Cofiant y Parch Thomas Edwards, Cwmystwyth/Sylw ar yr Hunangofiant

← Y Gwaith Gafodd Wneyd

Cofiant y Parch Thomas Edwards, Cwmystwyth gan John Evans, Abermeurig

Mr. Edwards fel Dyn →

ADGOFION AM DANO.

PENOD I.

Sylw ar yr Hunangofiant.

YR ADDYSG A GAFODD—Y CYNYDD A WNAETH YN CADW YSGOL—EI ARAFWCH GYDA'R PREGETHU—HYNY YN GWEDDU I BWYSIGRWYDD Y GWAITH—EI ONESTRWYDD TUAG ATO EI HUN.

BYDD yn dda gan laweroedd o gyfeillion Mr. Edwards ei fod wedi ysgrifenu cymaint o hanes ei fywyd. Pe byddai eraill yn gwneyd yr un peth, arbedai lawer o drafferth afreidiol i'w perthynasau a'u cyfeillion, ar ol eu dydd, wrth geisio gwneyd ychydig o goffadwriaeth am danynt. Arbedai lawer o gamgymeriadau a wneir yn fynych, wrth dderbyn hysbysiadau am frodyr ymadawedig o ben i ben. Mae Cofiant a ysgrifenir gan y dyn ei hun yn fath o goffadwriaeth ddyblyg am dano—mae ei hanes yno, a'r hanes hwnw yn ffurf y mynai ef ei hun iddo fod, ac felly ar ei ddelw ei hun mewn mwy nag un ystyr. Pe na buasai ond yr hyn a ysgrifenodd ef ei hun mewn ffurf o hanes personol, hanes crefydd yn Cwmystwyth, a'r pregethau, buasai genym lyfryn dyddorol i'w gymell i'r wlad, o goffadwriaeth am y Parch. Thomas Edwards, heb ddim ond ei weithiau ef ei hun. Ond, gan fod rhai y tu allan i'r gweinidogion eu hunain yn ffurfio barn am danynt, wrth eu gweled a’u clywed, disgwylir cael mewn cofiant ryw ychydig o sylwadau i gynrychioli barn y cyfryw hefyd.

Gyda golwg ar yr addysg a gafodd Mr. Edwards, gan ei fod yn byw yn amser y colegau, gall rhai edrych ar y diffyg o addysg athrofaol, fel diffyg ynddo ef ei hun-difaterwch gyda golwg ar bwysigrwydd hyny i weinidog, neu ddiogi i ymgymeryd â'r cwrs o efrydiaeth angenrheidiol tuag at ei gyrhaeddyd. Mae darllen yr hanes, pa fodd bynag, yn ein hargyhoeddi fod yr hyn y dylai pob pregethwr ieuanc ymgyraedd ato, bron allan o bosibilrwydd iddo ef, gan na ddechreuodd bregethu nes yn ddeg ar hugain oed, a'r pryd hwnw yn wr priod, gyda thwr o blant. Wedi'r cwbl, mae y pethau canlynol i'w hystyried gyda golwg ar addysg Mr. Edwards: 1. Cafodd fwy na'r cyffredin yn ei ardal o hono. 2. Yr oedd ganddo allu naturiol at ddysgu. Mae yr hyn a ddywed ef ei hun ar hyn yn cael ei gadarnhau gan ei holl gyd-ysgolheigion. 3. Yr oedd yn awyddus am ddysgeidiaeth. Gorfodaeth osodwyd arno i roddi fyny yr ysgol, yr hyn oedd iddo ef yn siomedigaeth fawr. 4. Gwnaeth fwy o ddefnydd o'r addysg a gafodd na'r rhan fwyaf yn ei oes, ac na llawer mewn unrhyw oes. Yr ydym yn galw sylw arbenig at hyn, gan ei fod yn agoriad i hanes ei fywyd. Edrycher arno yn blentyn yn yr ysgol, yn cadw ar y blaen ar ei gyfoedion, ac ar lawer o rai hynach nag ef, dyna y dyn ymhen blynyddoedd lawer ar ol hyny, a dyna yr esboniad ar ei lwyddiant yn y pethau yr ymgymerodd a'u cyflawni. Os gofynir bellach beth yw dirgelwch ei lwyddiant yn ffordd addysg, ac yntau heb gael ond ychydig ddysg? Yr atebiad cywir i'r cwestiwn yw, fod ganddo dalent naturiol at ddysgu, a digon o yni penderfyniad i wneyd y defnydd goreu o honi, yn ngwyneb pob anfanteision, i gyflawni pob gwaith y gelwid ef ato. Mae Mr. Charles, yn niwedd y Geiriadur Ysgrythyrol, yn dweyd, wedi gweled fod y llyfr wedi chwyddo mwy nag a feddyliodd,

"Wele, aeth fy nant yn afon, a'm hafon yn fôr."

