Cofiant Dr. Joseph Parry Mus. Doc. (1841-1903)/Yr Athrofa Frenhinol (R.A.M.)
| ← Dros y Werydd | Cofiant Dr. Joseph Parry Mus. Doc. (1841-1903) gan Evan Keri Evans |
Y Celt a'i Gan → |
IV. Yr Athrofa Frenhinol (R.A M.).
Hunan-gofiant:
TYDI, amser byth-wibiol, y fath gyfnewidiadau a ddygi yng nghwrs ein bywyd brau!
1866 addaw yn awr, ac yr wyf finnau ar daith gyngherddol yn cario allan raglen y pwyllgor. Ymwelaf ag Utica, New York, cartref wythnosolyn Cymraeg America, "Y Drych." Cynhaliaf fy nghyngherddau cyntaf ym mhentrefi gwledig Oneida Co.—y cyngherddau cyntaf i'w cynnal erioed yn yr eglwysi: ni chaniateir argraffu na gwerthu tocynnau— dim ond casgliadau! Y fath ddechreuadau bychain! Casgliadau 10 cent A Teimlwn fod tâl godidog fy melinau troell lawer yn well na'r ymweliadau ofnus hyn â dieithriaid na wyddant ddim, ac na chlywsant erioed amdanaf fi, dylawd! Ymwelaf â'r parthau chwarelyddol, a threfi poblog Ohio, ac ardaloedd mwy cydnaws y gweithfeydd glo a haearn. Derbyniaf garedigrwydd a lletygarwch, bid siwr, ymhob man, ond y mae eich ardaloedd hefyd yn ganolbynciau llawer o haelioni, ac ni bydd i mi anghofio llawer o'ch lleoedd, a chyfeillion, tra yr erys fy nghof ar ei sedd. Yr wyf gyda chwi, gyfeillion Youngstown, cartref y mudiad, a phrif fudiad fy mywyd i, heddyw mor ffres ag erioed, eich pwyllgorau, eich cyngherddau, a'ch swperau; sut y medraf anghofio eich wynebau na'ch enwau hyd yn oed? Y mae Newburgh hefyd fyth yn ffres, y llu o ffrindiau siriol, a'r nifer o wythnosau dedwydd a fwynheais gyda chwi. A llawer i dref arall yn Ohio, a'u llu cyfeillion, yr wyf gyda chwi un ac oll unwaith eto, ac mor swynol ydyw byw y dyddiau hyfryd hynny unwaith yn ychwaneg!
Yma yn Newburgh y gorffennais fy "Mab Afradlon" ar gyfer y wobr o £20 yn Eisteddfod Caer; wedi llafurio wrtho mewn trains, a badau, a chartrefi y mae'n cipio'r wobr. Dyma'r olaf o'm cystadleuaethau, bob tro'n llwyddiannus ag eithrio'r hanner gwobr am Gorale yn 1861. (Anghofia'r deuawd a'r dôn yn Abertawe.) Ni fedraf eich anghofio chwi, gyfeillion Gomer, Ohio, gyda'r sefydlwyr haelionus a lletygar o Lanbrynmair—prawf fy ymweliadau aml â chwi ein cariad y naill at y llall. Dwg fy nheithiau fi hyd afon Ohio, i dreulio dyddiau a nosweithiau ar y Mississippi, yn gystal a'r Hudson fyd-enwog. Yn y breuddwydion effro hyn yr wyf hefyd gyda chwi yn Cincinnati, Chicago, Racine, a Milwaukee, a'ch sefydlwyr yn Wisconsin, a chwithau yn Cambria, mor falch gan fy nghalon adnewyddu ei hatgofion amdanoch oll yna.
Daw Pennsylvania, fy nhalaith fy hun, ger fy mron fel panorama symudol a byw, a Pittsburgh, a Johnstown hyd y Dwyrain—i lygad, a chalon, a chariad, yr ydych fel yn fyw o'm blaen! . . . A thithau hen Ddanville annwyl, a Hyde Park, a Scranton, a Lackawanna Co.—fel y daw eich eglwysi, corau, cyngherddau, eisteddfodau, ac atgofion am ddigwyddiadau, enwau cyfarwydd a wynebau o'm blaen; er fod llawer ohonoch wedi meirw ers llawer dydd, eto yr ydym gyda'n gilydd unwaith eto yn gystal a chwithau sydd eto'n fyw.
Ac nid yw fy astudiaethau colegol yn Danville yn anghof, na fy neuddeng mlynedd dedwydd fel organnydd yn Eglwys Bresbyteraidd Danville, gyda'm Quartette Choir—yr ydych yn benodau hyfryd yn llyfr fy mywyd.
O amser a chof!—y fath wydr-ddrychau ydych! Yma y disgyn y llen eto ar bedwaredd golygfa fy mywyd. Fel y cyffrowch fi, ac y toddwch fi â'ch atgofion!
1868—1871: Gadawaf fy nghartref dedwydd a'm gwraig a'm dau fachgen (Haydn a Mendy) am flwyddyn gyfan i ddod yn y City of Brussels i Lundain i astudio yn y Royal Academy of Music. Nid wyf yn adnabod un enaid yn Llundain; y mae'r ychydig wyf yn adnabod (yn y wlad hon) yng Nghymru. Derbynnir fi i'r dosbarth uchaf mewn cyfansoddiant dan y Prifathro Syr Stemdale Bennett (cyfaill i Mendelssohn); efrydaf ganu'r organ dan Dr. Steggall, a lleisiadaeth dan y byd-enwog Signor Manuel Garcia. Derbyniaf wobr ar ddiwedd y flwyddyn gyntaf, pryd y gofynna Mrs. Gladstone " Ai Cymro ydych?" ac ar fy ngwaith yn ateb Ie, Madam, ychwanega hithau, "Cymraes wyf innau hefyd, ac y mae'n hyfrydwch gennyf gyflwyno gwobr i chwi fel fy nghydwladwr." Derbyniais wobr uwch ar ddiwedd yr ail flwyddyn, pryd y cyfarchodd (Mrs. Gladstone) fi eilwaith gyda boddhad. Ar derfyn fy nhrydedd blwyddyn enillaf fedal a phasiaf fy arholiad am y radd o Mus. Bac. yng Nghaergrawnt—y Cymro cyntaf i wneuthur hynny.
