Cofiant Darluniadol Y Parch William Williams o'r Wern/Nodweddion Neillduol Ein Gwrthddrych

← O Gymanfa Bethesda Hyd Ei Farwolaeth

Cofiant Darluniadol Y Parch William Williams o'r Wern gan David Samuel Jones

Nodweddion Arbenig Ein Gwrthddrych Fel Pregethwr

PENNOD XV.

NODWEDDION NEILLDUOL EIN GWRTHDDRYCH.

Y CYNWYSIAD.—Y Dyn, y Cristion, a'r Pregethwr—Talu ymweliad a Thy Newydd, Chwilog Hunanfeddiant yn. ngwyneb tro trwstan wrth fwrdd ciniaw—Yn gyfaill i werin ei wlad—Cynadledd Cymanfa Bethel— Cefnogi y symudiad dirwestol—Adnabyddiaeth drwyadl Mr. Williams o'r natur ddynol—Natur yn datguddio iddo ei chyfrinach—Ei ymweliad a Phenlan—Ei wybodaeth dduwinyddol—Ei enwogrwydd fel pregethwr—Newid ei arddull bregethwrol a'i olygiadau duwinyddol yn gyfamserol— Y "system newydd"—Cyfodiad Mr. Williams yn ddechreuad cyfnod newydd yn hanes y weinidogaeth efengylaidd yn Nghymru—Ymdrechu am syniadau cywir am Berson Crist—Gweled y Beibl a natur yn gyson â'u gilydd yn eu dysgeidiaeth—Yn athronydd gwych—Trafod pynciau tywyll mewn dull eglur a goleu—Gallu arbenig i ddefnyddio cymhariaethau yn ei bregethau Gweithiau y Parch. Jacob Abbott—Pregethau gwahanol ar yr un testynau Tystiolaeth yr Hybarch Thomas Hughes, gynt o Fachynlleth, am Mr. Williams fel pregethwr—Adgofion gan yr Hybarch William Roberts, Penybontfawr—Englynion Coffadwriaethol gan yr Hybarch Gwalchmai.

DILYNASOM ymdaith bywyd ein gwrthddrych Parchedig mor ffyddlawn ag y gallasem o'i gychwyniad yn Nghwmeisian Ganol, hyd ei derfyniad yn y Wern; ac ymddengys nodweddion ei gymeriad yn ei hanes yn brydferth odiaeth. Ond er i ni ddilyn pob peth mor ddyfal ag yr oedd yn bosibl, y mae genym eto i sylwi yn helaethach ar ei nodweddion arbenig fel dyn, Cristion, a phregethwr, mewn trefn i'w fywgraffiad fod yn gyflawnach. Yn ol y darluniad a roddir i ni gan Dr. Owen Thomas, ^[1] "Nid oedd dim nodedig iawn yn ei ymddangosiad allanol. Yr oedd, ni a dybiem, tua phum' troedfedd ac wyth modfedd o daldra; ei gorff yn lluniaidd, ac wneuthuriad cadarn, ond yn lled deneu; yn ei ieuenctyd yn wridgoch a theg yr olwg, ond er's blynyddoedd lawer wedi colli y gwrid yn gwbl o'i wynebpryd. Yr oedd ganddo dalcen lled uchel a llawn, ond nid llydan; trwyn ag ychydig bach o godiad ar ei ganol, ac yn camu ychydig at yr ochr dde; genau prydferth anghyffredin, a'r llygaid mwyaf barddonol ac awgrymiadol a welsom ni odid erioed." Gallasai yn nyddiau ei ieuenctyd ymffrostio yn ei gryfder corfforol, oblegid cyflawnodd orchestion yn yr ystyr hono, na wnaeth neb arall o blant y Cwm eu cyffelyb. O ran nodweddion ei feddwl, gwyddys ei fod yn gryf fel cawrfil, yn wrol fel llew, yn dreiddgar fel eryr, yn addfwyn fel oen, ac yn dyner fel mam; yn gyfiawn heb fod yn llym, yn llariaidd heb fod yn wasaidd.

