Cofiant Hwfa Môn/Pennod IV

← Darlun II

Cofiant Hwfa Môn gan Richard Roberts (Gwylfa) golygwyd gan William John Parry

Pennod V

Pennod IV.

FEL EISTEDDFODWR.

GAN Y PARCH. R. GWYLFA ROBERTS, LLANELLY.

Y MAE cyssylltiad a'r Eisteddfod wedi bod yn fath o anhebgor i fardd Cymreig am ugeiniau o flynyddau bellach. Ynddi hi y gwnai ei orchestion: drwyddi hi y delai i sylw y wlad, a bod yn llwyddianus yn ei gornest hi oedd yn rhoddi safle genedlaethol iddo. Prin hwyrach y gellir dweyd fod y ardd heddyw yn meddwl llawn cymaint o honi ag y gwnai y tô y perthynai Hwfa Mon iddo; a diau nad oes yr un mwyach yn credu mor drylwyr yn ei defion a'i hanes a'i hurddau ag efe. Er hynny y mae yn deilwng o sylw fod beirdd goreu ein cenedl, ac eithrio Goronwy Owen, wedi bod yn Eisteddfodwyr pybyr or bedwaredd ganrif a'r ddeg hyd yn awr, os nad yn gynt na'r ganrif honno.

Nid oes angen mynd ymhellach na'r Eisteddfodau Dadeni i weled hyn. Yn Eisteddfod Gwern y Clepa yn 1328, Dafydd ap Gwilym enillodd y gadair; yn Eisteddfod y Ddol Goch yn 1329, Shon Cent enillodd y gadair; yn Eisteddfod Powys 1330, Madog ap Gruffydd enillodd y gadair. Dyna'r tair fwyaf a phwysicaf a gynhaliwyd yn ein gwlad am lawer o amser, a gwelir fod yr hwn a elwir yn aml yn brif fardd y genedl yn ymgeisydd a buddugwr yn y fiaenaf. Pan ddeuwn i Eisteddfod fawr Caerfyrddin yn 1451, gwelir fod yno wyr fel Dafydd Nanmor a Llawdden a Dafydd ab Edmwnt yn cymeryd rhan flaenllaw ac yn cael eu dyfarnu yn oreuon y gwahanol gystadleuaethau. Drachefn pan eir i mewn i Eisteddfod Caerwys yn 1524, y mae 'r bardd ardderchog Tudur Aled yn ben gwr yn y sefydliad ac yn ail Eisteddfod Caerwys yn 1568 y mae'r marwnadwr digymar William Lleyn yn amlwg yno wedyn. Ni chynhaliwyd yr un Eisteddfod o bwys mawr ar ol hon, nes y caed un Caerfyrddin yn 1819: ac yr oedd Gwallter Mechain a Robert ap Gwilym Ddu yn gystadleuwyr ynddi: ac o'r adeg honno hyd ein. dyddiau ni y mae pob bardd o nod a fagwyd yn ein gwlad wedi bod rywfodd neu gilydd ynglyn a'r sefydliad cenedlaethol. Cafodd rhai o honynt eu siomi yn dost, fel Dewi Wyn o Eifion er hynny i gyd cadwodd y mwyafrif eu cyssylltiad a'r Eisteddfod yn hir iawn.

Pan ddaeth Hwfa Mon i mewn i'r Cylch, yr oedd yr Eisteddfod yn bur wahanol i'r hyn yw yn awr. Nid oedd ei chymeriad yn hollol mor lan cynhelid hi fel rheol mewn pebyll neu yn un o gestyll ein gwlad fel yn Miwmaris a Rhuddlan a Chaernarfon: ond yr oedd llawer o lygredd y gyfeddach ynglyn â hi. Ciliai gweinidogion o ystefyll y beirdd yn aml o herwydd yr yfed a'r maswedd a'r malldod oedd yno. Hefyd cynhelid dawnsfeydd rhodresgar a gwleddoedd. mawrion yn yr hwyr, yn lle'r Cyngerdd a drefnir yn bresenol. Yr oedd cymaint o Saeson yn cael lle a sylw y pryd hwnw ymron ag yn awr; eithr yr oedd tôn wahanol i'r Eisteddfod: mwy o le i lenyddiaeth bur, llai o lawer o swn canu ag eithrio'r delyn, ac anfynych yr oedd yno ymgiprys corawl yn creu dadwrdd difudd. Ceid beirdd goreu y genedl yn parhau yn gystadleuwyr hyd eu bedd hefyd, fel Eben Fardd yn Nghaernarfon ychydig wythnosau cyn iddo farw; a bychan iawn oedd cylch y Cadeirfeirdd Cenedlaethol. Rhyw bump neu chwech oeddynt i gyd.—Caledfryn, Emrys, Nicander, Eben Fardd, Hiraethog a Gwalchmai. Yr oll yn troi o gylch y cewri hyn, a'r naill yn beirniadu'r llall yn ddidor, a chryn chwerwder yn eu plith, a drwgdybiaeth eithafol.