Cyn gadael Llundain, rhoddaf gyngerdd o'm gweithiau fy hun yn St. George's Hall, yr hwn a ddug i mi £50 o elw. Cynhaliwyd Conversazione hefyd yn Aldersgate St. Hall, pryd yr oedd yn bresennol Henry Richard, A.S., a llawer eraill. Cyflwynwyd tysteb ynghydag oriawr aur i mi, a modrwy ddiemwnt i'm priod—y rhai sydd gennym yn awr.
Yr wyf yn bresennol mewn dau o'r Buckingham Palace State Concerts, ar wahoddiad yr arweinydd, Syr W. S. Cusins, fel un o ychydig nifer; ac yn agoriad yr Albert Hall. Y mae'r holl deulu brenhinol yn bresennol yn y ddau gyngerdd.
Yr wyf gyda'm teulu yn mynychu Capel Annibynnol Hwfa Môn yn Fetter Lane yn ystod y tair blynedd.
Bob Nadolig byddaf yn beirniadu yn y Temperance Hall, Merthyr, ar yr un esgynlawr ag y sangwn arno yn hogyn.
Fel hyn y dygodd edyn euraid (cof) fi drwy'r golygfeydd pwysig hyn yn nrama fy mywyd, a chaiff fy nyddiadur
yn y fan hon ail-adrodd coffawdwriaeth blynyddoedd
ffrwythlon 1868—70—71. (Gwêl y Rhestr ar y diwedd.)
Ynglyn â'i ddyfodiad i'r Athrofa Frenhinol efallai na ellir
dechreu'n well na thrwy'r dyfyniad a ganlyn o anerchiad
Brinley Richards yn Eisteddfod Abertawe, 1880:
"Yn Eisteddfod 1863," meddai, "cefais yr anrhydedd o fod yn un o'r beirniaid a derbyniais dros gant o lawysgrifau cystadleuol am y wobr am y Dôn neu'r Goral oreu. Yr oedd y cyfansoddiad i'r hwn y dyfernais y wobr gymaint uwchlawy cyffredin, fel ag yr oeddwn yn awyddus i wybod rhywbeth am y cyfansoddwr, a phan ddeellais mai Cymro ieuanc yn byw yn America oedd, awgrymais y dylid dyfeisio rhyw lwybr er iddo gael addysg yn Lloegr; a'r canlyniad oedd—drwy ddylanwad cyfaill tra theilwng a chenedlgarol adnabyddus drwy yr oll o Gymru fel 'Y Gohebydd'—i nifer o Gymry yn America ffurfio eu hunain yn bwyllgor: casglasant dros 2000 o ddoleri ac anfonwyd y dyn ieuanc i'r Athrofa Gerddorol Frenhinol, lle y cefais y pleser o'i gyflwyno i'r diweddar Syr Sterndale Bennett. Ar ol astudio am rai blynyddoedd yn yr Athrofa, cymerodd ei radd yng Nghaergrawnt. Prin y mae angen ychwanegu mai cyfeirio yr wyf at Dr. J. Parry. Oddiar hynny, y mae wedi cynhyrchu yr Oratorio 'Emmanuel' gwaith mor ysgolheigaidd ac wedi ei ysgrifennu mor dda fel ag i gyfiawnhau y gred y bydd iddo eto yn y dyfodol ychwanegu at yr anrhydedd y mae eisoes wedi ei ennill."
Y mae Mr. Richards yn camu'n fras o'i awgrym ef ar ol Eisteddfod Abertawe yn 1863 i "Drysorfa Joseph Parry" yn 1866. Y mae'n bosibl torri'r cam mawr yna i nifer o rai llai; canys gwyddom i Parry gyfarfod â'r "Gohebydd " am y waith gyntaf yn New York pan ar y ffordd i Eisteddfod Aberystwyth; i lythyr y "Gohebydd," wedi iddo edrych i mewn i'w hanes, ysgogi awdurdodau'r Eisteddfod i gynnyg iddo dddwy flynedd o addysg; ac iddo wedyn gael caniatâd i ddychwelyd i America'n gyntaf. Galluoga "Cofiant y 'Gohebydd'" (gan ei frawd) ni i gymryd cam arall, a hynny ar sail tystiolaeth Parry ei hun, medd y Gofiannydd. Aethai'r "Gohebydd" gyda Dr. John Thomas a Mr. G. R. Jones, Llanfyllin, i gynhadledd fawr Boston yn 1865, fel cynrychiolwyr Annibynwyr Cymru. Arhosodd yno ddwy flynedd, ac yn ystod 1866 (diwedd 1865 fyddai'n gywir) "daeth Parry i New York o Pennsylvania lle y gweithiai." Dywedodd wrth y "Gohebydd" ei fod yn ymwybodol o dalent gerddorol, a bod ei awydd am ei datblygu'n angherddol drwy gael cwrs o addysg yn yr R.A.M., a chymryd ei radd yn Nghaergrawnt. Gofynnodd y "Gohebydd" iddo a oedd yn mynd i Eisteddfod Youngstown (Nadolig 1865). "Yr wyf yn feirniad yno," oedd yr ateb. "Wel, ni gawn weld be wna pwyllgor yr Eisteddfod ynglŷn â chychwyn trysorfa." Cafodd y "Gohebydd" gan y Pwyllgor i gynnal cynhadledd y diwmod dilynol. Cafwyd adroddiad gan y cerddor ieuanc o'r hyn a gymerodd le yn Eisteddfod Aberystwyth, a phasiwyd penderfyniadau o bwys.
