Cofiant y Parch Thomas Edwards, Cwmystwyth/Mr. Edwards fel Dyn
| ← Sylw ar yr Hunangofiant | Cofiant y Parch Thomas Edwards, Cwmystwyth gan John Evans, Abermeurig |
Fel Cristion → |
PENOD II.
Mr. Edwards fel Dyn.
EI YMDDANGOSIAD ALLANOL—EI DDYLANWAD—YN TRERIW FAWR—EARL LISBURNE—EI ALLU I GYDYMDEIMLO—YN ARWEINYDD DA.
PE byddem yn myned i roddi darluniad o'r dyn oddiallan i Mr. Edwards, dywedem ei fod o daldra cyffredin; yn deneu o gnawd, heb dueddu erioed at dewhau. Gwallt goleu oedd ganddo; a chafodd ei gadw hyd y diwedd heb i nemawr o flodau y bedd ymddangos arno. Taleen llydan ac uchel, a'r wyneb yn culhau, ond yn raddol iawn, hyd yr ên. Llygaid yn tueddu at fod yn fawr, y canol o liw llwyd—oleu, a'r cylch gwyn i raddau yn llydan. Pan edrychid ar ei wynebpryd mewn cynulleidfa, ymddangosai fel pe byddai dan wasgfa ynghylch y pethau fyddai dan sylw, pa un bynag ai siarad ai gwrando y byddai. Pan y byddai yn dyfod i'n cyfarfod allan yn rhywle, byddai yn dyfod gyda gwên siriol o draw; ond nid gwên chwerthingar fyddai, byddai yn well dweyd gwên ddifrifol. Ond chwarddai yn galonog pan gaffai destyn priodol. Pan gerddai, byddai yn hytrach yn gam, fel pe byddai yn ymwneyd am waith ac yn barod ato; a safai bron yr un fath yn y pulpud. Yr oedd ganddo lais clir a soniarus, a medrai waeddi yn hyfryd, ond ni chlywid ef ond yn anfynych yn bloeddio. Yr oedd o ymddangosiad boneddigaidd, ond eto syml a dirodres. Byddid yn barod i ddweyd ar unwaith wrth ei weled, "Dyna ddyn da, call, difrifol, teimladwy, a pharod i bob gweithred dda;" ac erbyn ei brofi ni chaffai neb ei siomi, oddieithr fod rhyw reswm digonol am hyny.
Yr oedd yn sylwedydd manwl a chraffus ar bron bob peth. Fer y canlyn yr ysgrifena Mr. Abraham Oliver, blaenor yn eglwys Cwmystwyth, am dano:—" Efe oedd arweinydd a chynghorydd ei gymydogion ar bob peth o bwys. Yr oedd yn astudiwr caled o ddeddfau natur, fel, wrth arfer sylwi, y gallai ddweyd bron bob amser pa fath hin a geid am y diwrnod. Yr oedd gan Mr. Thomas, y Pentre, y fath gred ynddo yn y cyfeiriad hwn, fel na wnelai ddim o bwys yn amser cynhauaf heb ymgynghori' âg ef. Ar dywydd gwlyb yn amser cynhauaf y gwair, edrychai yr holl ardal pa beth oedd Mr. Edwards yn wneyd, a pha beth bynag fyddai hyny, felly y gwnaent hwythau. Pan symudai efe symudent hwythau." Mae pob un sydd yn rhoddi ei hanes yn tystiolaethu am yr un ffaith. Gwel y darllenydd yn ei bregethau brofion o'r un peth. Adnabyddai wahanol gymeriadau o ddynion yr un fath, fel y gwyddai pa fodd i drin pawb. Dywedai un wrthym, yr hwn a fu yn byw am flynyddoedd yn yr ardal, ei fod ef wedi synu gymaint oedd dylanwad Mr. Edwards ar yr eglwys a'r gymydogaeth. "Yr oedd yn oracl yr ardal," meddai, "am bob peth crefyddol ac amgylchiadol." Yr oedd felly gyda'r boneddig yn gystal a'r gwreng. Yr oedd cadbeniaid y gwaith i gyd yn edrych arno fel un o brif ddynion y gymydogaeth, a mwyaf ei ddylanwad ar bob math mewn cymdeithas. Ysgrifena Mr. John Davies, Trefriw gynt, blaenor