Cofiant Hwfa Môn/Pennod V

← Pennod IV

Cofiant Hwfa Môn gan Evan Vincent Evans golygwyd gan William John Parry

Darlun III

Pennod V.

YCHYDIG ADGOFION.

GAN E. VINCENT EVANS, YSW. (VINCENT), LLUNDAIN.

NID oes odid i un o gyfoedion Eisteddfodol Hwfa Môn yn aros i adrodd hanes dechreuad ei gysylltiad a'r Wyl Genedlaethol, ac ni pherthyn i mi, un o'i ddisgyblion a'i edmygwyr diweddaraf, i geisio olrhain y cysylltiad hwnw ymhellach yn ol na fy adgôf personol o hono. Wrth edrych yn ol i'r gorphenol daw i fy nghof, i mi fod mor ffodus a dyfod i gysylltiad lled agos a'r diweddar Archdderwydd rywbryd tua'r flwyddyn 1872 ar fy nyfodiad cyntaf i'r Brifddinas. Yr oedd ef y pryd hwnw yn anterth ei boblogrwydd, a chyda mawr lwyddiant yn bugeilio yr Eglwys Gynulleidfaol Gymreig yn Bartlett's Passage, Fetter Lane. Y mae yr hen gapel,lle y clywsom ef laweroedd o weithiau yn tywallt hyawdledd ac yn byrlymu barddoniaeth erbyn hyn wedi ei droi at wasanaeth un o'r Cymdeithasau Cydweithredol (y Printing Machine Managers' Trade Society) a'r defaid a gyrchent iddo, wedi cael corlan newydd iddynt. eu hunain yn y Pentonville Road; ond i Gymry'r genhedlaeth hono, gynifer ohonynt ag sydd yn aros, ac feallai i Gymry cenedlaethau i ddod, bydd yn anhawdd sôn am Fetter Lane heb ddwyn ar gôf mai yn y lôn gul a chymharol ddinod sydd yn cysylltu Heol y Fleet a Holborn, y bu Caleb Morris a Hwfa Môn yn treulio rhan werthfawr o'u bywyd ar y ddaear. Y pryd hwnw nid oedd ysgrifenydd y llinellau hyn ond "llefnyn o hogyn," newydd adael ei gartref mynyddig yn Meirion bell, ac yn ceisio rhyw rith-lenora yn Llundain fel un o "gynrychiolwyr y wasg." Ond yr oedd cariad at lenyddiaeth, gan nad pa mor eiddiled y serch a gwan y cyflawniad, yn ddigon o drwydded i galon fawr Hwfa. Cyrchai llawer math of fardd, a phob rhyw esgus o lenor, i'w gartref croesawus yn Claylands Road, yn y llawn sicrwydd y byddai iddynt yno dderbyn cyfarwyddyd yn gystal a chroesaw. Yr oeddwn innau yn mhlith y lliaws.

Un o gyfeillion mwyaf diddan Hwfa Môn yr adeg hono ydoedd hen ficer llengarol Rhydd-ddwr-hydd chwedl yntau, sef y diweddar Barchedig Robert Jones, Rotherhithe, ac un o'n hadgofion Cymreig cyntaf o'r hyn a welsom yn Llundain ydyw adgôf am gyhoeddiad ar bared yn hysbysu fod Robert Jones ar ryw noson arbenig i draddodi darlith a'r "Farddoniaeth Gymreig" i Gymdeithas Lenyddol. Seisonig. Yr oedd yr atdyniad yn ddigon i'n denu i'r ddarlith, ac yno y daethom gyntaf i gyfarfyddiad a Hwfa yn y Brifddinas. Unwaith o'r blaen yr oeddym wedi cyd-gyfarfod, efe yn un o wyr mawr Cymanfa yr Annibynwyr" yn un o bentrefi Meirion, minnau yn "ohebydd lleol" yn ysgrifenu hanes yr wyl. Mae'n hyfryd genyf feddwl hyd yn nod yn awr nad oedd pregethwr y Gymanfa wedi gollwng dros gôf yr hogyn a gyflwynwyd i'w sylw fel gohebydd yr Herald yn Nhrawsfynydd. Am gryn yspaid bu darlith Robert Jones, ar Farddoniaeth Gymreig—Beirdd Mon yn benaf a Goronwy Owen yn ben wrth gwrs—yn myned o gwmpas y gwahanol Gymdeithasau Llenyddol yn Llundain, a byddai Hwfa yn y cwrdd mor amled a minnau, ac nid wyf yn sicr iawn nad oeddym ein dau mor reolaidd yn y cynnulliad ag yr ydoedd y darlithydd ei hun. Talai Robert Jones yr echwyn yn ol i'r Prif-Fardd trwy fyned i wrando ar, ac i gymeryd y gadair yn ei ddarlithiau yntau.