Ond cyn dod at y penderfyniadau hyn, y mae anhawster ynglŷn â'r cam o "awgrym" Mr. Brinley Richards i weithgarwch y "Gohebydd." Oblegid yn y lle cyntaf, ni chafodd Parry y wobr lawn am y ddwy Dôn oreu, ond rhannwyd hi rhyngddo a Mr. D. Lewis, Llanrhystyd, medd y "Cerddor Cymreig," yr hwn a ddywed ymhellach: "rhoddid canmoliaeth uchel iawn i'r cyfansoddiadau hyn." Heblaw hyn, gall y dyfyniad uchod o anerchiad Mr. Richards yn Abertawe arwain y darllenydd (fel yr arweiniodd y Cofiannydd) i dybio iddo siarad yn uniongyrch a "Gohebydd," ac felly mai iddo ef (Mr. Richards) yn y pen draw y mae y clod yn ddyledus am addysg Parry, hyd nes darllen y llythyr a ganlyn oddiwrth Mr. Richards i'r "Gohebydd," yr hwn a brawf nad felly y bu, gan y cyfeiria at Parry ac Eisteddfod Abertawe fel testunau na fu siarad amdanynt rhyngddo a'r "Gohebydd" o'r blaen. Y mae'r llythyr yn ddyddiedig Gorffennaf 13, 1871, ac wedi ei ysgrifennu mewn ateb i wahoddiad i gwrdd ffarwel Parry, wedi gorffen ei gwrs yn Llundain:
"Annwyl Ohebydd, Y mae'n bleser o'r mwyaf gennyf i dderbyn eich gwahoddiad i'r cyfarfod y bwriada cyfeillion Mr. Parry roddi eu ffarwel iddo ynddo ar ei ymadawiad am America. Y mae gennyf ddiddordeb personol (mewn ffordd o siarad) yn hanes Joseph Parry. Yr ydych yn ddiau'n cofio Eisteddfod Genedlaethol Abertawe ychydig flynyddoedd yn ol, pryd y cefais, ymysg dros gant o gyfansoddiadau a ddanfonwyd i'r gystadleuaeth, un mor bell uwchlaw'r cyffredin o weithiau o'r fath, fel yr amheuais ei wreiddioldeb,—tybiwn mai lladrad ydoedd! Digwyddais fod yn Eastbourne gyda'm cyfaill Syr Stemdale Bennett, a dangos y cyfansoddiad iddo, Ámheuai yntau wreiddioldeb y gwaith fel fìnnau, ac awgrymodd archwiliad mewn cyfrol o Goralau gan Bach. Trodd pethau allan yn ffafr awdur y cyfansoddiad. Gynhaliwyd Eisteddfod Abertawe ychydig wythnosau wedi'r ymddiddan uchod, ac wrth feirniadu'r cyfansoddiadau, crybwyllais yn fyr yr hyn a ddigwyddasai, a dywedais, os medrai'r ysgrifennydd brofi ei hawl, ac os na chodai amheuon pellach, y caffai'r wobr. Yr awdur ydoedd Joseph Parry. Pan ddaeth i Loegr yn ddiweddarach, cymerais ddiddordeb pellach ynddo, ac ysgrifennais ar ei ran at Syr Sterndale Bennett, Prifathro'r Athrofa Frenhinol . . "
Ni fyddai'n deg â Mr. Richards i'w gyhuddo o hawlio clod na pherthyn iddo, llai fyth o wyrdroi neu hyd yn oed gamliwio ffeithiau. Ni ddywed mewn cynifer o eiriau iddo grybwyll y mater wrth y "Gohebydd" ei hun—fel y dywedwyd, brasgamu y mae, a diau mai'r gwir yw iddo alw sylw cyfeillion y tu mewn i'r cylch eisteddfodol at deilyngdod eithriadol y gwaith a'r awdur. Yr oedd yn llawn o'r peth, mae'n amlwg, gan iddo ei ddwyn i sylw Syr Stemdale Bennett—fel mai'r diwedd fu i "Gohebydd " gymryd at y gwaith o symbylu ei gydgenedl i gyfrannu at addysg Parry.
Aethai'r "Gohebydd" i New York i weld y "bechgyn o Danville " ar eu ffordd i Eisteddfod Aberystwyth, a daeth o hyd iddynt yn Hotel Mr. Eleazer Jones, lle'r oedd " hi'n ganu y pryd hwnnw o'r bore " (chwech o'r gloch). Dywed y "Gohebydd" ymhellach: [1]"Pan gyrhaeddais New York y bore hwnnw o Utica, a phan ddaeth Mr. Eleazar Jones a'r 'Gohebydd' a Joseph Parry at ei gilydd, prin y gallwn gredu mai y llencyn llyfndew difarf hwnnw oedd y Joseph Parry y clywswn gymaint amdano. 'Nid y dyn ieuanc hwn, 'does bosibl' meddwn, 'yw hwnnw a ysgubai wobrau Llandudno o'i flaen—'does bosibl mai hwn ydyw hwnnw.' Gwenodd y llanc, a throdd draw, ac ebe un o'r cwmni, 'Hwn yna ydyw ef, gellwch fod yn eithaf tawel am hynny.' A hwn oedd o. Yn awr, i dorri'r stori'n fyr, y mae gennyf air at gyfeillion yr Eisteddfod ynghylch y Joseph Parry hwn, a dyma fe: dyn ieuanc yw Parry, tair ar hugain oed, genedigol o Ferthyr Tydfìl. 'Dw i ddim yn cofio pa sawl blwyddyn sydd er pan ddaeth drosodd i America, ac ni waeth. Gweithia yn galed bob dydd yn un o weithfaoedd haearn Pennsylvania. Ni chafodd ddiwrnod o ysgol heblaw a gafodd yn yr Ysgol Sul, nac unrhyw hyfforddiant yn y gelfyddyd gerddorol heblaw yn unig a gafodd gan un neu ddau o'i gydweithwyr. Y cwestiwn sydd gennyf i'w ofyn yw hyn—Onid oes modd rhoi rhyw gychwyniad i'r dyn ieuanc hwn, Joseph Parry, fel ag i'w osod mewn sefyllfa ag a fydd yn fwy cydnaws â'r elfen gerddorol sydd wedi ei phlannu yn ei enaid, lle y gall fod o well gwasanaeth i'w genedl, i'w oes, ac i'r byd, na bod yn treulio ei nerth a'i ddyddiau o flaen ffwrneisiau Danville, yn toddi haearn? Dyma ydyw un o amcanion proffesedig yr eisteddfod—un o'i hamcanion mawrion cyntaf—un o'i phríf stock-in-trade: sef cefnogi a chynorthwyo native talent. Dyma Iwmp o 'genius 'does dim un os am hynny. Y mae yn resyn ac yn bechod fod y fath dalent ag sydd yn hwn yn cael ei gwario yn ofer. Oni byddai'n bosibl cynllunio rhyw fesurau fel y gellid ei anfon maes o law o Aberystwyth i'r Athrofa Frenhinol, neu yn hytrach am dymor i gychwyn, o dan addysg Dr. Evan Davies, neu rywun arall, ac wedi hynny i Lundain?
"Nid oes gennyf ond cyflwyno achos ein cyfaill ieuanc a'n cydwladwr talentog, Joseph Parry, i ofal Rheithor Castellnedd, gyda dymuno arno fel cadeirydd Gyngor yr Eisteddfod i gymryd ei achos o ddifrif mewn llaw."
Yn ddiweddarach, ar ol yr Eisteddfod, ysgrifenna:
"Yn gymaint ag mai'r ' Faner ' a ddigwyddodd daflu allan yr awgrym cyntaf ynghylch y peth, goddefer i mi yn y fan hon, droswyf fy hun, i ddiolch yn gynnes i Gadeirydd ac Aelodau Gyngor yr Eisteddfod am eu sylw parod, dioed, a charedig i'r awgrymiad hwnnw."