yn Capel Afan, gyda golwg ar y parch cyffredinol a delid iddo, a dywed, "Bob amser pan y byddai Mr. Edwards yn Capel Afan, yr oedd yn rhaid iddo fyned at fy mrawd i Trefriw Fawr i letya, os na byddai yn myned adref. Er mai aelod o'r Eglwys oedd Mr. Evan Davies, nid oedd hyny yn gwneyd un gwahaniaeth. Pe buasai Archesgob Canterbury yno, ni chawsai well derbyniad na Mr. Edwards. ei fod yn wr mor urddasol, ni roddai drafferth i neb, ond bod yno fel un o'r teulu, a phawb yn hoffi ei gwmni. Pan yn y gauaf, gan ei fod yn wr o farn am bron pob peth, byddai fy mrawd yn myned ag ef i weled yr anifeiliaid; ac os byddai ganddo geffyl da i'w werthu, neu eidion yn cael ei dewhau, rhaid oedd eu dangos iddoYr oedd yn sylwedydd manwl a chraffus ar bron bob peth. Fer y canlyn yr ysgrifena Mr. Abraham Oliver, blaenor yn eglwys Cwmystwyth, am dano :—" Efe oedd arweinydd a chynghorydd ei gymydogion ar bob peth o bwys. Yr oedd yn astudiwr caled o ddeddfau natur, fel, wrth arfer sylwi, y gallai ddweyd bron bob amser pa fath hin a geid am y diwrnod. Yr oedd gan Mr. Thomas, y Pentre, y fath gred ynddo yn y cyfeiriad hwn, fel na wnelai ddim o bwys yn amser cynhauaf heb ymgynghori' âg ef. Ar dywydd gwlyb yn amser cynhauaf y gwair, edrychai yr holl ardal pa beth oedd Mr. Edwards yn wneyd, a pha beth bynag fyddai hyny, felly y gwnaent hwythau. Pan symudai efe symudent hwythau." Mae pob un sydd yn rhoddi ei hanes yn tystiolaethu am yr un ffaith. Gwel y darllenydd yn ei bregethau brofion o'r un peth. Adnabyddai wahanol gymeriadau o ddynion yr un fath, fel y gwyddai pa fodd i drin pawb. Dywedai un wrthym, yr hwn a fu yn byw am flynyddoedd yn yr ardal, ei fod ef wedi synu gymaint oedd dylanwad Mr. Edwards ar yr eglwys a'r gymydogaeth. "Yr oedd yn oracl yr ardal," meddai, "am bob peth crefyddol ac amgylchiadol." Yr oedd felly gyda'r boneddig yn gystal a'r gwreng. Yr oedd cadbeniaid y gwaith i gyd yn edrych arno fel un o brif ddynion y gymydogaeth, a mwyaf ei ddylanwad ar bob math mewn cymdeithas. Ysgrifena Mr. John Davies, Trefriw gynt, blaenor yn Capel Afan, gyda golwg ar y parch cyffredinol a delid iddo, a dywed, "Bob amser pan y byddai Mr. Edwards yn Capel Afan, yr oedd yn rhaid iddo fyned at fy mrawd i Trefriw Fawr i letya, os na byddai yn myned adref. Er mai aelod o'r Eglwys oedd Mr. Evan Davies, nid oedd hyny yn gwneyd un gwahaniaeth. Pe buasai Archesgob Canterbury yno, ni chawsai well derbyniad na Mr. Edwards. ei fod yn wr mor urddasol, ni roddai drafferth i neb, ond bod yno fel un o'r teulu, a phawb yn hoffi ei gwmni. Pan yn y gauaf, gan ei fod yn wr o farn am bron pob peth, byddai fy mrawd yn myned ag ef i weled yr anifeiliaid; ac os byddai ganddo geffyl da i'w werthu, neu eidion yn cael ei dewhau, rhaid oedd eu dangos iddo ef, a chael ei farn am danynt. Yr oedd gan y teulu y fath barch iddo, fel na chlywid yr un o'r plant byth yn ei alw yn Thomas Edwards, yn ei gefn yn fwy nag yn ei wyneb, ond bob amser, 'Mr. Edwards, y Cwm,' fyddai ei enw.”