Ychwaneger at yr uchod ei dduwioldeb diamheuol, ei ddoethineb amlwg, ei wybodaeth eang, a'i lais, yr hwn oedd yn anghymharol o ran ei bereidddra, yn nghyda'r eneiniad santaidd a ddisgynai arno yn ei gyflawniadau cyhoeddus, fel wrth gymeryd hyn oll i ystyriaeth, nid rhyfedd fod arbenigrwydd a swyn arosol yn perthyn i'w enw. Fel dyn, yr oedd yn gyfryw un ag y gallesid rhoddi ynddo yr ymddiriedaeth lwyraf. Casâi dwyll a ffalsder a châs cyflawn. Ceir llawer o ddynion athrylithlawn ydynt yn hollol amddifad o'r cywirdeb, y sefydlogrwydd, a'r ffyddlondeb sydd yn angenrheidiol, cyn y gall eu cydddynion roddi arnynt hyder disigl, a chyn y gallant hwythau hawlio y parch a'r edmygedd hwnw sydd yn unig yn eiddo i ddynion ffyddlawn a chywir. Yr oedd ein gwrthddrych Parchedig yn gyfoethog o'r elfenau hyny sydd yn gosod gwir werth ac urddas ar y neb sydd yn eu meddu. Nid rhyw fynach ffug santeiddiol, ond dyn a Christion hollol rydd a dirodres ydoedd efe. Methodd unwaith a chyrhaedd yn brydlon i'r Bala at ei gyhoeddiad, a phan y daeth, yr oedd arno chwant bwyd, ond gan ei bod eisoes wedi myned yn hwyr, nis gallodd aros yn nhy'r capel i orphen bwyta ei frechdan, oblegid yn y pulpud y cwblhaodd efe y gwaith hwnw. Pa ryfedd oedd i ddyn deallus wneud y sylw, nad oedd neb ond Iesu Grist a Mr. Williams a allasent wneud peth felly gyda good grace. Byddai hefyd yn gydostyngedig â'r rhai iselradd, ac yn hollol hawdd i'w foddloni mewn aneddau cyffredin pan ar ei deithiau pregethwrol ar hyd a lled y wlad. Talodd ymweliad â Thy Newydd, Chwilog, unwaith ar awr giniaw, a hyny heb fod neb yn ei ddysgwyl. Ofnai mam yr enwog Sion Wyn o Eifion, nas gallai ei foddhau â'r ymborth oedd ganddi ar y pryd. Ymaflodd Mr. Williams mewn bowlen, a gosododd hi rhwng ei ddwylin, a dechreuodd bilio y tatws iddi yn gyflym, gan ddywedyd, "Fel hyn y byddwn i yn gwneud gartref er's talwm." Ymlidiodd ei ddull cartrefol a dirodres holl ofnau gwraig y Ty Newydd ymaith fel niwl o flaen yr awel. Byddai ambell i dro trwstan yn dygwydd weithiau yn ei hanes yntau pan ar ei deithiau. Adroddai Mr. Morgan Edmunds, Ucheldref, ger Corwen, yr hwn gyda llaw oedd yn gefnder i Mr. Williams, fel y bu ef yn cydginiawa âg ef mewn lle neillduol unwaith, a hyny rywbryd tua'r Nadolig, pryd yr oedd ar y bwrdd ŵydd wedi ei choginio. Gosodwyd ar Mr. Williams i'w thori, ond nid oedd ef yn rhyw fedrus ar waith felly, nac yn gofalu nemawr am ragori yn y gelfyddyd hono; ac oblegid hyny, nid rhyw foddlon iawn ydoedd efe i ymaflyd yn y gwaith a osodwyd arno i'w gyflawni, ond o'r diwedd ufuddhaodd. Yn anffodus, llithrodd yr ŵydd oddiar y ddysgl ddwy waith, a'r tro diweddaf, disgynodd ar y llawr, pryd y dywedodd Mr. Williams yn dawel ac yn hollol hunanfeddianol, "Wel, wel, mae yn debyg genyf y bydd yn rhaid i ti gael myned o'r diwedd i'r llyn." Buasai dygwyddiad o'r fath yn ddigon i achosi i lawer o ddynion golli eu hunanfeddiant, ond yr oedd ef mor ddigyffro yn nghanol y cwmni urddasol, a phe na buasai dim yn ddigrifol wedi cymeryd lle o gwbl. Ond ei ogoniant ef ydoedd, fod ei rasusau a'i rinweddau fel Cristion, yn llewyrchu yn ddysglaer nodedig yn mha dŷ bynag y byddai yn aros ynddo. Pwy a all draethu, nac ysgrifenu yn gywir, am faint y daioni a gyflawnodd efe, a'r argraff ddaionus a gynyrchodd mewn aneddau yn ein gwlad? Gweithredai cariad Crist mor gryf ar ei feddwl, fel mae ei nôd gwastadol oedd gwneuthur daioni yn ei fywyd i ddynion dros ei Arglwydd, drwy eu dwyn i undeb âg ef. Yn wir, yr oedd wedi ymgymeryd âg achos dyn, nes ei wneuthur yn achos iddo ei hunan yn mhob agwedd arno, Yr oedd yn gyfaill i werin ei wlad, fel y dengys y dyfyniad a ganlyn o lythyr y Parch. C. T. Thomas, Groeswen; yr hwn yn garedig a anfonwyd ganddo i ni: "Bu fy mam mewn Private School yn Wrexham; ac yn yr hon, yr un adeg a hi, yr oedd rhai o blant Mr. Williams, Wern. Y mae yn cofio yn dda weled Mr. Williams yn dyfod i'r dref, gyda llu mawr iawn o lowyr o'r Rhos a'r amgylchoedd, i gymeryd rhan mewn cyfarfod gwleidyddol oedd i'w gynal yn Wrexham. Areithiai yn angerddol dros ddiddymu treth yr yd, ac o blaid cael 'torth fawr, rad, ar fwrdd y dyn tlawd.' Er mai ieuanc ydoedd fy mam ar y pryd, eto, tynodd Mr. Williams gyda'i naturioldeb anghymharol ei sylw i'r fath raddau, nes y mae yn ei gofio byth, er wedi anghofio pawb arall, ag oedd yn cymeryd rhan yn y cyfarfod poblog a chynhyrfus hwnw." Cymerai blaid y gwan a'r ofnus bob amser. Fel un oedd wedi ei ddysgu yn mhethau teyrnas nefoedd, gallai lefaru gair mewn pryd wrth y diffygiol, a'r hwn a fyddai ar ddarfod am dano. Hysbyswyd ni gan Mr. Owen Williams, Bethel, ddarfod i'r Parch. Benjamin Jones o Bwllheli, dori allan i wylo yn hidl mewn Cynadledd Cymanfa yn Bethel, a hyny oblegid ei fod yn ofni nad oedd efe "wedi ei alw gan Dduw at y gwaith o bregethu Crist." Cododd Mr. Williams ar ei draed, a dywedodd gyda thynerwch mam wrth y trallodus, "Gadewch rhyngddo ef a'r galw, iddo ef y perth—yn hyny, a bydded i ninau wneud ein goreu i alw pawb ato. Yr wyf fi yn penderfynu cysegru fy mywyd i'r amcan hwnw." Bu ei eiriau fel olew ar donau meddwl cythryblus Mr. Jones, a bu tawelwch mawr. Ni fynai Mr Williams ddolurio teimlad neb, yn enwedig deimlad y Cristion lleiaf, ac ar yr egwyddor hono y daeth efe allan gyntaf fel cefnogydd yr achos dirwestol, sef rhag tramgwyddo brawd gwan; ond yr oedd efe wedi cerdded rhagddo lawer erbyn cyfarfod dirwestol Llanerchymedd, pan y dywedodd—"Nad oedd wiw i neb o honynt feddwl am gusanu y ddiod feddwol, wedi iddynt 'briodi a dirwest, ond bod dyledswydd yn galw arnynt oll i gadw eu hunain yn bur i ddirwest.'

