uchod, hyd yn nod ar ei ddychymyg ef. Yr oedd ei ddychymyg yn gryf ac yn gyfoethog iawn. Ond dychymyg yr athronydd oedd yn hytrach na dychymyg y bardd; dychymyg Bacon, ac nid Milton. Nid gallu i roddi bod i greadigaethau o'i eiddo ei hunan, trwy, ac eto uwchlaw tiriogaethau ffeithiau a synwyrau corfforol, yn gymaint a gallu i ganfod cyffelybrwydd yn y ffeithiau hyny, i'r gwirioneddau moesol ac ysbrydol a ddygid ganddo gerbron ei wrandawyr. Dychymyg y gymhariaeth yn arbenig ydoedd. Yr oedd yn nodedig o hapus yn ei gymhariaethau, y rhai a gymerid ganddo, braidd yn ddieithriad, oddiwrth bethau ag yr oedd y cyffredin o'i wrandawyr yn hollol gynefin â hwynt, ac oll yn amlwg wedi eu bwriadu nid i addurno y cyfansoddiad, ond i ddwyn y gwirionedd y traethai arno yn nes atynt, ac yn fwy eglur iddynt. Ac felly y cymerid hwynt yn wastadol ganddynt. Er y byddai yn dywedyd llawer o bethau a fuasent yn cael edrych arnynt yn bethau tlysion iawn, pe dywedasid hwynt gan ereill; eto, rywfodd, nid ar eu tlysni y sylwid gydag ef, ond ar bwysfawrogrwydd y materion a eglurid drwyddynt. Ni ogoneddid y gymhariaeth o'i enau ef, oblegid gogoniant mwy rhagorol y gwirionedd a wasanaethid ganddi. Dodi hwnw yn neall, ac yn nghydwybod a chalon y bobl, oedd ei amcan mawr. Dygai bob peth dan ddarostyngiad i hyny. Aberthai bob peth er mwyn cyrhaedd hyny. Ac nid llawer erioed a fuont yn fwy llwyddianus yn y cyfeiriad hwnw. O ran symledd, eglurder, naturiolder, ac effeithiolrwydd, yr oedd arbenigrwydd nas anghofir yn ngweinidogaeth William Williams o'r Wern.'

Ystyriwn fod yr hyn a ganlyn o eiddo y Parch. R. Roberts, Rhos, am ein gwrthddrych fel pregethwr, yn hawlio lle yn y benod hon, "O'i gymharu â chewri ei oes, sef John Elias a Christmas Evans, tybiwn mai llinellau gwahaniaethol Mr. Williams arnynt hwy, oeddynt ei naturioldeb, ei graffder, ei dreiddgarwch, ei adnabyddiaeth helaeth o'r natur ddynol, a'i wybodaeth fanwl o'r paham a'r pa fodd. Mewn gair, yr oedd wedi ei eni yn athronydd. Diau fod John Elias yn areithiwr hyawdl, a byddai cyfaredd ei areithyddiaeth nerthol yn swyno ac yn synu y miloedd ar ddydd mawr y Gymanfa, ac yn hyn yr oedd cuddiad ei gryfder. Tra y codai Christmas Evans fel eryr cryf ar edyn dychymyg fywiog i fro y cymylau fry, nes y byddai ei wrandawyr ar adegau yn colli golwg arno, ac nid anfynych y byddai yntau yn croesi llinell chwaeth bur a barn aeddfed, nes y byddai ef ei hun ar ymddyrysu gan mor dewed oedd yr awyr. Ond cerddai Mr. Williams yn arafaidd ac yn urddasol, a chyda nerth cawr, symudai ymaith haenau trwchus anwybodaeth, anystyriaeth, a rhagfarnau dynion. Dangosai i'w wrandawyr natur a chanlyniad pechod, seiliau cyfrifoldeb dyn a'i rwymedigaeth i Dduw. Gogoniant yr efengyl fel ffrwyth cariad, bwriad, doethineb a graslonrwydd yr Anfeidrol yn Nghrist Iesu, a'i chyfaddasder i godi dynoliaeth o'r dyfnder isaf i uchder gogoniant, oeddynt y gwirioneddau a eglurai gydag eglurebau mor syml ac agos at y bobl, fel y byddai yr argraff ar eu meddyliau yn annileadwy. Dyma y rheswm yn ddiau fod llawer mwy o'i ddywediadau a'i sylwadau ef yn cael eu cofio na'r eiddo y ddau wr enwog arall. Yr oedd hyawdledd a barddoniaeth Mr. Williams yn ei bethau. Yn ei amser ef bu dadleuon duwinyddol brwd yn Nghymru. Uchel-galfiniaeth a bregethid gan amlaf o'n pulpudau yn y cyfnod hwnw. Cydnabyddir yn awr ar bob llaw gan ddynion teg o bob plaid fod amryw o'r tadau yn eu gorsel, wedi cario