Yn niwedd y flwyddyn 1873 fe gynyrchwyd llawer o frwdfrydedd Cymreig yn y Brifddinas mewn canlyniad i ymweliad buddugoliaethus "Y Cor Mawr," o dan arweiniad Caradog, a'r Palas Grisial. Un o ganlyniadau anuniongyrchol y fuddugoliaeth gorawl yr adeg hono ydoedd adfywiad cymdeithas henafol y Cymmrodorion. Fel y mae'n eithaf gwybyddus sefydlwyd y Gymdeithas hon yn y flwyddyn 1751 gan Rhisiart Morris o'r Mint a'i frawd Lewis Morris (Llewelyn Ddu o Fon). Bu y Gymmrodoriaeth mewn trwm gwsg fwy nag unwaith ac ar fin trengu, ond yr ydym ni sydd yn ei charu yn dal na thorwyd erioed mo linell yr olyniaeth. Pan yr adfywiwyd hi yn 1873 er enghraifft, yr oedd o leiaf Gwrgant, os nad eraill o hen aelodau Cynghor yr ail sefydliad yn 1820, yn aros i estyn iddi draddodiad a bendith y tadau. Ac o hyny hyd yn awr y mae yn tyfu ac yn cynyddu o flwyddyn i flwyddyn. Prif ysgogydd y mudiad Cymmrodorol, fel llawer i fudiad Cymreig arall yn y dyddiau hyny ydoedd Mr—wedi hyny Syr—Hugh Owen. Gydag ef yr oedd Gwrgant a lliaws o Gymry aiddgar eraill, llawer ohonynt erbyn hyn wedi ymuno a'r Gymmrodoriaeth fwy y tu draw i'r llen; yn eu plith, Morgan Lloyd, Brinley Richards, Stephen Evans, John Griffith (Y Gohebydd) Robert Jones, Rotherhithe, William Davies (Mynorydd) R. G. Williams (ab Corfanydd) J. Roland Philipps, awdwr "Hanes y Rhyfel Cartrefol yn Nghymru a'r Gororau," a Hwfa Môn. O'r gweddill nid oes yn aros yn awr ond, Pencerdd Gwalia, Syr John Puleston a Syr Marchant Williams. Yr ydym yn cael fod Hwfa nid yn unig yn un o aelodau blaenaf y Gymdeithas adfywiedig, yr oedd hefyd yn un o aelodau y Cynghor cyntaf o 30 a ddewiswyd i'w llywodraethu; prawf diymwad pe bae prawf yn eisieu o'r safle a'r parch a feddai yn Llundain yn yr adeg sydd dan sylw. Yn lled fuan yn ei hanes ni a'i cawn yn traddodi darlith i'r aelodau. Y tęstyn fel y gellid disgwyl ydoedd "Barddoniaeth Gymreig "a chadeirydd y cyfarfod fel yr oedd yn ddigon naturiol ydoedd ei gyfaill y Parch, Robert Jones, Rotherhithe. Yr oedd hyn yn mis Mawrth yn y flwyddyn 1876, ac yn yr Ebrill dilynol ni a'i cawn yntau yn llywyddu a Robert Jones yn darlithio ar un o'i hoff destynau sef "Pregethwyr a Phregethau Cymreig." Nid wyf yn meddwl fod cofnodiod o araeth Gymmrodorol Hwfa ar gael. Côf genyf na byddai yn hoffi i fwy na chrynodeb o'i ddarlithiau ymddangos trwy y wasg; y rheswm am hyny mae'n debyg ydoedd y gelwid arno mor aml i'w traddodi. Ond os nad yw ei farn am Farddoniaeth Gymreig ar gael yn Nghofnodion y Gymdeithas y mae darn o'i farddoniaeth ef ei hun i'w weled yn argraphedig yn y Gyfrol gyntaf o'r Cymmrodor (1877). Testyn y dernyn ydyw "Yr Ystorm" ac y mae'r llinellau yn dra nodweddiadol o ddull barddonol yr Hwfa. Er enghraifft, fel hyn:—

Ust! beth yw'r sibrwd ileddfol sy'
I'w glywed yn yr awyr fry?
Ust! clyw! mae'n nesu oddi draw
Mae'n ymwrdd yn y dwfn is law!

Ysbrydion ystormydd
Sy'n deffraw drwy'r nefoedd!
Elfenau sy'n udo
Hyd eigion y moroedd
Cymylau sy'n rhwygo
Gan gyffro y trydan,
Y gwyntoedd sy'n meirw!
A Natur yn gruddfan!!

Clyw gnul ystorm! clyw gorn y gwlaw!
Gwel wib y mellt! clyw daran braw!
Clyw dyrfau dwr! gwel ffwrn y nen!
Clyw storm yn tori ar dy ben!

Mae'r haul yn tywyllu!
Mae'r mellt yn goleuo!
Mae'r wybren yn crynu!
Mae'r dyfnder yn rhuo!
Mae mellten ar fellten!
Mae taran ar daran!
Mae Duw yn dirgrynu
Colofnau pedryfan!
Mae r ddaear ar drengu!
Mae'r nefoedd yn syrthio!
Arswyded y bydoedd!
MAE DUW'N MYNED HEIBIO!