Dywedir mai tipyn yn oeraidd oedd y derbyniad roed i Hwfa Mon pan fentrodd gyntaf i ymyl y Cylch; ond profodd yn gynar y gallai sefyll yn gyfochrog â meistri yr Eisteddfod. Gwelodd gladdu yr hen wroniaid bob un. Safodd yntau ar y "Maen Llog" yn batriarch oedranus, a'r genedl gyfan wrth ei draed; ac ysgol newydd o feirdd ymhob ystyr, yn ymwyleiddio o'i flaen ac yn talu gwarogaeth urddasol iddo: heb gymaint ag un o honynt yn meddu golwg mor frenhinol ag efe. Ymhob ystyr y mae pethau wedi newid: nid oes ond ychydig o'r arferion Eisteddfodol gynt yn aros yn awr.

Yr oedd y bardd buddugol yn arfer darllen ei awdl i gynulleidfa fawr y diwrnod yr enillai,—gwnaeth Hiraethog hynny yn Eisteddfod Madog yn 1851. Y peth agosaf i hynny geid yn ddiweddar oedd Hwfa Mon yn darllen neu adrodd ei Fer—Awdl ar lwyfan yr Eisteddfod, ac y mae hynny wedi darfod bellach.

Yr oedd gwrando mawr a manwl ar holl feirniadaethau llenyddol y dyddiau gynt: ac yn wir dyna oedd gwledd benaf yr wyl,—clywed Caledfryn neu Eben Fardd yn darllen ei sylwadau ar y cynyrchion: eithr nid oes gan y cynulliad amynedd i hynny erbyn hyn, oddieithr i'r beirniad fod yn blingo a gwawdio y cystadleuwyr wrth ei swydd, a'r dorf yn gwybod mai felly y bydd pan gyfyd ar ei draed,—rhoddir rhyw fath o wrandawiad iddo felly.

Yr oedd mwy o naws y wlad ar y sefydliad hefyd ac yspryd gwerinol iachach. Yr holl bobl yn edrych i fyny at arweinwyr y sefydliad gyda pharch digymysg, a bardd yn gyfystyr a phroffwyd i'r genedl. Syndod y warogaeth a delid i Eben ac Emrys a Gwallter Mechain a Ieuan Glan Geirionydd.

Fodd bynag ofer achwyn. Gwelodd Hwfa y cwbl a thyfodd ynghanol y cwbl: ac o ran ei serchiadau yr oedd yn byw yn yr hen Eisteddfod o hyd ac yn meddwl am yr hen arwyr. Llwyddodd hefyd i ddod a'u hysbryd gydag ef i'r wyl bob blwyddyn a chadwodd eu neillduolion rhamantus hyd y diwedd. Amhosibl oedd ymddeol o rwymau yr hen hud a gildio i feirniadaeth ddiweddar ar yr Orsedd ac ar hanes yr Eisteddfod.

Pan oedd yn ddyn pur ieuanc daeth un o Eisteddfodau pwysicaf y ganrif ddiweddaf i ymyl ei gartref yn Mon—i'r Aberffraw yn 1849, ac yn honno yr urddwyd Rowland Williams ac y cydnabu Gorsedd yr hen sefydliad ef yn fardd o dan yr enw a wisgodd hyd ei fedd. Prin y mae eisiau manylu ar hanes Eisteddfod Aberffraw. Yr oedd rhai o lenorion goreu y genedl yn yr un cwmni ag ef yn cael eu hurddo, megis Gweirydd ap Rhys. Nid dyna gyssylltiad Hwfa i gyd a'r Eisteddfod honno. Yr oedd yn gystadleuydd ynddi hefyd, a dyfarnwyd ef yn ail oreu ar Englyn i Syr John Williams Bodelwyddan.