O ran cryfder ei synwyr, ei adnabyddiaeth drwyad o'r natur ddynol, nid oedd neb yn ei oes yn rhagori ar Mr. Williams. Casglodd ei wybodaeth a'i syniadau nid yn gwbl drwy ddarllen yn barhaus, ond hefyd drwy fyfyrio a sylwi llawer ar wrthddrychau o'i gylch. Yr oedd natur iddo ef yn fath o whispering gallery yn sibrwd ei chyfrinion yn barhaus yn ei glust. Yr oedd yr haul y dydd yn traethu wrtho ymadrodd, y lloer a sêr y nos yn dangos iddo wybodaeth. Yr oedd y dyffryn a'r mynydd, y môr a'r afon, y coed a'r blodau, y gwlaw a'r gwlith, y corwynt a'r awel, y fellten a'r daran, fel pe yn datguddio iddo ef fwy o'u cyfrinach nag i neb arall o'i gydoeswyr yn y weinidogaeth. Cymerai anifeiliaid y maes, bwystfilod yr anialwch, ehediaid yr awyr, pysg y môr, ac ymlusgiaid y llwch yn wrthddrychau ei astudiaeth, ac yr oedd yn sylwedydd manwl iawn ar ddynion yn eu harferion, fel mai gyda phriodoldeb y gallasai ddywedyd, "Mi a roddais fy nghalon hefyd i wybod doethineb." Gan mor helaeth ydoedd ei wybodaeth gyffredinol, mynych yr apelid ato am gynghorion ar bob math o faterion, ac nid yn ofer y gwneid hyny. Ar un o'i ymweliadau â Phenlan, gerllaw Corwen, hysbyswyd ef gan Mr. H. Davies, gwr y ty, fod yn ei ardd ef bren afalau, ar yr hwn gynt y ceid cyflawnder o afalau peraidd, ond erbyn hyny oedd wedi myned yn anffrwythlon. Aethent i'w weled, a gofynodd Mr. Davies i Mr. Williams, beth oedd i'w wneuthur iddo? Atebodd yntau, "Cymerwch ebill a thyllwch ef yn agos i'w waelod hyd at ei riddyn, a llenwch y gwagle â blawd brwmstan, a seliwch ef yn ddiogel, ac ond i chwi wneuthur felly, cewch arno eto ffrwyth." Yn gwrando ar yr ymddyddan yn yr ardd, yr oedd merch fechan i Mr. Davies, yr hon heddyw a adwaenir fel Mrs. Jones, Coed moelfa, Llandrillo. Yn yr amser priodol gwnaethpwyd â'r pren fel y gorchymynodd Mr. Williams, ac yn ol tystiolaeth Mrs. Jones, cafwyd arno y flwyddyn ganlynol ffrwyth lawer. Gwelir ei fod fel Solomon, yr hwn a lefarai am brenau o'r cedrwydd yn Libanus hyd at yr isop a dyf allan o'r pared. Ond ei wybodaeth dduwinyddol oedd ardderchawgrwydd pob gwybodaeth o'i eiddo ef, yr hon a brofid ganddo yn ol safon Gair Duw. Darllenai a myfyriai weithiau awduron dysgedig, ond oddiar faesydd yr Ysgrythyrau y casglai efe ei dywysenau brasaf. Er fod rhagoriaethau Mr. Williams fel dyn, Cristion, a duwinydd, yn lluosog ac yn amlwg, eto cydnebydd pawb, mai yn y cymeriad o bregethwr dihafal yr enillodd efe enwogrwydd cenedlaethol, yr hwn a erys megys yn y graig dros byth. Ar ddechreuad ei weinidogaeth, yr oedd ei arddull bregethwrol yn dwyn arni ei hun, mewn gwylltineb ac arucheledd, nodau ardal ei enedigaeth, ond wedi hyny daeth i ddwyn mwy o ddelw dyffryn ceinwych Maelor, mewn prydferthwch a ffrwythlondeb. Newidiodd ei arddull bregethwrol, yn nghyda'i olygiadau duwinyddol bron yn gyfamserol, a bu orfod iddo o herwydd hyny oddef swm mawr o erledigaeth. Ond er iddo gael ei atal i bregethu mewn manau, yn wobr am ei waith yn cofleidio Calfiniaeth gymhedrol, yn gyfnewid am uchel—Galfiniaeth, eto ni throdd efe yn ol er neb na dim, ond glynodd yn ffyddlon wrth yr hyn a elwid yn "System Newydd," gan gwbl gredu fod y system hono yn fwy cyson âg efengyl Crist na'r uchel—Galfiniaeth a bregethid bron gan bawb am gyfnod wedi dyfodiad Wesleyaeth i'n Talaeth. Bu cyfodiad Mr. Williams yn ddechreuad cyfnod newydd yn hanes y weinidogaeth efengylaidd yn Nghymru. Efe ydoedd y cyntaf o bregethwyr ei enwad i osod math o unoliaeth gyson yn nghyfansoddiad a thraddodiad ei bregethau gwerthfawr, heb wibio o'r naill beth i'r llall, yn ol arfer y tadau gynt. Yr oedd cysondeb a threfn yn nodau amlwg ar ei bregethau gorchestol. Ymdrechodd yn galed er mwyn meddu syniadau cywir am berson Crist, a'i Iawn anfeidrol, a gwaith yr Ysbryd Glan yn achubiaeth pechaduriaid. Barnai nad oedd neb yn gymhwys i bregethu yr efengyl, heb yn gyntaf geisio deall llawer am y pynciau pwysig a nodwyd. Fodd bynag, yr oedd ef ei hunan wedi cyrhaedd sicrwydd deall yn nirgelwch efengyl Crist, fel yr oedd ei gwirioneddau yn wirioneddau cyson a sicr iddo ef. Gwelai hefyd gysondeb rhwng natur a'r Beibl yn eu dysgeidiaeth, heb ynddynt ddim yn gwrthwynebu eu gilydd, ond yn berffaith gyson, fel y maent yn gynyrch yr un Awdwr Hollalluog a doeth. Yr oedd efe yn athronydd gwych, yn enwedig gellid ei gyfrif felly, wrth gymeryd i ystyriaeth brinder ei fanteision addysgol; ac fel athronydd—bregethwr rhagorai ar bawb o'r cedyrn cyntaf. Rhyw egwyddor bwysig a ganfyddai efe yn ymwthio i'r golwg yn mhob testun, a byddai wrth fodd ei galon pan yn ymdrin âg egwyddorion mawrion yr efengyl. Trafodai ef y pynciau tywyllaf gyda'r fath eglurder a goleuni, nes y deallid ef gan y rhai cyfyngaf eu gwybodaeth. Pan y byddai ef ei hunan yn petruso, ac yn methu