Cawn hanes llawn o'r hyn a wnaed yng Nghynhadledd Youngstown yn y llythyr a ganlyn o'r "Drych" am Chwefror 13, 1868:
Trysorfa y "Parry Fund"
"Ym Mhwyllgor Cyffredinol Eisteddfod Youngstown am y flwyddyn 1865, a gynhaliwyd drannoeth yr Eisteddfod, yn yr hwn yr oedd 'Gohebydd' Llundain, Aneurin Fardd, Parch. J. Moses, ac amryw enwogion eraill, cymerwyd achos Joseph Parry mewn llaw gyntaf erioed yn y wlad hon, fel y gwŷr y rhan fwyaf o ddarllenwyr y 'Drych.' "Achoswyd hyn gan y cynhygiad a dderbyniodd y Pencerdd pan yn talu ymweliad â gwlad ei enedigaeth, gan bwyllgor yr Eisteddfod Genedlaethol yng Nghymru, yn cynnyg dwyn ei dreuliau addysgiadol yng Ngholeg Normalaidd Abertawe, ac am flwyddyn arall yn yr Athrofa Frenhinol, Llundain.
"Yn wyneb y cynhygiad haelfrydig hwn, barnem fel cyfarfod y byddai yn anfri arnom fel cenedl yn y wlad hon i adael i Joseph Parry dderbyn ei addysg trwy offerynoliaeth Cymry y fam wlad yn gwbl annibynnol ar gymorth ac ymdrechion ei gydwladwyr yn America. Nid oeddem am i'r Pencerdd wrthod cynhygiad haelionus Pwyllgor yr Eisteddfod Genedlaethol, ond barnem y dylai Cymry y Taleithiau Unedig gael rhyw law yn yr achos—y dylent hwy gael mantais i daflu eu hatlingau i'r drysorfa er ei gynorthwyo i ddatblygu talent obeithiol ac ymdrechol ein Pencerdd. Felly mabwysiadodd y cyfarfod dywededig y penderfyniadau canlynol:
"1.—Ein bod fel cyfarfod yn diolch i bwyllgor yr Eisteddfod Genedlaethol yng Nghymru am eu parodrwydd a'u haelfrydigrwydd i gynorthwyo talent obeithiol.
"2.—Ein bod fel cyfarfod yn cymeradwyo Joseph Parry i dderbyn y cynhygiad haelfrydig os byddai hynny yn gydnaws â'i farn a'i deimlad.
"3.—Ein bod fel cyfarfod yn addaw ein cynhorthwy iddo mor bell ag a fydd yn ein gallu, ac hefyd i apelio at garedig- rwydd a haelionusrwydd ein cyd-genedl yn America yn ei achos.
"Mewn canlyniad i hyn neilltuwyd pwyllgor gweithredol o ddynion gweithgar a chenedlgarol y dref a'r cylchoedd, ac hefyd bwyllgor cyffredinol o enwogion y wlad y rhai a feddyliem a deimlent ddiddordeb yn y mudiad, a da gennyf hysbysu iddynt oll oddieithr un gydsynio ac addo eu dylanwad o blaid y mudiad.
"Felly argraffwyd cylch-lythyrau (circulars), a gwasgarwyd hwy ar hyd a lled y wlad. Dechreuwyd y drysorfa yn weithredol trwy i bwyllgor Eisteddfod Youngstown gyfrannu 50 doler tuag ati. Yr amcan mewn golwg oedd codi trysorfa dim llai na thair mil o ddoleri, a da gennyf hysbysu cyfeillion y mudiad nad ydys ymhell o gyrraedd yr amcan, fel y gwelir wrth yr Adroddiad o Sefyllfa Ariannol y Drysorfa.
"Drwg gennym na allwn roddi hanes cynnyrch pob cyngerdd ar ei ben ei hun; buasai hyn yn foddhad mawr i'r amrywiol ardaloedd sydd wedi cydweithredu â'r mudiad mor ardderchog. Gan na allwn roddi cynnyrch pob lle yn arbennig ar ei ben ei hun, yr ydym o dan angenrheidrwydd o roddi yr holl gynnyrch yn gyfanswm.
"Derbynied pob lle a pherson sydd wedi cydweithredu â'r mudiad hwn ddiolchgarwch gwresocaf y pwyllgor gweithiol.
"Am y drysorfa yn y dyfodol, digon yw dywedyd y bydd o dan lywodraeth y pwyllgor gweithiol, bydd y taliadau yn chwarterol yn ol fel y bydd y gofynion, a'r gweddill i'w rhoi ar lôg i'r person neu'r personau a rydd y llôg mwyaf, gyda'r sicrwydd (security) gofynnol amdanynt. "Bwriada y Pencerdd, mae'n debyg, gychwyn i Lundain tua'r haf; ni bydd angen iddo fynd i Goleg Normalaidd Abertawe, gan ei fod yn derbyn addysg ragbaratoawl yn Danville yn bresennol, yn flaenorol i'w dderbyniad i'r Athrofa Frenhinol.
"Dymunwn iddo bob llwyddiant yn ei ymdrechion canmoladwy i gyrraedd pinaclau dysg ac enwogrwydd Bydded o dan nawdd y Goruchaf yn ei fynediad a'i ddychweliad yn ol; caffed iechyd a nerth i efrydu, cured a thafled ei gyd-efrydwyr estronol i'r cysgod, enilled brif deitlau yr Athrofa, deued yn ol yn un o brif blanedau y byd cerddorol, a bydded yn gyfrwng budd a bendith i'w gydwladwyr ac i'r byd gyffredinol.