Cafodd yr un cysur ag Emrys yn yr wyl y dydd hwnw,—bod oddeutu'r blaen, eithr nid oedd ei golled ef lawn cymaint a'r eiddo Emrys. Dyna lle dechreuodd Hwfa Mon ei yrfa Eisteddfodol; ac ar ol yr yr urddo a'r cystadlu yn Aberffraw daliodd ei afael yn gyndyn yn nghymanfa llên a chân ei genedl hyd ei fedd. Mae pedair ochr i'w hanes fel Eisteddfodwr o hyn ymlaen:—ochr y cystadleuydd deheuig: ochr y beirniad adnabyddus: ochr y gorseddwr selog: ac i orffen, ochr yr Archdderwydd urddasolaf fu yn yr Orsedd erioed. Nis gwn yn iawn pa faint fyddaf yn groesi i diriogaeth neb o'm cydysgrifenwyr wrth gymeryd yr agweddau hyn i hanes Hwfa Mon; ond cydnebydd pawb eu bod yn dal perthynas anorfod ag ef fel Eisteddfodwr.

Afraid i mi fanylu dim arno fel bardd, na siarad am ei deilyngdod fel beirniad: yr oll a wnaf fydd cyfeirio yn fyr at y ffeithiau sydd ynglyn a'i yrfa lenyddol; gan ofidio yn fawr na byddai mwy o lawer wrth law genyf. Pigo ffaith yma ag acw wrth fyned heibio yw'r oll sydd yn bosibl i mi.

II.

Yr oedd cystadlu yn fynych yn un o nodweddion y beirdd tua chanol y ganrif ddiweddaf. Nid oedd safle nac oedran yn gwneud dim gwahaniaeth. Fel y cyfeiriais eisoes at Eben Fardd yn ceisio am y gadair ychydig amser cyn marw ohono yn henafgwr ymron. Enillodd efe wobr fawr yn y Trallwm yn 1824, a pharhaodd i ymgeisio am ddeunaw mlynedd a'r hugain wedyn, heb neb yn codi ei law na'i lais yn erbyn. Y mae erbyn hyn gri yn cael ei ddylai neb enill cadair genedlaethol fwy nag unwaith; ac y dylai pob bardd roi i fyny ei ymdrechion Eisteddfodol ar ol cyraedd tua chanol oed. Yn hytrach, mawrheid y ffaith fod beirdd oedranus ymysg y cystadleuwyr gynt. Gwnaeth Hwfa Mon ei ran yn dda fel ymgeisydd hefyd. Ei gadair gyntaf oedd un Llanfairtalhaiarn yn 1855, am ei awdl ar "Waredigaeth Israel o'r Aifft." A'r un flwyddyn enillodd gadair yn Eisteddfod Machraeth, Mon, am ei awdl ar "Y Bardd." Cyn cael y ddwy gadair hyn yr oedd wedi enill tlysau lawer. Tlws arian yn 1851 yn Eisteddfod Fflint am englyn beddargraff "Robert Eyton, Ysw": a thlws arian arall yn yr un Eisteddfod am Osteg o Englynion i'r "Palas Gwydr": wele ddwy fuddugoliaeth fuan iddo ar ol ei urddo yn fardd. Yr un flwyddyn yr oedd yn Eisteddfod Lerpwl yn gweld y llawenydd direol oedd yno am i Ieuan Gwynedd enill gyda'i bryddest ar "Olygfa Moses o ben Pisgah"; ac enillodd yntau yn honno ar englyn. Yr oedd wedyn yn fuddugwr yn Nhremadoc yn 1851, ar Doddaid i "Ddafydd Ionawr," un o eisteddfodau pwysig canol y ganrif; lle 'r oedd Hiraethog yn fardd y gadair ac Emrys yn cipio'r gwobrwyon am y farddoniaeth rydd, ac Eben Fardd yn ben beirniad. Gwelir fel hyn fod Hwfa wedi anturio i'r dyfroedd nofiadwy yn ddiymdro a'i fod yn dechreu teimlo ei nerth. Un arall o'r Eisteddfodau mawrion oedd eiddo Llangollen, 1858, a chafodd y dorch cyd-fuddugol o'i du yno am y Cywydd ar "Y Gweddnewidiad" yn honno hefyd yr arweiniodd Ceiriog ei Fyfanwy i sylw y genedl, ac y dangosodd Eben ei wrhydri ar Faes Bosworth. Rhaid llamu ymlaen yn awr at brif orchest Hwfa Mon, pan wnaeth waith mwyaf ei oes yn yr Eisteddfod. Gwaith barodd syndod cyffredinol, ac un nad yw'r genedl fel pe wedi llwyr faddeu iddo hyd heddyw am ei wneud—gorchfygu Eben Fardd. Yn Nghaernarfon y digwyddodd hyn yn 1862: a Chaledfryn a Nicander a Gwalchmai oedd y tri beirniad. Y Flwyddyn " oedd y testyn: a phwy bynag arall oedd yn treio am y gadair—ac yr oedd yno naw o awdlau i mewn—aeth y si allan fod yr hen wron o Glynnog a'i fryd ar y gadair honno: ac yn ddioed dwedodd pawb mai efe oedd i'w chael. Ar y llwyfan yr oedd llu o feirdd a llenorion goreu y genedl y pryd hwnw:—Ceiriog, Glasynys, Ioan Emlyn, Taliesin o Eifion, Gweirydd ap Rhys, Robin Wyn, Ioan Arfon, a'r tri beirniad, ac Eben Fardd ei hun.

