Cymru Fu/Einion ap Gwalchmai a rhian y glasgoed—damheg

← Ymddiddan Rhwng y Bardd a'r Llwynog

Cymru Fu Dafydd y Garreg Wen gan Isaac Foulkes Dafydd y Garreg Wen

Jac y Lantern

EINION AP GWALCHMAI A RHIAN Y GLASGOED.—DAMHEG.

EINION ap Gwalchmai ap Meilir o Drefeilir yn Mon, a briodes Angharad ferch Ednyfed Fychan; ac efe un bore teg o haf yn rhodio coedydd Trefeilir canfu Rian dlosgain a thra hardd ei thyfiant, a manylbryd ei hwyneb a'i lliw, yn rhagori ar bob coch a gwyn yn ngwawr bore ddydd a manodmynydd, ac ar bob harddliw yn mlodeu coed a maes a mynydd. Ac yna efe a glywai ferw serch anfeidrol yn ei galon, a myned yn nes ati a wnaeth yn foneddigaidd ei foes; a hithau yn nesau ato yntau; ac efe a gyfarches iddi, a hithau a'i hadgyfarches yntau; a gwedi ymgyfarch tra serchogaidd rhyngddynt, efe a weles ei mwynder a'i thremiadau llygadlon, a gwybu y gallai â hi a fynai, a phorthi trachwant. Ac yna efe a edryches ar ei throed ac wele carnau yn lle traed oedd iddi. Diglloni yn fawr a wnaeth efe, eithr hi a'i hatebes mai ofer oedd iddo ei ddigllondeb, ac ni thalai ronyn iddo. "Rhaid iti," ebai hi, "fy nilyn i lle bena'r elwyf tra pharwyf i'm blodeu, canys hyny y sydd o'r serch fu rhyngom." Yna efea ddeisyfodd arni ro'i cenad iddo fyned i'w dŷ i gymeryd ei genad a rhanu'n iach i Angharad ei wraig, a'i fab Einion. "Myfi,"

ebai hi, "a fyddaf gyda thi yn anweledig i bawb onid i ti dy hunan; dos, ymwel a'th wraig a'th fab.". A myned a wnaeth ef, a'r Elylles gydag ef, a phan welodd ef Angharad efe a'i gwelai yn wrach mal un wedi gorheneiddio; ond cof dyddiau a fuont oedd ynddo, a thraserch ati fyth, ond nis gallai ymddatod o'r rhwym oedd arno. "Y mae yn rhaid imi ymadael," ebai ef, "dros amser nas gwn pa hyd â thi, Angharad; ac â thithau, fy mab Einion;" a chydwylaw a wnaethant, a thori modrwy aur rhyngddynt a wnaethant—efe a gedwis un haner, ac Angharad y llall—a chydymganu'n iach a wnaethant, a myned gyda Rhian y Glasgoed a wnaeth ef, ac ni wyddai i b'le, canys hud gadarn oedd arno; ac ni welai le yn y byd, na dyn o'r byd, na pheth o'r byd, pa bynag, yn ei wir wedd a'i liw, ond yr haner modrwy yn unig. Ac wedi bod yn hir o amser, nis gwyddai pa hyd, gyda'r Ellylles, sef Rhian y Glasgoed, efe a fwris olwg un pen bore pan oedd yr haul yn codi ar yr haner modrwy, ac a feddylis ei dodi yn y man anwylat ganddo yn nghylch ei gorph, ac yna ei dodi tan amrant ei lygad. Ac fel yr oedd efe yn ymegnio gwneuthur hyny, efe a welai ŵr mewn gwisg wèn, ac ar farch gwyn manodliw, yn dyfod ato; a'r gŵr hwnw a ofynes iddo pa beth yr ydoedd ef yn ei wneuthur yno, ac efe a ddywed wrtho mai adgofio'n glwyfus am ei briod Angharad yr ydoedd. Chwenychit ti ei gweled," ebai'r Gŵr Gwyn. "Chwenychwn," ebai Einion," yn fwyaf o holl bethau a gwynfydau'r byd." "Os felly," ebe'r Gŵr Gwyn, "esgyn ar y march hwn wrth fy ysgil." A hyny a wnaeth Einion; a chan edrych o'i amgylch, ni welai efe drem yn y byd ar Rian y Glasgoed, sef yr Ellylles ; eithr ol carnau aruthrol eu maint a'u hanferthwch fel ar daith tua'r Gogledd. Pa orbwyll sydd arnat." ebe'r Gŵr Gwyn; ac atebodd Einion ac y dywed oll mal y bu rhyngtho a'r Ellylles. Cymer y ffon wen hon i'th law," ebe'r Gŵr Gwyn, ac Einion a'i cymeres. A'r Gr Gwyn a erchis iddo ddymuno a fynai ac efe a gai ei weled. Y peth cyntaf a ddymunes ef oedd cael gweled Rhian y Glasgoed, canys nid oedd efe hyd yma wedi llwyr ymryddhau o'r hud; ac yna hi a ymddangoses yn widdones, erchyllbryd anferthol ei maint, canmil mwy aflan ei gwedd na'r aflanaf o bethau aflan a welir ar glawr daear. A rhoddi bloedd ofnadwy gan ddychryn a wnaeth Einion. A'r Gŵr Gwyn a fwries ei wisg dros Einion, ac mewn llai na gwingciad y disgynes Einion fal y dymunes ar Gefn Trefeilir, ar ei dŷ ei hunan, lle nid adnabai ef nemawr o ddyn, na neb yntau.