Yn dilyn cawn lythyr diolchgarwch y Pencerdd at ei gyfeillion a'r wlad yn gyffredinol:
"Fy annwyl gyfeillion,—Pan yn ymadael â chwi y tro hwn, yr ydwyf yn teimlo hiraeth mawr wrth wneuthur hynny. Teimlaf fy mod yn ymadael â chyfeillion cywir i mi; ïe, rhai ag sydd wedi profi hynny yn anfesurol tuag ataf. Teimlaf y bydd adeg Nadolig 1865 yn y dref hon, a chwithau fel pwyllgor, a chyfeillion i'r Eisteddfod hon, yn fythgofiadwy a seliedig ar fy meddwl a'm calon, gan mai yr adeg honno oedd yr un fwyaf pwysig a gwerthfawr i mi yn ystod fy mywyd, oblegid y mae eich cynlluniau cenedlgarol yr adeg honno, gobeithiaf, wedi gwneuthur cyfnewidiad pwysig ac annisgwyliadwy yn llwybr fy mywyd, sef fy nwyn o sefyllfa y gweithiwr caled, a rhoddi mantais i mi ddyfod i sefyllfa fwy cyfrifol, defnyddiol, a chyhoeddus mewn cymdeithas; a pha le bynnag y byddaf yn y dyfodol, gallaf eich sicrhau y gwnaf edrych yn ol ac atgoffa am eich henwau a'ch cynlluniau gyda hyfrydwch calon. y Yr ydwyf hefyd yn gwerthfawrogi, ac o dan rwymau neilltuol i'm cenedl dros y wlad yn gyffredinol am eu cydweithrediad yn y mudiad, yn neilltuol y cerddorion, y rhai a ddangosasant bob teimlad da a'u cynhorthwy er cynnal y cyngherddau a phartoi gogyfer â'r cyfryw. Y mae llaweroedd ohonynt yn Nhaleithiau Ohio, Illinois, Wisconsin, New York, Vermont, ac hefyd yn y dalaith hon, y rhai y mae eu henwau yn annwyl i mi, a hoffwn gael eu henwau yn yr erthygl hon, ond byddai yn cymryd gormod o ofod y 'Drych.'
"Cyfiawnder â'm hoff gyfeillion, y Parch. J. Moses, Aneurin Fardd, a'r 'Gohebydd,' a fyddai dywedyd eu bod hwy wedi cymryd rhan helaeth yng nghynlluniad y mudiad gan eu bod yn Youngstown ar y pryd. Daeth y 'Gohebydd' yno i'r unig ddiben o gychwyn y mudiad; a dywedaf yma mai y 'Gohebydd' oedd y dyn a ddechreuodd y mudiad, efe fu yn foddion trwy ei lythyrau at brif ddynion yr Eisteddfod Genedlaethol yng Nghymru ar iddynt roddi y cynhygiad haelionus a chenedlgarol i mi pan oeddwn yno.
"Yr wyf hefyd am y tro cyntaf yn gyhoeddus, yn cydnabod mai fy annwyl gyfeillion John Abel Jones a John M. Price, gynt o Danville (yn awr o Pottsville) ydyw y rhai a fu, trwy eu cymelliadau, yn foddion i ddwyn fy sylw gyntaf at y gelfyddyd gerddorol. Ac hefyd hwy yn unig, trwy eu gwersi a'u llafur diffuant am flynyddoedd, a fu yn foddion i'm dwyn yr hyn ydwyf fel cerddor.
"Yn awr, annwyl gyfeillion, a'm cydgenedl yn gyffredinol, wrth derfynu dywedaf fy mod yn teimlo na allaf byth ad-dalu i chwi am yr hyn a wnaethoch ac a ddangosasoch tuag ataf. Yr unig beth a allaf ei wneuthur yw cyflwyno â chalon gynnes, ac â dagrau yn fy llygaid, fy niolchgarwch gwresocaf am yr oll a wnaethoch i mi. Gyda gobaith y caf iechyd, einioes, a chynhorthwy i gyrraedd yr amcan mawr mewn golwg, ac y bydd i chwi yn y dyfodol wneuthur i eraill yr hyn a wnaethoch i mi, ac y caf yn y dyfodol fod o ryw wasanaeth i'm cenedl, a defnyddio fy nhalent er gwasanaeth yr Hwn a'i rhoes.
- Eich cywir gyfaill,
- Joseph Parry (neu Pencerdd)."
Y mae braidd yn ddirgelwch sut y pasiodd agos i dair blynedd rhwng Eisteddfod Youngstown a'i fynediad i'r Academi. Ysgrifenna Gwyneddfardd i'r "Drych" am Awst 1, 1867 "fod y Pencerdd yn ail-ymaflyd o ddifrif yn ei gyngherddau ar ol bod yn gorffwys am gymaint o amser, ac yn benderfynol o gario'r symudiad y dechreuodd ymgymeryd ag ef allan i derfyniad llwyddiannus."
Yn rhifyn Medi 26, 1867, cawn hanes un o'i deithiau, ac yn ddigwyddiadol gryn oleuni ar ystyr ac achos v gohiriad:
"Treuliasom amser difyr iawn ar lannau y Susquiehana. Aethom ar hyd ei glannau am filltiroedd. Synnid a swynid ni gan y golygfeydd rhamantus a ddatblygent dro ar ol tro. Talasom ymweliad â Port Deposit, Maryland, ac erioed ni chawsom amser difyrrach. Yr oedd yr awen yn berwi allan weithiau dros ben bob terfynau, ac yn wir, meddyliai pobol dawel, ddigyffro Maryland, mai newydd ddianc oeddym o'r gwallgofdy.
"Bydd pobol dduon Maryland yn cofio am y Pencerdd O genhedlaeth i genhedlaeth, ac hwyrach, yn y dyfodol draw, y bydd rhai o'n halawon cenedlaethol yn cael eu holrhain yn ol i ganiadau byrfyfyr y Pencerdd pan yn ymdeithio drwy eu gwlad. Hynyna am y cyngherddau. "Ar ddymuniad Mr. Parry, yr ydym yn rhoi ar ddeall i'w gyfeillion ar hyd a lled y wlad ei fod yn bresennol yn cymryd ei addysg gyffredinol yn Danville. Ei fwriad unwaith ydoedd mynd i'r Hen Wlad y gwanwyn diweddaf, ond oherwydd ei wasanaeth fel organnydd ac arweinydd y Danville Choral Society, y mae yn cael ei addysg am ddim, a chyflog heblaw hynny.
"Gobeithia, drwy hynny, i adael y Parry Fund fel y mae, a mynd i Lundain y flwyddyn nesaf i'r Athrofa Frenhinol, gyda'r amcan o berffeithio ei addysg gerddorol. Rhwydd hynt i'n cyfaill i ddringo yn uwch o hyd."
Pan ar gychwyn am Brydain, ysgrifenna Parry i'r "Drych " (Awst 13, 1868):
"Annwyl Gydgenedl,—Teimlaf fod rhyw gysylltiad a pherthynas agos rhyngom er y blynyddoedd diweddaf yma; a bod dyletswydd arnaf ddanfon gair i'r ' Drych ' cyn fy ymadawiad. Byddaf yn ymadael â dinas Efrog Newydd dydd Mercher, Awst 19. Pa hyd byddaf yn aros, ni wn; ond, cyhyd y gall y drysorfa fy nghynnal, a minnau yn medru bod oddiwrth y teulu.