Ond pan ddarllenodd Caledfryn y feirniadaeth gwelwyd fod gwaed newydd yn dod i mewn i gylch y cadeirfeirdd mawrion: a syfrdanwyd y dorf gynhyrfus pan welwyd dyn ieuanc llwydwedd a thal yn codi i hawlio'r gadair. Yr hen orchfygwr wedi cilio yn brudd o'r llwyfan, a Hwfa Mon yn cymeryd ei le. Gwnaethai Eben ei hun orchest ddigymar gyda'i "Ddinystr Jerusalem "pan yn ieuanc iawn; rhaid oedd rhoi ffordd i un ieuanc arall cyn marw. Llawen oedd. pawb am weled Hwfa yn cael ei gadeirio, fel bardd cymharol newydd; eithr croes drom yr un pryd oedd gweled y cadfridog hybarch yn cilio i Glynnog wedi ei archolli a'i ysbeilio o'i dalaith: ac fel y crybwyllasom nid o'i bodd y dygymydd y genedl eto a'r goncwest hon o eiddo Hwfa Mon.

Myned rhagddo gyda nerth herfeiddiol wnaeth o hyn ymlaen. Cyrchodd Gadair o Gastellnedd a Choron o Gaerfyrddin yn fuan wedyn: ac yr oedd y gamp ddiweddaf yn bwysig, oblegid mai am bryddest neu arwrgerdd y cafodd hi,—"Owain Glyndwr."

Ei ornest nesaf o bwys oedd yn Eisteddfod y Wyddgrug lle y cafodd y gadair Genedlaethol yr ail waith, am ei awdl ar "Garadog yn Rhufain": ac ymhen pum mlynedd wedyn o dan feirniadaeth Hiraethog, Islwyn ac Elis Wyn o Wyrfai enillodd y Gadair yn Eisteddfod Birkenhead am ei awdl ar "Ragluniaeth." Fel hyn, heb son am gystadleuaethau eraill yr oedd Hwfa Mon ar y maes o hyd ac yn llwyddo mewn gornest ar ol gornest. Difyr a phrudd yw deall fod ganddo awdl ymron yn barod i'w hanfon i gystadleuaeth am Gadair Utica, America ar "Yr Ewyllys" pan fu efe farw.-" The ruling passion strong in death."

III.

Marw o un i un wnai yr hen feirniaid enwog fu yn dal y dafol lenyddol yn ein gwlad. Rhoddid y lle blaenaf yn y ganrif ddiweddaf i' Wallter Mechain. Efe meddir oedd "Lord Chief Justice" y cylch barddol. Yr oedd yn graff ac yn ddyn hyddysg iawn yn llen y cenhedloedd clasurol.