a deall yn glir yr athrawiaeth a gynwysai ei destyn, ceisiai amgyffred beth a fyddai tuedd ymarferol (practical tendency) yr athrawiaeth hono yn ei gwaith, a thrwy hyny galluogid ef i benderfynu y pwnc yn derfynol, ac i'w roddi yn oleu ac eglur yn neal y rhai a wrandawent arno. Nid cipio pethau amlwg yr efengyl allan o olwg ei wrandawyr, ond dwyn o'r dyfnderoedd ei thrysorau cuddiedig i oleuni y byddai efe. Yr oedd yr anrhydedd sydd yn eiddo i'r hwn sydd yn chwilio peth allan, a'r gwynfydedigrwydd hwnw sydd yn eiddo i'r hwn sydd yn dwyn deall allan, yn eiddo arbenig iddo ef. Cymerai ei gymhariaethau allan o'r Beibl, ac oddiwrth natur, ac amgylchiadau cyffredin bywyd, y rhai oeddynt yn hollol adnabyddus i'w wrandawyr oll. Eto, ni theimlid byth y byddai yn disgyn at bethau rhy isel, ond teimlid y byddai rhyw dignity yn nodweddu yr oll o'i gyflawniadau crefyddol yn wastadol. Arferai ddywedyd mai gwaith illustration yw goleuo fel y fellten, ac yna ddiflanu allan o olwg. Yr oedd ef yn ddigyffelyb am ei allu i ddefnyddio cymhariaethau er egluro ei faterion. Gwerthfawrogai weithiau y Parch. Jacob Abbott yn fawr, yn enwedig "Y Gonglfaen," a gresynai am na cheid mwy i bregethu fel yr ysgrifenai y gwr mawr hwnw. Trwy fyfyrdod gwastadol, yr oedd ei gelloedd yn llawnion, er trefnu yn ei weinidogaeth bob rhyw luniaeth, i'r rhai a wrandawent arno. Pan y byddai yn pregethu ar yr un testynau mewn lleoedd cyfagos, nid yr un pregethau a fyddai ganddo. Rhyfeddid at gyfoethogrwydd ei feddwl, yn enwedig gan y rhai fyddent yn cael y fraint o'i wrando yn fynych. Bu yr Hybarch Thos. Hughes, Caergybi, (gynt o Fachynlleth), yn gwrando llawer ar ein gwrthddrych enwog yn pregethu, ac fel y canlyn y dywed ef am dano, "Yr oedd Mr. Williams i mi y pregethwr goreu a'r mwyaf poblogaidd a glywais erioed. Ni byddwn yn gofalu pwy fyddai yn d'od i'r Gymanfa, os byddai ef yno, byddwn ar ben fy nigon, a byddai miloedd eraill hefyd, canys miloedd fyddai yn d'od i'r uchelwyl yn y dyddiau hyny i wrando ar feistriaid y gynulleidfa, ac yr oedd yr anwyl Williams yn feistr ar y cwbl. Yr oedd ef yn wahanol i bob pregethwr arall a glywais erioed, ac yn y gwahaniaeth oedd rhyngddo ac eraill, y gwelid ei ragoriaethau. Wrth ei wrando ef, nid oedd angen pin ac inc, na choflyfr i roddi ei sylwadau i lawr, er gallu eu cofio. Nis gellid byth anghofio yr hyn a ddywedai efe. Ysgrifenai ei eiriau gyda'i dafod ar galon a chydwybod ei wrandawyr. Byddai yr argraff yn annileadwy, a gellid dywedyd am dano fel am Whitfield, 'Ac ysgrifenodd Duw â'i dafod.' Clywais i rai brawddegau ganddo oeddynt yn syml, ond yn nodedig o gyrhaeddgar, a phwy a fedrai eu gollwng yn anghof. Brawddegau hollol naturiol, eto yn finiog, ac mor fyw a bywyd ei hun. Yr oedd pob ystum o'i eiddo yn dweyd pan y safai yn y pulpud o flaen cynulleidfa o bobl yr oedd yn ymddangos yn hollol fel un wedi dyfod yno yn un pwrpas i drosglwyddo cenadwri bwysig dros Dduw; ac yn sicr, achub eneidiau oedd ei brif amcan yn ei holl bregethau. Clywais ddywedyd fod gwraig unwaith wedi ei hargyhoeddi wrth weled difrifoldeb yr enwog Robert Roberts o Glynog. Dywedaf finau, fy mod wedi gweled cynulleidfaoedd yn sobri wrth weled dwys ddifrifoldeb gwrthddrych eich Cofiant. Yr oedd Mr. Williams yn fawr gan y bobl, am ei fod yn dywysog gyda Duw. Bu'm yn diolch lawer gwaith fy mod wedi cael cymaint o'i gymdeithas, er na chefais gymaint ag a hoffaswn gael, ond gwnaeth hyny a gefais o'i gymdeithas a'i gynghorion fwy o les i mi fel pregethwr, nag eiddo un dyn arall, ac nag un llyfr a ddarllenais erioed. Gofynodd i mi unwaith, beth oedd fy syniad am bregethu? a rhoddodd y cynghor hwn i mi, 'Peidiwch a dibynu ar waeddi, y mae y bobl yn sicr o flino ar hyny. Cloch y Llan ydyw gwaeddi felly, ac nid oes ar y bobl eisieu gwrando yn hir arni hi, ond siaradwch yn ddifrifol â hwynt, ac yn agos atynt.' Dyna oedd ei nodwedd ef, ac yr oedd yn fwy pregethwr bob tro y gwrandawn ef. Yr oedd yn un a garwn, ac a edmygwn a'm holl enaid, ac y mae genyf y parch dyfnaf i'w goffadwriaeth. Bum heibio y Wern lawer gwaith ar ol ei gladdu, ond ni bum erioed heibio heb droi i ollwng deigryn ar fedd 'gwr Duw.' Y tro diweddaf y bum heibio, yr oedd tua throedfedd o eira ar ei fedd, a gofynais i hen wr oedd gerllaw, a wnai efe glirio yr eira, er mwyn i mi gael darllen yr ysgrifen sydd ar y gareg, er fy mod wedi ei darllen lawer gwaith o'r blaen, ond cododd y darlleniad y tro hwnw y fath hiraeth ynof am dano, fel yr wylais wrth fyned yn mlaen am fwy na dwy filldir o ffordd. O na chawn eto glywed ei lais, fel y clywais ef gynt; ond o ran hyny, ofer dymuno y fath beth, er hyny, hyderaf ei weled mewn gwlad well. Cyfoded yr Arglwydd fwy o rai tebyg iddo i lanw pulpud yr Annibynwyr, a phulpudau yr holl enwadau."