"Yr wyf yn teimlo yn wir hiraethus i ymadael â'r wlad hon a'i chyfeillion, fy mherthnasau, fy hen fam, a fy annwyl wraig a'm plant. Gorchwyl annymunol, ac anodd iawn fydd ymadael, ond hynny sydd raid, a hynny wyf yn fodlon ei wneuthur, ac aberthu er cael y fantais werthfawr yr ydych chwi fel cenedl wedi ei hestyn i mi; ïe, mantais yr hon sydd megis yn gosod fy nhraed ar odre'r ysgol, er dringo, os medrwn, ei grisiau gogoneddus a defnyddiol. Diolch calon i chwithau, Olygyddion y 'Drych,' am eich parodrwydd a'ch haelioni o roddi dalennau y 'Drych' am flynyddoedd er gweithio allan y cynllun cenedlgarol. Ni allaf ddywedyd fy nghalon ar y mudiad hwn sydd wedi gweithio mor llwyddiannus, a gobeithiaf y gwna orffen yr un modd—'All's well that ends well'
"Gobeithiaf y gwna yr Hwn sydd â phob gallu yn Ei law weld yn ddoeth ein cadw o dan Ei adenydd dwyfol ac y cawn gyfarfod eto. Ydwyf, eich ufudd was,
- "Joseph Parry (Pencerdd America)."
Wedi glanio, ysgrifenna drachefn:
"Medi 11, 1868.
"Annwyl Gydgenedl,—Er mwyn cyflawni yr addewid, dyma fi yn gyrru gair atoch i'ch hysbysu fy mod wedi cael fy nghario ar lydan ysgwyddau yr eigion, a chael fy ngosod yn iach, diogel, a chysurus ar dir hir-ddisgwyliedig Gwalia. Teithiais heibio i olygfeydd rhamantus Cymru, a chyrhaeddais fy nhref enedigol, Merthyr Tydfil. Yr oedd gweld y lle hwn yn sirioli fy llygaid ac yn gwresogi fy nghalon; yn neilltuol gweld y fan lle y bûm yn chwarae lawer gwaith, heb ofid i'm bron. Gweld y tŷ, a chysgu yn yr ystafell y'm ganwyd ynddi—yr oedd hyn yn dwyn ar gof i mi y llinellau hynny:
O! give me back my childhood's dreams,
- O give them back to me;
When all things wore the hue of love,
- The heart from grief was free.
"Y mae ail fwynhau golygfeydd bore fy oes yn ailfywiogi y teimlad, ac yn agor y llif-ddorau i ffrydlif atgofion lawn y dywedwyd: r Gas ŵr na charo'r wlad a'i maco.' Bydded gwlad ein genedigaeth mor isel neu uchel ag y byddo—waeth pa un—y mae dynoliaeth yn ein gorchymyn i'w charu.
"Yr wyf yn awr yn sir Gaer[2]—sir enedigol fy mam. Y mae gweld yr hen dŷ y ganwyd fy mam ynddo a'r lle bu hithau yn chwarae yn ystod oriau dedwyddaf ei hoes yn llawenydd mawr i'w mab. Go ddifyr i mi oedd gweld merched gwridgoch siriolwedd sir Gaer yn eu besdynau cochion, a'u hetiau mawrion yn ymddyrchafu i'r awyr fel simneuau y tai (ac yn uwch na llawer ohonynt). Ghwarddech yn iachus pe gwelech fi yn bwyta bara haidd ac yn yfed cawl o ffiol bren, gan ymddangos yn gymaint Gardi a'r un ohonynt. Gymaint a hynna am sir Gaer.
"Yr wyf yn cartrefu gyda'r Parch. Thomas Levi, Treforis, yr hwn sydd i mi yn gyfaill cywir ac o wir werth i mi ar fy ngyrfa y tu yma i'r Werydd. 'A friend in need is a friend indeed' Mae Mr. Levi wedi dangos ei garedigrwydd sylweddol drwy drefnu i mi gael cyngerdd yn nhref Abertawe ar yr 17eg o'r mis hwn. Cynorthwyir gan gôr Glantawe, y seindorf bres, a'm hen gyfaill Silas Evans.
"Ar y 18fed o'r mis hwn byddaf yn cychwyn i Lundain gyda'm caib a'm rhaw er twrio i mewn i'r mynyddoedd o rwystrau sydd o fy mlaen. Gan fod y gweithiwr a'r offerynnau mor wael, a'r creigiau mor gelyd, credaf mai anodd iawn fydd gwneuthur llawer o headway.
"Heb eich blino â meithder, terfynaf y tro hwn, gan obeithio y gallaf eich ffafrio â rhywbeth diddorol o'r brifddinas. Pob dedwyddwch a'ch dilyno hyd nes y cawn ysgwyd llaw unwaith eto.
Mewn llythyr o'i eiddo i'r " Drych " am Tachwedd 26, 1868, wedi rhoddi nifer o fanylion ynghylch ei wersi a'i athrawon, terfyna:
"Myfi ydyw'r unig Gymro yma. A mi yw yr hynaf o'r holl fyfyrwyr. Mor anfodlon ydwyf i hyn, na bawn wedi bod yma ers blynyddoedd, yn lle gadael adeg mor werthfawr o'm bywyd fynd at yr hyn nad oedd fara. Pan y meddyliaf am hyn, mae'r dagrau heb fod ymhell. Paham na bai colegau o'r fath yn llawn o dalentau Cymreig? Paham na bai mwy o uchelgais yn ein bechgyn a'n merched ieuainc? Oh ' that I were a boy again! that I might begin anew my life. Mi allaswn feddwl y mynnwn gael y second edtiion ' yn llawer rhagorach na'r un presennol.
Ydwyf yn wir, eich ufudd was,
Yn Adroddiad yr Ymddiriedolwyr ar ddiwedd ei gwrs, ceir llythyr diolch arall ganddo, ond ni chynnwys ddim newydd nac arbennig.