Gerllaw iddo rhoddid Caledfryn. Y mwyaf llym a didrugaredd fu ar fainc yr Eisteddfod; ond yr oedd gan bawb ffydd gref ynddo yntau, a gwnaeth ei waith gyda didwylledd noeth. Ei unig fai oedd fod y cledd yn ei law bob amser pan safai yn ymyl y clorian. Eben Fardd ddwys a thyner oedd un arall o brif feirniaid ein cenedl, heb neb na dim allai fyth ei berswadio i wyro barn.

Dangos y perl oedd yn y cyfansoddiad wnai Eben, a dangos y llaid oedd o gylch y perl wnai Caledfryn, meddir. Syrthio i'r bedd, y naill, ar ol y llall yr oeddynt, a rhaid oedd cael eraill i'r adwyon. Bu cyfnod pan ddodid gwyr i feirniadu nad oeddynt wedi gwneyd fawr o'u hol fel cystadleuwyr eu hunain; ond newidiodd pethau yn raddol, a hawliwyd i feirniad fod yn fardd cydnabyddedig, o'r diwedd. Daeth cyfle Hwfa Mon felly; ac am lawer o flynyddau bu yn un o ynadon yr Eisteddfod. Nis gwyddom yn hollol pa bryd y cymerodd ei le ar y fainc; ond yr oedd wedi ymgadarnhau ddigon arni erbyn y flwyddyn 1865 fel ag i fod yn un o'r beirniaid ar yr Arwrgerdd yn Aberystwyth, pan enillodd Llew Llwyfo gyda'i gerdd ar "Ddafydd ": ac o hyn ymlaen beirniadu a chystadlu bob yn ail y bu am gryn dymor. Buasai rhestr o'r Eisteddfodau mawr a bach y bu Hwfa Mon yn dal y clorianau ynddynt, ac enwau ei gydfeirniaid yn ddyddorol iawn; ond gan nas gallwn roi y rhestr yn weddol gyflawn gwell yw peidio gwneyd llawer o ymgais. Yn unig dywedwn ei fod yn un o'r rhai fu'n penderfynu tynged y bardd yn Eisteddfod fawr Chicago yn 1893: ac aeth cynyrchion gwyr fel Gwilym Eryri a Thudno a Watcyn Wyn a Gurnos, a Llew Llwyfo a Cheulanydd, drwy ei ddwylo heb son am fwyafrif y Cadeirfeirdd sydd yn fyw. Galwyd ef mewn rhai engreifftiau i dorri dadl fel canolwr, megis yn y Rhyl yn 1892, ac ni chlywsom fod llawer o ddadleuon gwedi barn yn dilyn ei ddyfarniadau. Rhan pob beirniad Eisteddfodol yn ein gwlad ymron yw cael ei amheu a'i ddifrio gan rai heb ddysgu colli, ac nid yw wythnosau o feirniadu'r beirniaid namyn defod lenyddol gyson yn Nghymru bob blwyddyn. Efallai i Hwfa ddiane cystal a neb rhag y penyd a'r blinfyd hwn. Yr oedd yn bur gymeradwy fel beirniad oherwydd, yn un peth, ei fedr i draddodi yn hyglyw ei ddyfarniad ar ddydd yr wyl. Nid oedd ei debyg am hyn: ei barabl pert, croyw a difyrus: ei ddull o adrodd darnau o'r awdl neu'r cywydd, yn gorfodi pawb am y munyd hwnw i dyngu ei fod yn gweld ac yn deall cynghanedd cystal a Hwfa ei hun gan mor glir y dodai efe hi allan, ac mor uchel oedd clec pob cydsain rhwng ei wefusau teneuon; ac yn anad dim, ei lais mawr yn torri dros y cynulliad i gonglau eithaf y neuadd Eisteddfodol. Yr oedd codiad ei law weithiau, ei edrychiad dieithr, a'i holl ymroad gyda'r feirniadaeth yn gwneyd ei thraddodi ganddo yn un o brif ddigwyddiadau'r wythnos.