Gellir dweyd bron yr un peth am addysg foreuol Mr. Edwards, yn y defnydd mawr wnaeth o hono, fod y nant fechan wedi myned yn afon bur gref.

Meddylier am dano, ar alwad daer, y brodyr, yn dechreu cadw ysgol ddyddiol yn ardal boblog Cwmystwyth, tua dechreu 1862, y flwyddyn y cafodd ei ordeinio i gyflawn waith y weinidogaeth. Yr oedd y Cyfarfod Misol, yn y blynyddoedd hyny, yn anog pob ardal i ofalu cael ysgol dyddiol dda ar gyfer plant y capeli Ymneillduol; a gwnaeth pobl dda y Cwm roddi ufudd-dod i'r cais trwy ei alw ef at y gwaith; a chadwodd yr ysgol ar y llofft a godwyd ar yr hen gapel am ysbaid 10 mlynedd, sef hyd ddechreuad addysg 'Deddf 1870" yn y gymydygaeth. Y fath anturiaeth i ddyn yn ei amgylchiadau ef! Ni chafodd awr o ysgol ar ol gadael ei bymtheg oed. Bu 15 mlynedd arall cyn dechreu pregethu, a bron yr oll o'r amser hwnw yn gweithio yn ngwaith plwm y gymydogaeth, tra yr oedd yr addysg a gafodd yn rhydu. Wedi dechreu pregethu, bu am bump neu chwe' blynedd arall yn gweithio yn yr un gwaith. Ac ar ol i'w addysg rydu am oddeutu 21 mlynedd, ymgymerodd a dysgu yr holl faterion a arferid eu dysgu yn y pentrefi a'r wlad y pryd hwnw. Nid am chwarter neu ragor yn y gauaf, cofier, ond trwy yr holl flwyddyn. Rhaid ei fod yn teimlo anmharodrwydd at y gwaith yn y cychwyn, ond yr oedd cyflymder dysgu y bachgen yn aros ynddo eto. Ac er i'r afon redeg dan y ddaear am ysbaid lled faith, ymddangosodd eilwaith yn ei nerth cyntefig i wasanaethu y wlad o'i deutu. Gwaith y dyn oedd wedi cael addysg oedd ei waith mewn cysylltiad â'r Cyfarfod Misol hefyd. Etholwyd ef yn ysgrifenydd y Drysorfa Sirol yn 1874, ac yn ysgrifenydd y Cyfarfod Misol yn fuan ar ol hyny. Ni fynai y brodyr ei newid, gan mor ddeheuig a ffyddlawn y cyflawnai ei waith. Wrth ystyried y peth hyn, rhaid i ni benderfynu iddo dreulio llawer o'i amser mewn hunan-addysgiant, a thrwy ddyfalbarhad; ond gwnelai y cwbl fel pe gyda'r rhwyddineb mwyaf. Os oedd ymdrech, yr oedd o'r golwg, nid oedd ond parodrwydd at y cwbl yn y golwg, fel na welai neb ond the right man in the right place.

Peth arall sydd yn ein taro wrth ddarllen y Cofiant, yw i'r pregethwr fod yn hir iawn yn ymddadblygu ynddo. Yr oedd y byd, yr eglwys, ac uffern, wedi bod ar eu goreu yn ceisio gwneyd offeryn cymwys o hono at lawer o bethau yn eu gwasanaeth hwy, cyn i'r pregethwr ymddangos. Ac, a dweyd y gwir, yr oedd yntau yn profi y gallai wneyd pob peth a gynygid iddo gan bob un, ond fod rhywbeth anweledig, ond anwrthwynebol, yn ei rwystro i fyned yn ei flaen. Meddyliodd y byd wneyd siopwr, bugail defaid, mwnwr, ac ysgolfeistr o hono. Meddyliodd yr eglwys am ei wneyd yn aelod cyffredin, yn athraw Ysgol Sabbothol, ac yn flaenor eglwysig. Meddyliodd uffern am ei wneyd yn chwareuwr, yn gablwr, yn anllad, ac yn amheuwr anffyddol. Rhaid dweyd mai methiant fu y cwbl, fel yr edrychir arnynt yn swyddau parhaus. Ond meiddiwn ddweyd dau beth. Yn gyntaf, yr oedd yr holl swyddau eglwysig a gafodd yn ei ragbarotoi i fod yn bregethwr, er na amcanwyd hwy felly. Yn ail, cafodd pob gwaith arall gynyg, iwyd iddo, eu goruwch—lywodraethu er bod yn rhyw gymhwysder iddo at y cylch uchaf y bu yn troi ynddo. Chwareu teg i eglwys y Cwm, gwnaeth hi ei goreu i foddloni yr anian grefyddol oedd ynddo, a'r awydd angerddol i ragori mewn defnyddioldeb. Gwnaeth fwy yn hyn nag y mae llawer eglwys wedi wneyd tuag at ei dynion ieuainc. Cafodd ei thalu yn dda, magodd dan ei dwylaw bregethwr defnyddiol iddi ei hun, ac i holl eglwysi y wlad.