Daeth drosodd i'r wlad hon ddiwedd haf 1868—heb ei deulu y pryd hwnnw; ac ni bu Cymru'n ol i America yn ei chefnogaeth iddo adeg gwyliau yr Athrofa. "Gellir dywedyd pan y cychwynnodd ar ei deithiau cyngherddol," meddai Mr. D. Jenkins, "i'r wlad godi ar ei thraed i'w gyfarch, a dymuno 'Duw yn rhwydd iddo' " Ni chafodd na chantores na chanwr dderbyniad mor frwdfrydig ag ef. Tarawodd ddychymyg "Young Wales " y dyddiau hynny i raddau eithriadol, fel y dengys sylwadau pellach Mr. Jenkins: "Pan oedd yn yr Athrofa Frenhinol, ac ar ol i ni ymwneud â'i gyfansoddiadau, a darllen ei hanes, yr oedd ein hedmygedd ohono braidd yn ddiderfyn. Yr oedd cerdded un filltir ar ddeg dros fynydd Eppynt o Drecastell i Lanwrtyd i'w weld a'i glywed am y tro cyntaf yn ddim yn ein golwg, a mawr y mwynhad a gawsom yn y gyngerdd, ac ni wnai dim y tro ond ei gael i Drecastell i gynnal cyngerdd a rhoddi'r holl elw iddo."
Heblaw y "Gohebydd" a'r Parch. T. Levi, yr oedd ganddo gyfaill a chefnogydd selog yn Ieuan Gwyllt. Ceir apêl ar ran ei gyngherddau, neu ynteu gyfeiriad atynt yn rheolaidd cyn gwyliau haf a gaeaf yr Athrofa; ac ar ol y gwyliau adroddiad llawn a gwresog amdanynt. Wele'r apêl gyntaf yn Rhagfyr, 1868:
"Mr. Joseph Parry (Pencerdd America).
"Mae yn hysbys i'n darllenwyr fod y cerddor athrylithgar Mr. Joseph Parry wedi dod drosodd o'r America er ys amryw wythnosau, a'i fod yn bresennol yn y Royal Academy of Music yn Llundain. Daeth ei gydwladwyr yn America allan yn ardderchog, a ffurfiwyd trysorfa dda yno er ei gynorthwyo i gael addysg gerddorol; ac ymddengys i ni y byddai ei gydgenedl yng Nghymru yn gosod anrhydedd arnynt eu hunain drwy ddyfod allan i roddi eu cynhorthwy'n galonnog tuag at yr un achos. Y mae traul byw yn Llundain a thraul yr Athrofa yn fawr; a phan ychwanegom fod ei wraig â dau fychan (Joseph Haydn a Mendelssohn) i'w cynnal yn America hefyd, gwelir mai nid swm bychan a'i cynorthwya i gael hyd yn oed ychydig fisoedd o addysg. Deallwn ei fod yn bwriadu cymryd tua mis o wyliau adeg y Nadolig; a bydd yr adeg honno yn fanteisiol i wahanol drefi ac ardaloedd poblog yng Nghymru i weld a chlywed un o gerddorion mwyaf athrylithgar ein cenedl, ac ar yr un pryd i gynorthwyo trysorfa ei addysg."
Cymerer a ganlyn o hanes y gyfres gyntaf o gyngherddau: "Yn ystod y gwyliau daeth Pencerdd America i lawr i Gymru er mwyn cynnal nifer o gyngherddau tuag at ei gynorthwyo i aros am gymaint o amser ag sydd alluadwy iddo yn y Royal Academy of Music. Bu yn beimiadu yn Eisteddfod y Cymrodorion Dirwestol ym Merthyr, a chynhaliodd nifer fawr o gyngherddau yn y De a'r Gogledd, megis Aberdâr, Abertawe, Dowlais, Porthmadog, Waenfawr, Caernarfon, a Bryn Menai. Deallwn fod ei holl gyngherddau yn dra llwyddiannus, a'i fod yn rhoddi bodlonrwydd cyffredinol fel canwr, yn gystal ag fel cyfansoddwr a chwareuwr. . . . Yr oedd y darnau a genid gan y Pencerdd i gyd o'i waith ei hun. Yr oedd y nifer i gyd yn lled fawr, ac yn cynnwys 'Hoff Wlad fy Ngenedigaeth' 'The Gambler's Wife' 'Dangos dy fod yn Gymro' 'Y Trên' 'Y Tŷ ar Dân' 'Jefferson Davies' 'Yr Eneth Ddall' Chwareuai yr harmonium gydag ef ei hun ymhob un o'r damau. . . . Yr ydym yn deall ei fod wedi ennill ffafr neilltuol yn yr Athrofa gerddorol; ac y mae yn dda gennym ddeall fod y galwadau am ei wasanaeth yn ystod gwyliau yr haf y fath fel ag y caiff ei alluogi i aros yno am fwy nag y tybiai pan yn dyfod trosodd." Y mae yr hanes diweddaf a gawn yn y "Cerddor," ar ol gwyliau haf 1870, yn ddiddorol:
"Yn eu hymweliad diweddaf â Chymru profodd Miss (Megan) Watts a Mr. Parry eu bod yn dringo i fyny yn eu celfyddyd ardderchog gyda phrysurdeb a llwyddiant mawr, ac os estyna Rhagluniaeth fawr y nefoedd iddynt fywyd ac iechyd, byddant o wasanaeth dirfawr yn y byd cerddorol, ac yn anrhydedd i'r genedl y perthynant iddi. ' . . . Ei gyfansoddiadau ei hun a ganai Mr. Parry ymron yn ddieithriad; a gŵyr ein darllenwyr mai nid caneuon cyffredin ac ysgafn yw y rhai hyn, ond fod pob un ohonynt yn efrydiaeth ynddi ei hun—yn sein-ddarlun o ddyfeisiad darfelydd cryf, wedi ei weithio gan law fedrus. Ymysg y rhai hyn y mae 'Y Milwr' 'Gwraig y Meddwyn' 'Y Gwallgofddyn' 'Y Danchwa' 'Yr Ehedydd' ac nid y leiaf swynol yw ei Deirawd gysegredig, 'Duw bydd drugarog' Yn wir, y mae hon yn un o'r pethau tlysaf a wnaeth erioed. Yr oedd ei ganiadaeth hefyd yn dra meddylgar a mynegiadol. Yr oedd dyfais a medr y cyfansoddwr yn cael eu heilio gan ddealltwriaeth y canwr. Nid rhaid iddo ryfeddu na theimlo'n siomedig iawn os yw yn gweld 'Lol i gyd ' a chaneuon ysgeifn cyffelyb yn cael mwy o dderbyniad na'i gyfansoddiadau gorchestol ef. Os yw rhai yn meddwl mai eu swydd yw gweinyddu difyrrwch a phorthi ysmaldod a choeg-ddigrifwch, y mae efe a Miss Watts yn cofio mai eu gwaith hwy ydyw addysgu eu cynulleidfaoedd, a'u codi i werthfawrogi y pur, y prydferth, a'r dyrchafedig. Ni ellir dychmygu gwerth cerddorion o'r fath yma trwy ein gwlad, mewn ystyr foesol yn gystal a cherddorol; a hyderwn y bydd eto alwadau mynych am eu gwasanaeth."