Rhydd Mr. Davies, hefyd, yr hanesyn canlynol am dano, yn ei gysylltiad âg Arglwydd Vaughan, y Trawsgoed: "Yr oedd yr hen Earl Lisburne yn arfer dweyd am dano,-' Yr wyf yn deall wrth olwg Mr. Edwards, Cwmystwyth, ei fod yn bregethwr da.' Nid rhyfedd i Earl of Lisburne ddweyd hyny am dano, gan ei fod yn barnu wrth olwg allanol pethau. Yr oedd Mr. Edwards yn farchogwr rhagorol yn nghyfrif pawb; a gwelodd yr Earl ef lawer gwaith ar gefn ei farch coch, mor fedrus a syth ag un o Horse Guards Victoria. Ond er y parch a delid gan yr Earl i Mr. Edwards, nid oedd ef yn myned yn rhy bell i ffordd yr Earl er mwyn ei foddloni, os na byddai pethau yn weddus, yn ol barn ei gydwybod ef. Pan oedd yr Earl presenol yn dyfod i'w oed, galwyd y tenantiaid i gyd i giniaw i'r Trawsgoed. Ac anfonodd yr Earl lythyr pendant at Mr. Edwards, i'w wahodd yntau yno. Ar y dydd apwyntiedig, cychwynodd i fyned yno; a phan o fewn ychydig bellder i'r lle, dywedwyd wrtho fod yno ryw bethau oedd yn groes i'w gydwybod dyner ef, trodd yn ei ol heb fyned un fodfedd yn mhellach."
Golwg ddifrif-ddwys fyddai golwg Mr. Edwards, eto ni ellid dweyd ei fod yn drymaidd. Yr oedd yn ddyn boneddigaidd a pharchus yr olwg, eto yn ddyn oedd yn sylwi ar bawb ac yn gosod gwerth ar bawb. Yr oedd yn hawdd i bawb nesau ato, eto yr oedd yno ryw derfyn anweledig, fel na ellid myned yn rhy agos Yr oedd yn llawn o gydymdeimlad, fel y cyfrifid ef yn ganolbwynt, lle y byddai bron bawb yn dyfod i adrodd eu tywydd, ac i gael cyfarwyddyd mewn dyryswch. Yr oedd yn un o feddwl cyflym ffurfio barn, a hono, gan amlaf, yn un bur gywir; yn meddu ar galon deimladwy i fyned i mewn i dywydd ei gymydog, ac yn gyfaill mor gywir i guddio cyfrinach. Dywed Mr. Oliver am dano: "Pan oddiweddid rhai gan ryw drallod, ato ef yr elai pawb, megis yn reddfol, i adrodd eu tywydd, am y ceid ynddo y cydymdeimlad llwyraf, a'r cynghorion goreu pa fodd i weithredu. Hwyr un dydd daeth Dafydd ——— ato, dan bwys ei drallod, i ffarwelio ag ef, gan ei fod yn myned i adael yr ardal dranoeth, am yr ystyriai ei fod yn cael cam gan gyfraith y wlad. Cafodd gydymdeimlad dwys yr holl deulu yn y Fron; a digwyddodd i amgylchiad gymeryd lle ar y pryd oedd, yn ein tyb ni, yn dangos hyny. Yr oedd yno lanc o was yn y teulu ar y pryd, yn gwrando yr ymddiddan. O'r diwedd, gorchfygwyd ef gan gwsg. Ond pan alwyd arno i ddweyd adnod yn yr addoliad teuluaidd, adroddodd yr adnod arwyddol hono o amgylchiad y dyn trallodedig, 'O Arglwydd, cofia Dafydd, a'i holl flinder.' Amgylchiadau felly fyddai yn fynych yn dyfod dan ei sylw ef, a rhedai ei gydymdeimlad yntau i weddiau drostynt, am eu cofio yn eu holl fiinder."
Yr oedd yn arweinydd yr ardal, hefyd, mewn achosiou gwladol. Etholwyd ef yn aelod o'r Bwrdd Ysgol cyntaf yn y district, yn niwedd 1871, a bu felly hyd ddiwedd ei oes. Yr oedd pawb yn ystyried na allent hebgor ei wasanaeth. Felly y byddai yn yr etholiadau Seneddol. Byddai ef bob amser yn gynghorwr, er yn "arwain ei galon mewn doethineb." Yn etholiad Mr. Evan Matthew Richards, yn 1868, cyn i'r ballot gael ei fabwysiadu, aeth ef, gyda'i gyfaill o'i gyfenw, y Parch. Thomas Edwards, Penllwyn, ar hyd y wlad o dy i dy i ddysgu y bobl, a'u harwain i'r iawn gyfeiriad. A dywedwyd llawer y pryd hwnw yn yr etholiad, ac ar ol yr etholiad, gan gyfeillion a gelynion, am y "Ddau Domos Edwards," a'u dylanwad rhyfeddol ar y dynion.