Yr Ellylles gwedi myned oddiwrth Einion ap Gwalchmai, myned a wnaeth hi hyd yn Nhrefeilir, yn rhith gŵr urddasol o bendefig arglwyddaidd breninol, yn hardd a thra chostus ei wisg, ac yn anfeidrol y rhif ar ei aur a'i arian, ac yntau yn mlodeu ei oedran, sef deng mlwydd ar hugain oed; ac efe a ddodes lythyr yn llaw Angharad, ac yn hwnw dywedid fod Einion gwedi marw yn Llychlyn er's mwy na naw mlynedd, ac yna dangos ei aur a'i urddasoldeb i Angharad a wnaeth; a hithau wedi bwrw llawer o'i hiraeth ymaith yn nghyfangoll amser, a wrandewis ar ei lafar serchogaidd ef, a'r hud a syrthwys arni, ac o weled y gwnelid hi yn bendefiges urddasol dros ben, hi a enwis ddydd i ymbriodi ag ef. A bu parotoad mawr o bob hardd a chostus wisgoedd, a bwydydd a diodydd, ac o bob ardderchog o wahoddedigion urddasol, a phob rhagorgamp cerddorion a thant, a phob darpar ac arwest llawenydd. A gwedi gweled o'r pendefig urddasolbryd a theg rhyw delyn harddwych yn ystafell Angharad, efe a fynai ei chanu; a'r telynorion oeddynt yno (goreuon gwlad Cymru) a geisiasant ei chyweiriaw, ac nis gallent. A phan ydoedd pob peth mewn parotoad i fyned i'r Eglwys, fe ddaeth Einion i'r tŷ, ac Angharad a'i gwelai ef yn hen gleiriach gwywllyd blorynwallt yn crynu gan oedran, ac yn wisgedig â charpiau; a hi a ofynes iddo a drothai ef y berw tra pobit y cig. "Gwnaf," ebe ef; ac aeth yn nghyd a'r gwaith a'i ffon wen yn ei law, ar wedd Gŵr yn dwyn ffon fendigaid. A gwedi paratoi ciniaw, a phawb o'r cerddorion yn ffaelu a chyweiriaw'r delyn i Angharad, y codes Einion ac a'i cymerth yn ei law, ac a'i cyweiriodd, ac a chweris arni gainc a garai Angharad, a synu yn anfeidrol a wnaeth hi, a gofyn iddo pwy ydoedd. Yna yr atebodd ef gân ac englyn fel hyn :—

Einion aur galon y'm gelwir—o gylch
Fab Gwalchmai ap Meilir;
Fy hud ehud, bu ohir,
Drwg y nhyb am drigo'n hir.

Pa le y buost ti ?

Yn Nghent, ac yn Ngwent, yn Ngwydd,—yn Mynwy,
Yn Maenol Gorwenydd;
Ac yn Nyffryn Wynn ap Nudd.
Gwel yr aur, gloeyw yw'r arwydd.

A rhoddes iddi'r fodrwy.

Nac edrych, lewyrch goleuwyn—y gwallt
Lle bu gwyllt fy nhrenyn;
Llwyd heb gel lle bu felyn—
Blodeu'r bedd—diwedd pob dyn.

Y blaned fu'n hir i'm blino—madwys
I'm ydoedd niweidio;
Ni chad Angharad o ngho'—
Eingan aeth i ti'n angho'.

Eithr nis gallai hi ei atgofio. Yna y dywed ef wrth y Gwahoddedigion:—

Os collais a gerais, deg eirian—ei nwyf
Merch Ednyfed Fychan,
Ni chollais, ewch chwi allan,
Na'm gwely, na'm tŷ, na'm tân.

Ac yna rhoi'r ffon wen a wnaeth yn llaw Angharad, a hi welai yr Ellyll, a welsai hi o'r blaen yn bendefig urddasol, yn anghenfil anfeidrol ei anferthwch, a llewygu gan ei ofn a wnaeth hi, ac Einion a'i hymgeleddes. A phan agores hi ei llygaid nis gwelai yno na'r Ellyll, na neb o'r Gwahoddedigion, na neb o'r cerddorion, na dim yn y byd ond Einion, a'i mab, a'r delyn, a'r tŷ yn ei drefn gartrefol, a'r ciniaw ar y ford ac eistedd i lawr i'w fwyta a wnaethant Einion, ac Angharad, a'u mab Einion, a mawr iawn oedd eu llawenydd, a gwelsant yr hud a roddes yr Ellyll cythreulyw arnynt.

Ac oddiwrth hud o ddigwydd gwelir mai serch ar degwch a mwynder rhianaidd yw yr hud mwyaf ar ŵr; a thrachwant urddas a'i rodres a'i gyfoeth yw'r hud mwyaf ar wraig; ac nis anghofia gŵr ei wraig briod oni edrycho efe ar degwch merch arall; na gwraig ei gŵr priod onis edrych ar gyfoeth a golud, ac anrhydedd o rodres arglwyddaidd a gwychder balchineb. Ac felly y terfyna.

Hopkin ap Thomas o Dir Gwyr a'i gwnaeth, ebe'r IOLO MSS.