yr athrawiaeth a nodwyd i eithafion pell a pheryglus. Ymddangosodd plaid o Galfiniaid mwy gofalus a chymedrol. Gelwid eu daliadau hwy yn system newydd. Credai y rhai hyn yn mhenarglwyddiaeth ac arfaeth Duw, ac etholedigaeth gras, ond rhoddent bwys ar ddyledswydd a chyfrifoldeb dyn, a bod gwahoddiadau yr efengyl yn gyffredinol a didwyll, a bod iawn Crist yn anfeidrol ddigon i gadw pwy bynag a gredai. Bu rhai o hen Galfiniaid culion y cylch hwn yn lled chwerw wrth Mr. Williams am ddwyn o hono y ddysg newydd hon i'w clustiau. Edrychai rhai arno yn fwy na haner heretic, a dywedir y byddai rhai o geidwaid yr athrawiaeth yn rhybuddio eu pobl rhag myned i wrando arno yn pregethu. Ond ei ddysgeidiaeth ef a orfu, ac erbyn heddyw dysgir hi yn ddiwahardd o bulpudau ein gwlad yn gyffredinol. Yr oedd dylanwad Mr. Williams fel dyn, Cristion, a phregethwr ar ddynion rhyfygus yn y gymydogaeth hon yn anhygoel. Ac er wedi marw, y mae yn llefaru eto. Yn mhen amser maith wedi ei gladdu, dywedai un hen feddwyn ei brofiad ar ol ei ddychwelyd at Dduw, Pan y byddwn,' meddai, 'yn dyfod adref, ysywaeth, dan ddylanwad y ddiod feddwol, byddai pasio mynwent y Wern yn waith anhawdd iawn i mi. Un tro, mi a'i cofiaf byth, fel yr oeddwn yn nesâu at y capel, a phan ar gyfer bedd Mr. Williams, dechreuais ofni, crynu, a chwysu. Tybiwn ei weled fel y gwelswn ef ganoedd o weithiau yn y pulpud, a dychmygwn fy mod yn clywed ei lais yn cymhell dynion i ffoi rhag y llid a fydd. Erbyn hyn, nid oedd nerth ynof. Yr oeddwn wedi llwyr sobri, ond yr oedd dychrynfeydd angeu wedi fy nal, gwewyr marwolaeth wedi fy ngoddiweddyd, a meddyliwn fod cyrff y rhai a hunant yn y fynwent yn sefyll yn eu beddau, ac yn fy hwtio am fy nghaledwch, ar ol mwynhau gweinidogaeth mor odidog. Ymlusgais adref heb wybod sut y gwnaethum hyny, ond teimlwn fy hun wedi fy ngorchuddio gan warth a chywilydd, ac yr oedd yn ffiaidd genyf fi fy hun. Ond llewyrchodd goleuni o'r nef ar fy nghyflwr, ac ni welwyd, ac ni welir, mi a hyderaf, mo honwyf yn pasio mynwent y Wern, nac un lle arall chwaith, yn y cyflwr hwnw byth mwy.' Wrth wrando profiad y gwr uchod, nis gallesid peidio meddwl am y gwr hwnw a ddadebrodd, wedi i'w esgyrn ef gyffwrdd âg esgyrn Eliseus. Erys enw Mr. Williams yn etifeddiaeth, ac yn symbyliad i ddaioni hyd y dydd hwn. Nid yw Annibyniaeth Gymreig ond ieuanc mewn cymhariaeth yn y cylchoedd hyn. Tua phedwar ugain a deg o flynyddoedd sydd er y planwyd y fesen fach sydd erbyn hyn wedi tyfu yn bren mawr canghenog, ac adar y nefoedd yn nythu yn ei ganghenau ffrwythlawn. Nid oes gylch yn Ngogledd Cymru, lle y mae yr enwad Annibynol wedi gwreiddio yn ddyfnach ynddo, a chael gafael gryfach arno na'r cylch hwn; ac er fod cyfnewidiadau mawrion yn mhob ystyr wedi cymeryd lle, er yr adeg y bu farw Mr. Williams, eto, y mae yr eglwysi yn lluosogi mewn rhif, ac yn amlhau yn eu haelodau, a'r achos drwy ewyllys da preswylydd y berth,' yn myned rhagddo o flwyddyn i flwyddyn. Gwir na bu yn y cylchoedd hyn yr un gweinidog ar ol Mr. Williams, yn meddu ar ei holl nodweddion a'i ragoriaethau ef, ac y mae yn bosibl na bu yr un yn Nghymru chwaith, eto, bu yma o bryd i bryd ddynion gwir ffyddlawn i Grist—awyddus am gadw eneidiau a cheisio llesâd llaweroedd. Gwelodd yr Arglwydd yn dda fendithio eu llafur, fel y gwelir y dydd hwn; ond rhaid cofio ddarfod i bob un o honynt hwy fedi o ffrwyth llafur dibaid William Williams o'r Wern,'

Nodiadau[golygu]