Gyda golwg ar ei gynnydd a'i lwyddiant yn yr Athrofa, gyda dywedyd iddo ennill y Bronze Medal, a'r Silver Medal—yr anrhydedd uchaf posibl y pryd hwnnw, ni a adawn i'r canlynol siarad:
"Dydd Gwener, Gorffennaf 23 (1869) cynhaliwyd cyngerdd diweddaf yr Athrofa ar ei thoriad i fyny am wyliau yr haf. Gymerodd Mr. Parry ran arbennig yn y cyngerdd fel canwr. Yn ystod y cyfarfod, cyflwynwyd gwobrau i'r rhai a ystyrrid gan yr arholwyr yn deilwng. Allan o'r pymtheg a thrigain o efrydwyr yr oedd deuddeg wedi pasio i dderbyn gwobrau, ac yn eu mysg yr oedd Mr. Parry. Yr oedd yr un ar ddeg eraill wedi bod yn yr Athrofa, rhai am dair, ac eraill am bedair blynedd, pryd nad oedd y Pencerdd wedi bod yno ond deng mis; ac yr oedd degau o'r efrydwyr wedi bod yno am flynyddoedd heb gael un wobr. Cyflwynid y gwobrau gan Mrs. Gladstone, priod y Prif Weinidog, a phan ddaeth Mr. Parry ymlaen i dderbyn ei wobr o'i llaw, hi a ddywedodd wrtho, 'Yr wyf yn deall mai Cymro ydych.' 'le, mam' atebai yntau. Dywedodd hithau, 'Gymraes drwyadl ydwyf finnau; ac y mae yn bleser mawr iawn gennyf gael cyflwyno gwobr i un o'm cydwladwyr.' " Ei athrawon oedd Sir Sterndale Bennett, mewn cyfansoddi; Dr. Stegall, ar yr organ; a Signor Manuel Garcia, ar y llais. Ceir syniad Syr Stemdale Bennett am- dano yn ei ateb i lythyr un o Ymddiriedolwyr Trysorfa Parry, yn holi hanes ei gynnydd:
"Annwyl Syr,—Gallaf roddi i chwi yr opiniwn uchaf am eich cyfaill Joseph Parry, sydd yn bresennol yn fyfyriwr yn ein sefydliad. Y mae yn meddu ar dalent gerddorol fawr, ac yn dilyn ei holl efrydiau gyda llwyddiant mawr a chynhyddol. Byddai yn anffawd pe na allai aros gyda ni am gryn amser yn hwy; ac yr wyf yn hyderu y bydd i'w gyfeillion ei alluogi i wneuthur hynny. Bydd i bopeth a allant ei wneuthur drosto ddwyn ffrwyth o'r fath oreu. Y mae yn drwyadl, selog, a diwyd, ac yr wyf fi yn disgwyl llawer oddiwrtho.
Ydwyf, annwyl syr, yr eiddoch yn gywir,
Ar ymadawiad Mr. Parry am America yn haf 1871, derbyniodd ysgrifennydd ei gwrdd ffarwel a ganlyn oddiwrth y Prifathro: " Mr. Parry deserves most thoroughly all the friendship and support he obtains. He will go back to America an accomplished musician and an enthusiastic artiste."
Yr oedd Garcia, athro Jenny Lind, a brawd Malibran, yn un o'i gefnogwyr pan yn ymgeisydd am y swydd o Brifathro yn y Guildhall School of Music yn 1896, ar waethaf yr hanes amdanynt a roddir gan Prof. Parson Price yn y "Cerddor" (Gorffennaf 1905). Arferai Mr. Price fynychu dosbarthau Garcia yn 1862-63, a phan alwodd i'w weld ugain mlynedd yn ddiweddarach, gofynnodd iddo a gofiai amdano yn 1862. "No," oedd yr ateb, " but I do remember an obstreperous fellow, Parry, who was a Welshman, and who used to argue with me, and I would not or could not convince him of his faults, but I understand he has turned out to be a good composer." "Adroddais y joke wrth yr annwyl Ddoctor," meddai Mr. Price, a'i ateb oedd: "Yr oeddym bob amser yn ymladd, ond ymladdfeydd godidog oeddynt." Ar waethaf hym—neu oblegid hyn efallai—tystia testimonial Garcia "that you understand the cultivation of the voice," ond y mae'r gair "obstreperous " wedi ei adael allan. Ysgrifennodd ato hefyd y llythyr caredig a ganlyn ar ei ymadawiad:
"Annwyl Mr. Parry,—Gan fod (tymor) yr Athrofa Frenhinol Gerddorol yn awr yn gorffen cymeraf y cyfleustra hwn i ddatgan fy moddhad yn ffrwyth eich efrydiau. Y mae gennych lais baritone da o gwmpas eang ac ystwythder da, ac egyr eich gwybodaeth o wahanol arddulliau a lleisiau o'ch blaen gwrs o fywyd fel datganydd neu athro. Y blaenaf, yn fy mam i, yw'r mwyaf enillfawr a hyfryd.
"Gan ddymuno i chwi bob llwyddiant,
Gorffwysaf, yr eiddoch yn ffyddlon,
Manuel Garcia."
Rhoddwyd un o'i weithiau, "Choral Fugue," yng Nghyngerdd yr Athrofa ar ddiwedd y tymor gyda chymeradwyaeth: "A well-conceived and scientifically wrought out composition," meddai'r "Daily Telegraph." Yn y cwrdd ffarwel a gynhaliwyd iddo yn Aldersgate Street, cynhygiwyd y penderfyniwyd a ganlyn mewn araith hyawdl gan Mr. Henry Richard, A.S., ac eiliwyd gan Mr. (Syr) Hugh Owen:
"Fod y cyfarfod hwn yn dymuno llongyfarch Pencerdd America ar ei lwyddiant mawr, ac yn dymuno hefyd ar fod i heddwch barhau i ffynnu rhwng trigolion Lloegr ac America."
Pasiodd yr arholiad am y radd o Mus. Bac. yn Athrofa Gaergrawnt, er nad ef oedd "y Gymro cyntaf i wneuthur hynny."