Chwarddai'r dorf yn braf, gan gyfranogi o hwyl Hwfa ei hun; a mwynheid yr holl helynt yn fwy o lawer oherwydd ei fod ef gyda'r gorchwyl. Prin y gellid dweyd ei fod yn ysgrifenu beirniadaeth oedd yn dangos craffter mawr yn ei helfeniad o'r cyfansoddiadau, a'i dull o chwalu a chwilio allan werth yr awdlau, yn ol safonau beirniadaeth lenyddol. Yr oedd Canons of criticism yn bethau allan o lwybr Hwfa Mon i raddau pell. Yn ol ei reddf ei hun y deuai o hyd i deilyngdod y cynyrchion, a dotio at ddarnau ohonynt a wnai efe yn hytrach na chymeryd cyfanwaith i ystyriaeth. Eithr, fel y dywedasom eisioes, yr oedd ei wrando a'i wylio yn cyhoeddi 'r feirniadaeth oedd ganddo i'w rhoi, yn dweyd ei fod yn gymeriad Eisteddfodol hollol ar ei ben ei hun.

IV.

Mawr yw'r dwndwr wedi bod yn ddiweddar ynglyn a Gorsedd y Beirdd. Credid yn ddiysgog gan lu o'r hen Eisteddfodwyr fod yr Orsedd wedi disgyn yn ddifwlch o oes y Derwyddon hyd ein dyddiau ni, ac yr oedd parch diffuant yn cael ei hawlio i'w hurddau a'i defodau. Mae erthyglau a gyhoeddwyd rhyw ddeng mlynedd yn ol yn un o brif gylchgronau y wlad wedi chwalu 'r traddodiadau fel peiswyn. Ofer ceisio adeiladu ar sail mor ansicr mwy. Er hynny dangosir fod yr Orsedd ynglyn a'r Eisteddfod ers yn agos i ganrif. Dywedir mai ynglyn ag Eisteddfod Caerfyrddin yn 1819 y cynhaliwyd yr orsedd gyntaf erioed fel y mae yn aur: ac nid oes son am Orsedd yn hanes yr Eisteddfodau gynhaliwyd yn Aberhonddu yn 1822 ac yn Nhrallwm yn 1824: nac yn Ninbych yn 1828 a Biwmaris yn 1832. Ceisiodd Iolo Morganwg gael gorsedd ynglyn ag Eisteddfod Caerdydd yn 1834 ond methwyd a'i chynal; eithr yn fuan wedyn dechreuwyd cynal gorsedd mewn cyssylltiad a'r Eisteddfodau, ac yr oedd wedi dod i rym yn Eisteddfod y Gordofigion yn Lerpwl yn 1840: cynhaliwyd un lled rwysgfawr yno, a chafodd Eben Fardd a llu eraill eu hurddo ynddi. Erbyn Eisteddfod fawr yr Aberffraw yn 1849 yr oedd y teitl o "Archdderwydd wedi ei ddyfeisio, ac yn cael ei wisgo gan Ddewi o Ddyfed. Gwelsom fod Charles Ashton yn ei draethawd yn dweyd i'r teitl gael ei hawlio gan y gwr uchod yn Miwmaris yn 1832: ond y mae yn sicr fod y safle hon yn cael ei CHYDNABOD yn yr Aberffraw. Nis gwyddom am ba faint o amser y cadwodd feddiant o'r Archdderwyddiaeth: bu "Meilir" yn gwisgo'r teitl ar ei ol: yna tuag 1876 daeth i ran Clwydfardd ac ar ei ol ef i Hwfa Mon.