Ychwanegwn yma adgofion yr Hybarch William Roberts o Benybontfawr, drwy ba rai y galluogir ni i weled yn gliriach rai o nodweddion ein gwrthddrych:—

"Yr oeddwn yn adwaen y Parchedig William Williams, Wern, yn dda. Clywais ef yn pregethu laweroedd o weithiau, teimlais yn ddwys lawer tro dan ei weinidogaeth rymus, ac erys llawer o'r hyn a ddywedodd yn fy nghlyw, yn ddwfn yn fy nghof hyd y dydd hwn. Mewn Cymanfa yn Dinas Mawddwy y gwelais ac y clywais ef gyntaf. Nid oeddwn ar y pryd ond ieuanc—o saith i naw mlwydd oed. Yr oeddwn i a dau neu dri o'm cyfoedion, adeg yr oedfa y pregethai efe, yn eistedd ar gainc coeden a ymdaflai uwchben yr esgynlawr lle y pregethid yn y Gymanfa hono. Wedi i Mr. Jones, Treffynon, bregethu o'i flaen, cyfododd Mr. Williams, a darllenodd yn destun, Rhuf. v. 21, 'Fel megys y teyrnasodd pechod i farwolaeth, felly hefyd y teyrnasai gras trwy gyfiawnder i fywyd tragwyddol, trwy Iesu Grist ein Harglwydd.' Er mor ieuanc oeddwn, yr wyf yn cofio ei ragymadrodd mor dda a phe buaswn wedi ei glywed neithiwr. Dywedai—Tri brenin a fu yn teyrnasu yn ein byd ni erioed, brenin diniweidrwydd, brenin pechod, a brenin gras. Nid hir y bu brenin diniweidrwydd ar yr orsedd, na chododd brenin pechod i'w ddiorseddu; wedi hyn, fe gododd brenin gras i fyny i ddiorseddu brenin pechod, 'Fel megis y teyrnasodd pechod i farwolaeth, felly hefyd y y teyrnasai gras trwy gyfiawnder i fywyd tragwydddol, trwy Iesu Grist ein Harglwydd.' Am y bregeth nid wyf yn cofio dim o honi, ond yn unig ei bod yn cario dylanwad rhyfedd ar y gynulleidfa fawr oedd yno yn gwrando. Mewn Cymanfa arall yn y Dinas ar ol hyn y clywais ef yr ail waith yn pregethu. Pregethai Mr. Owen, Bwlchnewydd, o'i flaen ar y geiriau, Os pan oeddym yn elynion y'n heddychwyd â Duw trwy farwolaeth ei Fab ef; mwy o lawer wedi ein heddychu y'n hachubir trwy ei fywyd ef.' Yna Mr. Williams ar ei ol ar y geiriau, 'A hefyd fy ngelynion hyny, y rhai ni fynasent i mi deyrnasu arnynt, dygwch hwynt yma, a lleddwch hwynt ger fy mron.' Cosbedigaeth yr annuwiol oedd ei bwnc y tro hwnw. Dywedai mai nid oddiar hoffder i boeni ei elynion, yr oedd Duw yn eu cosbi, ond yr amcan mewn golwg yw gosod ofn ar feddyliau holl ddeiliaid moesol ei lywodraeth rhag pechu yn ei erbyn. Yr oedd Cymanfa i gael ei chynal yn Llanidloes, ac yr oedd Mr. Williams i fyned yno. Gwybum i a chyfaill i mi hyny, a phenderfynasom ein dau, er yn fechgyn ieuainc iawn, ac heb fod yn aelodau eglwysig ar y pryd, i ysgrifenu llythyr at Mr. Williams, Wern, yn enw Mr. Richard Evans, un o ddiaconiaid ffyddlon yr eglwys, i ofyn iddo a fyddai efe mor garedig a rhoddi ei wasanaeth iddynt hwy yn y Dinas y Sabbath canlynol i Gymanfa Llanidloes. Ysgrifenwyd y llythyr, a phostiwyd ef, ond ni feddyliwyd am dalu y postage. Daeth yr atebiad at Mr. Richard Evans yn ddioedi, yn dweyd nas gallai ddyfod, am fod yn rhaid iddo ddychwelyd adref, a hyny oblegid fod cymundeb i'w weinyddu yn ei eglwysi y Sabbath hwnw, ond y rhoddai oedfa ganol dydd ddydd Gwener yn y Dinas wrth ddychwelyd, os ewyllysient ei chael. Cwynai hefyd o herwydd fod postage y llythyr heb ei dalu. Synai a rhyfeddai Mr. Richard Evans uwchben y llythyr, a methai a deall y dirgelwch, ond llawenychai yn fawr yr un pryd i gael cyhoeddiad Mr. Williams. Cafodd allan ryw dro mai nyni ein dau oedd wedi anfon, a gofynai, 'Paham na buasech yn talu y postage?' 'Pa faint ydoedd,' ebe'm ninau. 'Pedair ceiniog,' ebai yntau. Talasom hwy yn y fan. Daeth Mr. Williams at ei gyhoeddiad, a phregethodd ar Salm 1xxviii. 4—7, 'Rhwymedigaeth rhieni at eu plant.' Cofus genyf fy mod yn dywedyd yn fy meddwl wrth ei wrando, 'Wel, wel, nid oes ganddo ddim i ni eto, er i ni ysgrifenu ato i'w gael ef yma.' 