Mae llawer ddarfu ragori mewn rhywbeth neillduol, wedi bod yn hir yn ymddadblygu cyn i'r brif ragoriaeth oedd ynddynt ddyfod i'r golwg. Bu Dr. John Kitto, y dyn byddar enwog, yn gwerthu carpiau, yn gweithio gwaith crydd, yn ymdrechu bod yn dentist, ac yn athraw mewn teuluoedd uchel, cyn iddo ymddangos fel awdwr y Beibl Darluniadol adnabyddus, a'r Cypclopedia of Biblical Literature. Bu Syr Walter Scott yn ymdrechu llawer i ragori fel bardd, fel barrister, ac fel llenor, cyn iddo ymddangos i'r byd yn ei brif ragoriaeth—fel nofelwr. Felly y bu gyda'r Parch. W. Caledfryn Williams, dysgu yr alwedigaeth o wehydd, fel ei dad, ac eraill o'i dylwyth; wedi hyny yn myned yn ysgolfeistr, ac yn fardd, cyn i'r pregethwr ymddangos. Nid oes neb ystyriol o bwysigrwydd gwaith y weinidogaeth, a ddywed nad yw yr arafwch a'r gochelgarwch hwn yn well na rhuthro i'r swydd yn ddifeddwl, yn ddiweddi, a diysbryd; ac yn llawer gwell, hefyd, na dysgu dyn i fyny o'i febyd ar gyfer y swydd, heb feddwl dim a yw yn gymwys iddi ai nad yw. Yr oedd yn rhaid i Mr. Edwards, fel yr hen bregethwyr, gael graddau o foddlonrwydd am feddwl Duw, ac am ysbryd y swydd, cyn amlygu ei fwriad i ymgymeryd â hi. Tebyg i'r iachawdwriaeth ei hun y mae hyn i fod,—"Nid o weithredoedd, eithr o'r Hwn sydd yn galw." Chwilio am yr alwad oddiwrth Dduw y mae pob dyn ieuanc cydwybodol, a hyny o flaen ac yn fwy na phob peth arall. Ac y mae rhai yn hwy nag eraill yn yr ymchwiliad pryderus a manwl hwn. Gobeithio na chollir yr ysbryd gonest a chydwybodol hwn o eglwysi ein gwlad.

Nid llai amlwg yw yr ysbryd gonest tuag ato ei hun a amlygir yn y Cofiant. Trueni i elyn dynoliaeth dynu y dyn rhagorol hwn trwy dipyn o laid; ond os gwnaeth hyny, ni allodd ei gadw rhag gweled y budreddi, na rhag addef ei anwiredd, a'i adael hefyd. Os creffir ar yr hanes, mae y gonestrwydd yn dyfod i'r golwg mewn mynegu y rhinweddau hefyd. Os gwneyd bywgraffiad, ni wnaethai chwareu teg âg ef ei hun heb wneyd hyny. Ond nid yw yn gwneyd hyny er canmol ei hun. Yn hytrach, ni allasai beidio gwneyd heb guddio prif linellau ei gymeriad; buasai felly yn anadnabyddu Thomas Edwards y wlad, wrth broffesu ei ddangos. Yr oedd ynddo ef ormod o ddidwylledd i wneyd hyny. Yr ydym yn ddiolchgar iddo am roddi cymaint o hanes, ac am ei roddi fel y mae, mor bell ag yr aeth. Trueni na buasai yn dweyd mwy am dano ei hun fel pregethwr. Yr oedd yn gweled ei fod yn y cymeriad hwnw mor adnabyddus, fel mai gwell oedd ganddo ei adael i farn y cyhoedd.