Cyn dringo cyfuwch a hyn yr oedd yn rhaid gwasanaethu yr Orsedd mewn safle is. Ceir fod Clwydfardd yn cymeryd ei le fel "Bardd yr Orsedd " yn yr Aberffraw, a gwyddom yn dda i gyd fod Hwfa am flynyddoedd yn gynorthwywr ffyddlawn i'r hen brydydd diddan Clwydfardd; yr hwn oedd yn llesg iawn, a baich dirfawr o ddyddiau ar ei ysgwydd hardd pan gyrchai i'r Eisteddfod tua diwedd oes. Yr oedd amryw yn nghylch yr Orsedd" yn bur batriarchaidd cyn marw Clwydfardd. Gellid gweled Dewi Ogwen yn sefyll ar y maen, a'i lais dwfn a thyner a dieithr yn araf ollwng allan weddi yr Orsedd. Yna codai Gwalchmai dawel a digyffro i ddweyd gair am henafiaeth ac urddas y defion, ac am werth yr urddan, a phriodoldeb y lliwiau oedd ar fentyll y gwahanol urddedigion,-a chrynai ei lais yn rhyfeddol o effeithiol. Yn y man cawsai Hwfa ei gyfle; ac er nad oedd mor hen a'r lleill, yr oedd yntau fel aelod ieuangaf y teulu patriarchaidd, ac yn ddigon cryf i siarad drostynt oll. Gwaeddi lle y methai Clwydfardd, a hawlio "Gosteg" i Ddewi Ogwen, a chyffroi gwên ar ol sobrwydd Gwalchmai.

Pan fu farw Clwydfardd nid oedd neb allai gydymgais a Hwfa Mon am y swydd. Yr oedd rhif ei gadeiriau cenedlaethol: yr oedd ei urddas prydweddol: yr oedd ei ddyddordeb diball a'i gred ddisyf yn yr Orsedd a'i thraddodiadau yn peri fod pawb yn yswatio ac yn cilio i wneyd lle iddo. Gwae i'r neb a ddywedai air yn erbyn yr holl ddefodau; a'r pagan mwyaf anobeithiol yn Nghymru. benbaladr oedd y neb a feiddiai feirniadu 'r Orsedd yn anffafriol. Ychydig iawn sydd yn y cylch Eisteddfodol heddyw yn credu chwarter cymaint a Hwfa Mon yn nilysrwydd henafol y defion gorseddol; y mae rhai yn dal yn bur ffyddlon i'r gred a feddai 'r tadau yn y cyfan, eithr prinhau y maent yn naturiol. Iddo ef yr oedd yr oll yn gyssegredig a diffuant, a'i serch wedi ymglymu yn ddiddatod wrth y seremoniau. Efe hefyd wnaeth yr Orsedd yr hyn yw; ac ni welwyd ar y maen llog ei debyg o ran urddas a harddwch. Craffai pawb arno a thyrai 'r miloedd i'w weled a'i wylio; ac yn enwedig i wrando ei ergydion a'i ffraeth-gynghaneddion. Amhosibl yw ei ddarlunio mewn brawddegau ymron. All neb ddesgrifio sut y byddai yn torri gair ar hanner ei ddweyd, ac yn ei ollwng o'i enau yn ddarnau, ac ôl ei ddant neu ei wefus deneu ar bob darn.

Amhosibl son am Hwfa Mon fel Eisteddfodwr" heb gyfeirio at ei berthynas a'r Orsedd. Un peth a wnai cyn ei godi i'r Archdderwyddiaeth oedd cyfansoddi a darllen allan "Fer Awdl" ynglyn a phob Eisteddfod yn ddiweddar; nis gwyddom i sicrwydd pa bryd y dechreuodd ar y gwaith hwn: ond y mae pentwr o'r "awdlau byrion " hyn yn aros yn ei law ysgrif. Fel rheol parotoid dwy ganddo ar gyfer neu ynglyn ag Eisteddfod, yn enwedig ar ol ei wneyd yn Archdderwydd: y naill ar gyfer dydd cyhoeddi yr Eisteddfod (flwyddyn a diwrnod cyn ei chynal), a'r llall i'w hadrodd ar ddydd agor yr Eisteddfod. Weithiau darllenai ei Fer Awdl yn yr Orsedd ar ben y Maen: bryd arall ar lwyfan y neuadd lle y cynhelid yr wyl. Difyr yw edrych dros y copiau yn ei law ysgrif ef ei hun, a'i weld wedi tynu ei bin drwy ambell englyn a thoddaid yma a thraw. Dyma yr "Awdl ar Agoriad Eisteddfod Gyd—genedlaethol Chicago Medi 1893" yn dechreu fel hyn :—

Amerig! cartref mawredd;
Hon saif ar ei digryn sedd:
I'w mawredd yn nhwrf moryd,
A mawr barch ymwyra byd.

Bras randiroedd,
Byth ystadoedd,
Gloyw diroedd—
Gwaelod arian.