'Cyn terfynu,' meddai Mr. Williams, 'mae genyf air i'w ddweyd wrth ddau ddosbarth, y cyntaf yw plant rhieni digrefydd. Dywedir wrthym weithiau mewn ambell dŷ, 'A wnewch chwi roddi cynghor i'r bachgen yma, Mr. Williams, mae efe yn troi yn fachgen drwg ac anufudd i ni?' 'A wnei di ddim ufuddhau i dy fam?' Bu cyfnod ar dy fywyd di, pe buasid yn dy roddi i orwedd yn nghanol ymborth, y buasit yn marw o newyn cyn y buasit yn gallu rhoddi un tamaid of hono yn dy enau, ond fe ofalodd dy fam am dy borthi di yn llawen y pryd hwnw; ac er hyn, anufudd wyt ti iddi, a wnei di ddim ufuddhau i dy fam? Bu cyfnod ar dy fodolaeth, pe y buasid yn dy roddi i orwedd ar ddillad, buasit yn rhynu i farwolaeth cyn y buasit ti yn gallu gwisgo am danat, ond fe ofalodd dy fam am dy wisgo di hyd at glydwch y pryd hwnw, ai anufuddhau a wnei di yn ad-daliad i dy fam am ei charedigrwydd i ti?' Cofiaf byth y teimladau yr oeddwn danynt wrth ei wrando yr adeg hono, wylwn yn chwerw dost. Pregethai un tro mewn cyfarfod blynyddol yn y Dinas ar Daniel xii. 2. 'A llawer o'r rhai sydd yn cysgu yn llwch y ddaear a ddeffroant, rhai i fywyd tragwyddol, a rhai i warth a dirmyg tragwyddol.' Traethai am yr adgyfodiad, a sefyllfa ddyfodol, yn y bregeth hono, a cherddai rhyw ddylanwad rhyfeddol drwy y gynulleidfa, nes bod y bobl fel pe bron gwallgofi, ac yntau yn y ffenestr lle y safai i bregethu, a rhyw olwg goruwchddynol Yr oedd yn yr oedfa ddyn oedd yn byw gyda dwy chwaer iddo mewn fferm ar brydles yn ymyl Mallwyd, ac oes y brawd hwn oedd hyd y brydles; ac wedi hyny yr oedd yn terfynu. Dychrynodd y dyn hwnw gymaint dan y bregeth, fel y bu yn glaf iawn yn ei wely am rai dyddiau, ac ofnid mai marw a wnelai y pryd hwnw, ond arbedwyd ef am ryw ysbaid wed'yn. Bob tro ar ol hyn y clywai y ddwy chwaer fod cyhoeddiad Mr. Williams, Wern, yn y Dinas, dywedent mewn ysbryd sarug nodedig, 'O! y fo yr hen—sydd yn d'od eto drwy y wlad; bu agos iddo a thori ein lease ni pan oedd ffordd yma ryw dro o'r blaen.' Clywais ef yn pregethu y bregeth hono flynyddau ar ol hyny mewn Cymanfa yn Aberystwyth. Mewn cyfarfod pregethu perthynol i'r Ysgolion Sabbathol yn Bethel, Llandderfel, clywais ef yn pregethu ar Salm cii. 13, 14. Pregethai Mr. Jones o'r Waen, Llanidloes (a Phenmain ar ol hyny), o'i flaen y noson gyntaf. Pan oedd Mr. Jones yn pregethu, yr oedd drws y pulpud yn agored, a llwyddodd ci y Ty Uchaf i fyned i fewn i'r pulpud at y ddau bregethwr, a chyfodai ei ddau droed blaen, gan eu gosod ar astell y pulpud, er digrifwch neillduol i'r gynulleidfa, ond er dyryswch mawr i'r pregethwr. Gwenodd Mr. Williams yn siriol, ac ymaflodd yn ngwar y ci, a dywedodd, 'Wel, aros di, nid dy le di ydyw y fan hon beth bynag, dos di allan;' ac allan y cafodd fyned, nid yn unig o'r pulpud, ond o'r capel hefyd, gan gofio yr Ysgrythyr sydd yn dweyd mai oddi allan y mae y cŵn i fod. Yr oedd Mr. Williams ryw dro yn croesi mynydd, ond nid oedd yn gwybod y ffordd agosaf i fyned i'r man y cyrchai ato. Cyfarfu â bugail, a gofynodd iddo, 'Sut yr äf fi agosaf i'r fan a'r fan?' Edrychodd y bugail yn ei wyneb, a gofynodd iddo cyn ateb ei ofyniad, Pwy ydych chwi?' Nid oedd Mr. Williams yn hoffi ei ofyniad, a gofynodd eilwaith, Pa fodd yr äf fi agosaf i'r fan a'r fan?' 'O ba le yr ydych yn dyfod,' meddai y bugail? Waeth o ba le yr wyf fi yn dyfod, pa fodd yr af fi yno yw y pwys.' 'O!' ebe y bugail, 'os nad gwaeth o ba le yr ydych yn dyfod, ni waeth i ba le yr eloch chwaith.' Chwarddodd Mr. Williams yn iachus, er wedi ei orchfygu gan y bugail, a chyfeiriwyd ef i'r man yr ydoedd efe yn myned iddo yn gywir. Adroddai y diweddar Barch. John Lewis (M.C.), Llanrhaiadr Mochnant, yr hwn oedd yn enedigol o'r Rhos, yr hanesyn canlynol wrthyf: 'Un tro,' meddai, 'ar adeg o eira mawr, yr oeddym fel plant y Rhos, yn mobio ein gilydd âg eira, pryd y daeth Mr. Williams, Wern, heibio i ni ar ei farch wrth ddychwelyd o'i daith bregethwrol. Canfu fi yn gwasgu eira yn fy nwylaw rhwng fy ngliniau i galedu y belen. 