Pa un ai ysfa ieithyddol ynte cyfeillgarwch syml ydoedd y rheswm nid ydwyf yn gwybod ond y mae'n ffaith i Robert Jones, yr hwn oedd golygydd Y Cymmrodor ar y pryd, gynyg cyfeithiad o'r geiriau hyn ochr yn ochr a'r gwreiddiol; treiodd y Saesneg, a chafwyd hi'n brin!

Mudiad arbenig arall y cysylltir enw Syr Hugh Owen ag ef ydyw yr un a arweiniodd i sefydliad Cymdeithas yr Eisteddfod Genedlaethol. Yn y mudiad hwn hefyd cymerodd Hwfa Môn ran flaenllaw. Bu'n dadleu hawliau yr Orsedd a'r Eisteddfod yn mhell cyn hyny, ac nid oes eisieu adgofio i neb ei fod yn awdurdod ar y pwnc pan y cafwyd ymdrafodaeth yn 1880 ar y cwestiwn o sefydlu Cymdeithas ganolog a chynrychioliadol i'r diben o ystyried a chario allan wahanol ddiwygiadau a awgrymid y pryd hyny, ynglyn a gwaith yr Eisteddfod Genedlaethol. Pan, mewn canlyniad i'r drafodaeth a gymercdd le ar y mater yn Eisteddfod Caernarfon yn Awst 1880, a'r cyfarfod a gynaliwyd yn yr Amwythig y mis dilynol, y sefydlwyd Cymdeithas yr Eisteddfod yr oedd Hwfa Môn yn aelod o'r Cyaghor cyntefig, a pharhaodd yn aelod ffyddlawn o hono hyd ddydd ei farwolaeth. Y flwyddyn ar ol hyny, sef yn Eisteddfod Genedlaethol Merthyr Tydfil, y daeth ysgrifenydd y llinellau hyn gyntaf i gysylltiad swyddogol a'r hen sefydliad, ac wrth gwrs i gysylltiad agosach a Hwfa. Eisteddfod fythgofiadwy oedd Eisteddfod Merthyr yn 1881. Ni pherthynai ir Orsedd yn y dyddiau hyny ond ychydig o'r gwychder a'r bri a berthyn iddi yn awr. Fe gedwid y Cylch, ond nid oedd Arlunydd Penygarn wedi ei benodi yn Arwyddfardd i'w osod o dan reol ac wrth fesur! Pan aeth nifer o honom foreu cynta'r ŵyl yn Merthyr i chwilio am yr Orsedd yr oedd yno ryw fath o Faen Llog wedi ei baratoi ond yr oedd. Cylch y Meini heb gymaint a chareg i ddynodi ei derfyn. Rwy'n cofio yn dda yr helynt a fu i chwilio am ddeuddeg maen, ac yn cofio cystal a hyny i ni orphen y cylch gyda darn o fricsen! Ond pa waeth am hyny, yr oedd arddeliad ar y gwaith, a phe y buasem ni ond yn gwybod yr oedd yr olyniaeth Archdderwyddol am genhedlaeth gyfan yn sefyll yn y Cylch, oblegid nid yn unig yr oedd Clwydfardd yn gwasanaethu, ond yr oedd Hwfa yn cynorthwyo, a Dyfed yn "cael ei dderbyn." O'r flwyddyn hono hyd yn awr yr wyf wedi cael y fraint o fod yn bresennol yn mhob Eisteddfod Genedlaethol. a gynhaliwyd. Ryw unwaith neu ddwy yn unig y bu Hwfa yn absennol. Syrthiodd yn naturiol i le gwâg yr hybarch Glwydfardd. Llanwodd y swydd o Archdderwydd gydag urddas mawr, ac ychwanegodd yn ddirfawr at rwysg atdyniadol yr Orsedd. Gwisgai y dderwyddol wisg a ddyfeisiodd Mr. Herkomer iddo fel pe wedi ei eni iddi, a dygai bwys gwasanaeth yr Orsedd fel brenhin a fae'n falch o'i ymddiriedaeth. Dangosodd y frawdoliaeth bob teyrngarwch a ffyddlondeb iddo, a thystiodd y cyhoedd eu hoffder o hono yn y Dysteb sylweddol a gyflwynwyd iddo ar lwyfan yr Eisteddfod yn Llynlleifiad. Yn ei gartref yn y Rhyl yn 1904 y gwelwyd ef ddiweddaf yn yr wyl, erbyn 1905 yr oedd yr Orsedd yn Aber Pennar yn ngofal ei ddirprwy, Cadfan, a chyn Eisteddfod fawr Caernarfon yn 1906, yn llwyddiant yr hon y buasai yn llawenychu, yr oedd wedi ymuno a'r côr anfarwol anweledig sydd yn byw yn oes oesodd yn mywyd ein gwlad.