Llifo beunydd
Drwy ei meusydd,
Mae afonydd
Mwyaf anian.

Ohio fawr, rhuo fyn—
Ymnydda am anoddyn :
Trwy fawredd gwyllt—dryferwi—am ryw for
Mae'r fawr Fississippi;
Clyw ddyfngan syfrdan ei si
Yn siarad a Missouri.

Wele, ymysg yr Awdlau, un ar "Agoriad Eisteddfod Genedlaethol. Llanelli Gor. 30, 1895"; ac y mae dyddordeb neillduol ynglyn a'r copi hwn. Yn ngorsedd Llanelli yn 1895, y dechreuodd Hwfa Mon ar ei waith fel Archdderwydd, ac y mae wedi ysgrifenu ar y copi hwn' drefn y gwasanaeth, rhag llithro o hono i amryfusedd wrth afael yn ei swydd. Mae'r ddalen yn darawiadol iawn:—

Agoriad Eisteddfod Genedlaethol
Llanelli Gor. 30, 1895.

I.

Corn Gwlad.

II.

Gweddi yr Orsedd.

III.

Gweinio y Cledd.

IV.

Y Cyswyn Eiriau.

Y gwir yn erbyn y byd.
In wyneb haul a llygad goleuni:
Llais uwch adlais.—A oes Heddwch?
Llef uwch adlef—A oes Heddwch?
Gwaedd uwch adwaedd,—A oes Heddwch?
Iesu na'd Gamwaith.
Llafar bid lufar.

V.

Y CYHOEDDIAD.

Pan yw oed Crist yn fil wyth gant naw deg a phump, a chyfnod Gorsedd Beirdd Ynys Prydain yn ngwyl yr Alban Elfed sef cyfnod Cyhydedd Haul y Mesuryd, ar ol y gwys a'r gwahawdd i Gymru oll gan gorn gwlad o'r amlwg, yn ngolwg, yn nghlyw gwlad a Theyrnedd, dan osteg a rhybudd un dydd a blwyddyn. Cynhelir Eisteddfod a Gorsedd wrth Gerdd yn nhref Llanelli yn nghantref Carnwallon yn Swydd Caerfyrddin, ag hawl i bawb o geisiont Fraint a Thrwydded wrth Gerdd Dafawd a Barddoniaeth i gyrchu yma yn awr Cyntefin Anterth lle ni bydd noeth arf yn eu herbyn; ac yma yn erwynebol y Tri Chyntefigion Beirdd Ynys Prydain nid amgen Plenydd Alawn a Gwron; ac yma Cynhelir Barn Cadair a Gorsedd ar Gerdd a Barddoniaeth, ac ar bawb parth Awen a buchedd a gwybodau o geisiont Fraint ac Urddas a Thrwyddedogaeth yn nawdd Cadair Llanelli yn nghantref Carnwallon.

Llafar bid Lafar. Y gwir yn erbyn y byd.
Iesu na'd Gamwaith.

Yna "Cainc ar y delyn." "Anerchiadau y Beirdd" ac i orffen "Arawd."

Yr ydym wedi dodi cynwys y copi hwn i lawr: gall y bydd yn help ryw dro i ryw Archdderwydd helbulus fydd mewn perygl o anghofio ei wers. Nid oes angen aros yn hwy gyda'r ochrau hyn i fywyd yr anwyl a'r eithriadol Hwfa Mon. Clywsom am arlunydd enwog o Loegr dreuliodd haf yn Nghymru, gan grwydro rhwng clogwyni glaslym y Wyddfa, a thrwy ogoniant a rhamant Bettws-y- Coed gwr welodd fireinder Dyffryn Clwyd a rhuthr yr ysblander tua Drws Ardudwy. Eisteddodd ar dywodfryn aur yn gwylio 'r Fenai yn llathru, a'i hwyneb yn llosgi rhwng erchwynion Mon ac Arfon o dan dywynion heulddydd o Fai; a bu yn gorffwys o dan fangoed a miwail ymhell o ddwndwr y mor; eithr dychwelodd i Loegr wedi gweld golygfa fwy na'r oll, meddai ef,-pan y disgynodd ei lygaid ar Hwfa Mon" yn pasio heibio iddo ar heol yn Sir Feirionydd. We shall never see his like again.