'O, Jack, Jack,' ebai efe, 'Paid a gwneud fel yna fy machgen i,' ac ar hyn, disgynodd oddiar ei farch, ac ymwasgodd yr holl blant o'i gylch, canys yr oedd y naill a'r llall yn hynod hoff o'u gilydd. Cododd Mr. Williams lonaid ei law o eira rhydd, a thaflodd ef i gyfeiriad rhai o honom, gan ofyn, 'A wnewch chwi wneud fel yna fy mhlant i?' 'Gwnawn Mr. Williams' oedd yr ateb unol. Yna taflodd y ffrwyn ar ei fraich, a cherddodd yn mlaen, gan arwain yr anifail. Dechreuodd y plant godi yr eira yn rhydd, gan ei daflu at Mr. Williams. Codai yntau cape ei fantell i gadw ei war rhag i'r eira fyned iddo. Rhedai y bobl i ddrysau eu tai, gan waeddi, 'Welwch chwi y plant mewn difri, yn lluchio Mr Williams âg eira.' Wedi iddynt flino, aethent ato, a dechreuasant ei lanhau oddi wrth yr eira, a chanmolai yntau hwynt, gan ofyn iddynt, 'Chwi a wnewch fel yna a'ch gilydd, oni wnewch?' 'Gwnawn Mr. Williams.' 'O, da blant, plant yn iawn ydych chwi wedi y cwbl.' Un o hoffus bynciau Mr. Williams i bregethu arnynt oedd dyledswyddau rhieni at eu plant. Y tro cyntaf i mi fod yn Llundain, yr oedd yno yr un pryd amrai weinidogion o Gymru, yn casglu at yr amcan daionus o chwyddo y drysorfa er talu dyledion addoldai Annibynol Cymru. Yr oedd Mr. Williams yn un o'r casglwyr. Aethum i wrando arno yn pregethu un boreu Sabbath i'r Boro', a'i destun yno oedd, Diarhebion xxxi. 1—2, 'Geiriau Lemuel frenhin, y brophwydoliaeth a ddysgodd ei fam iddo. Pa beth fy mab? pa beth mab fy nghroth? Ie, pa beth mab fy addunedau?' 'Pregeth y mamau' ydoedd y bregeth hono. Tybiai mai Solomon ei hun oedd y Lemuel hwn, ac mai enw o hoffder oedd Lemuel, a roddai ei fam arno, fel y gwneir eto gan lawer o rieni. Flynyddau ar ol hyn, yr oeddwn mewn cyfarfod urddiad gweinidog yn Salem, ger Aberystwyth; ac mewn ymddyddan â'n gilydd fel gweinidogion rhwng yr oedfaon, crybwyllai Mr. Saunders, Aberystwyth, am ymweliad Mr. Williams â Llundain y waith hono. Soniai am dano yn pregethu 'Pregeth y mamau,' yn Saesonaeg, yn nghapel eang Dr. Fletcher o Stepney. Yr oedd amrai o'r gweinidogion Cymreig wedi myned gydag ef i'r oedfa, ac yn eu plith Mr. Saunders. Yn y vestry o flaen y bregeth dywedodd Mr. Williams, 'We may as well go and commence the meeting.' 'O, no Mr. Williams, it is too soon yet,' ebai y gweinidog enwog. 'Very well,' ebai yntau. Yna ymaflodd yn ymylon gown du y Dr., yr hwn oedd am dano ef yn awr, gan ddywedyd—‘Beth pe bai Rebeccah yn fy ngweled i yn y gown du yma, beth a ddywedai hi wrthyf tybed.' 'Synais,' meddai Mr. Saunders, glywed y dyn yn son am ei Rebeccah mewn lle o'r fath, a hyny pan ar fyned i bregethu Saesonaeg i'r fath gynulleidfa.' Teg yw hysbysu na wyddai Mr. Saunders ddim am deimladau gwr at ei wraig, oblegid ni bu efe erioed yn briod. Fodd bynag, dangosodd Mr. Williams hunanfeddiant anghyffredin yn yr amgylchiad. O'r diwedd dywedodd Dr. Fletcher, 'We shall now go if you please, Mr. Williams, the time is up,' ac i mewn yr aethpwyd, lle yr oedd cynulleidfa fawr, gyfoethog, a respectable, wedi ymgynull yn nghyd. Dywedai Mr. Saunders na welodd efe erioed y fath wylo cyffredinol mewn pregeth ag a welodd y tro hwnw. Yr oedd cadachau llogellau y boneddigesau a'r boneddigion yn wlybion gan ddagrau. Gwnaeth lawer o blunders yn yr iaith, ond yr oedd y nerth a'r dylanwad y fath, fel nad oedd yno neb yn meddwl am y camsyniadau, ond pawb yn synu ac yn rhyfeddu at ardderchawgrwydd y pethau a draddodai. Clywais ef yn pregethu ar y geiriau, 'Ac anfon ei Fab i fod yn Iawn dros ein pechodau ni.' Ni ysgrifenais hodiadau o'r bregeth hon, ond yr wyf yn cofio yn dda y modd y dosranai ei bwnc:—

I. Iawn yn ei berthynas â llywodraeth Duw.
II. Iawn yn ei berthynas âg arfaeth a gras Duw.
III. Iawn yn ei berthynas â Christ ei hun.
IV. Iawn yn ei berthynas â phechadur.

Mewn Cymanfa yn Llanuwchllyn, clywais ef yn pregethu yn yr hen ysgubor ddegwm. Yr oedd yn ddiwrnod gwlawog iawn, a gwnaed apeliad at yr 'Hen bobl' am fenthyg y capel, ond ni chaniateid hyny heb ymrwymiad pendant, na sonid gair am y System Newydd.' 'Wel,' ebai Mr. Williams, y mae hyny yn ormod o aberth, ac felly, nid oes ond i ni fyned i'r ysgubor, ac yno yr aethpwyd, a phregethodd yntau yn nodedig o effeithiol yn erbyn y pechod o rwgnachrwydd, oddiar I Cor. x. 10.

Y tro cyntaf i mi fod yn Mhenybontfawr oedd mewn Cymanfa. Yr oedd Caledfryn yno, ac yn pregethu oddiar y geiriau, 'Os yw Crist ynoch y mae y corff yn farw o herwydd pechod.' Ar ei ol pregethodd Mr. Williams oddiar y geiriau, 'Oblegid nyni a wnaethpwyd yn ddrych i'r byd, i angylion, ac i ddynion.' Ei bwnc oedd, 'Y Cristion yn chwareu ei gamp.' Dywedai fod pleidiau lluosog a phwysig yn edrych arno, ac yn cymeryd dyddordeb ynddo, 'Y byd, yr angylion, a dynion.' Os gofynai neb paham y tynai y fath sylw pryderus ato, gellir ateb yn mysg pethau eraill, fod anghyfartalwch y pleidiau sydd yn ymdrechu â'u gilydd yn un rheswm am hyny. Tybiwch,' meddai, 'fod brwydr i gymeryd lle yfory yn Llanfyllin, rhwng llew ac oen, a bod pob sicrwydd mai yr oen bach a enillai y fuddugoliaeth. Dylifai yr holl bobl o Benybontfawr, Llangynog, Llanrhaiadr, ac o'r holl gylchoedd cyfagos, i weled oen bach yn gorchfygu llew. Yr un modd y mae y pleidiau pryderus yn edrych ar y Cristion gwan yn brwydro, ac yn llawenhau wrth ei weled yn gorchfygu y cryf arfog.' Er fod Mr. Williams yn ei fedd er's pedair blynedd ar ddeg a deugain, nid yw yr hiraeth am dano wedi cilio o'm mynwes hyd y dydd heddyw, ond i ba beth yr hiraethaf, ddychwel efe ataf fi." Myfi a äf ato ef, ond ni

Terfynwn y benod hon gyda'r Englynion Coffadwriaethol canlynol o eiddo yr Hybarch Gwalchmai, y rhai a gyfansoddodd efe ar gyfer y gwaith hwn:—

Williams yn mhlith duwiolion—a helpodd
Bulpud y cenadon;
I lwydd cynadleddion,
Llywydd aeth, yn lluoedd Ion.

Gwrandawyr o gryn duedd—er oedi
Yr adeg i'r diwedd;
Blygai yn gwbl i agwedd
O'r fan hon i erfyn hedd.

Iechydwriaeth pechaduriaid—yn dân
Dywynai o'i lygaid;
Geiriau'r Ion, a'r gwir o raid
Daranodd i droi enaid.

Ef fu ryfedd ddifrifol—o wadd dyn
I ŵydd Duw'n wastadol;
Codai nerth rhag gado'n ol
Un byth yn anobeithiol.

Angel Duw yn ngoleu dydd—a redodd
I'r adwy'n achubydd;
Dwyn euog fel dyn newydd
A wnai o'i holl faglau'n rhydd.

Dyger ei weinidogaeth—in' eto
Yn natur gwasanaeth;
Y mawr nod i Gymru wnaeth
At neges Cristionogaeth.

Nodiadau

1. Gwel Cofiant John Jones, Talysarn,