O! DIRIONDEB! pa beth sydd ar wyneb y ddaear mor gu ac anwyl a thydi? Yn enwedig felly, pan y ceffir gafael arnat yn nghelfannau'r mynyddoedd, lle'r wyt heb gael llychwino dy ddiliad glân gan anfoes ac annhrefn. I'r mynyddoedd ynte, o ganol dwndwr byddarllyd y trefydd, —O ganol trybestod cibddall gwagymhonwyr coegfalch,—o blith teulu torrog Cenfigen, a phlant ufudd bwriad drwg ac anghariadoldeb! I'r mynyddoedd, i wrando chwiban dolefus y gwynt rhwng dannedd ysgythrog y creigiau; i glywed crawcoer—grasy gigfran; brefgwynfanusyddafad, bloedd gydseiniol y bugail, a chyfarthiad cleplyd y cwn wrth annos! I'r mynyddoedd i gysgu ein heinioes allan mewn unigoldebgwyryfol,—mewn tawelwch gwastadol,— ym mysg ceinion morwynol anian,—a'r rhai hynny yn gweini fel cyfryngau pennodol, yn cyfuno'r amserol a'r Tragwyddol a'u gilydd. Fel ag y mae cribau y mynydd— oedd yn ymsuddo i eigion gwyrddlesni'r ffurfafen, ac fel yn ymgolli yng ngwawl disglaerwyn y nefoedd, felly yn union y cyfunir yno fywyd pur, tawel, a digynhwrf, hefo'r bywyd parhaol hwnw na wêl anfarwoldeb derfyn arno. Am hynny i'r mynyddoedd, Ddarllenydd. Wel, i ba le y cawn ni fyned? Pa un fydd fwyaf difyr a'i cilfechydd Eryri, ai ymguddleoedd y Berwyn? Pa'r un yw'r lle hyfryttaf, ai gwaelodion Nant Conwy a'i
uthredd Cadair Idris? Pa'r un yw'r lle tawelaf, rhwng bryniau glasgroen Maldwyn, a'i yng nghanol gwytilineb Ystrad Yw, neu Ystrad Towy? Cyttunwn i fyned i Gwm Cowarch. Sut le ydyw hwnw? Yn mha le y mae? Na falier, awn i Gowrach, ac arhoswn yn yr Hafod noson gyfan. Yn mha le y cawn damaid a llymmaid, neu'wlyb a gwely," chwedl pobl chwarelydd? Pob peth yn iawn, dim ond myned i Gowrach? Cwm ydyw Cowrach tua dwy filltir o hyd, afon wrth gwrs yn rhedeg drwy ei ganol, a digon o frithylliaid ynddi bob amser. Tai bob ochr i'r Cwm; rhai a'u talceni i'r allt, ac ambell un a'i gefn yno. Math o wtra, nid ffordd na llwybr sydd yno, yn dirwyn ar draws ac ar hyd, nes ein dwyn i le gwastad a fu unwaith yn fawnog, ond erbyn hyn sydd gyttir gwastadlyfn. Ym mhen uchaf y Cwm saif craig anferth fel mewn blys syrthio bob munud. Y mae ganddi hên wyneb hagr—bygythiol! Ond o dan ei gên, y mae'r Hafod. Hên dy hirgroes, heb weled erioed galch ond o bell yw'r lle: ond awn i mewn. Mae yno groeso calon i bob gwyneb byw bedyddiol. Y mae hynny yn rhywbeth onid ydyw? Nid ofnem na chaem weled peth newydd—mae pob peth i'r teithydd yn newydd pan y mae yn y mynyddoedd. Sut le yw'r Hafod? Y mae yno globen o gegin fawr, a simneu gymmaint a pharlwr go lew: a thwll mawn ddigon o faint i roi gwely ynddo pe buasai angen. Pan gurasom yn y drws fe'n hattebwyd yn gyfarthiadol gan ryw haner dwsin o gorgwn blewog, a dau ddaear-gi neu dri. Ond daeth rywun at y drws, a chawsom wrth ysgwyd llaw ysgwyd calon hefyd: nid ryw hên ddefod lugoer moni hi yma; ond y mae y galon i'w theimlo yn curo yn y bysedd ac yng nghledr y llaw. y Wedi cael maidd a brechdan fara ceirch teneu, yr ydym am drin y byd ei helyntion a'i gofion. Y mae'r tân yn olwyth, a'r flammau yn chwyrnu wrth ymryson esgyn! Ninnau, ddau ohonom, yn eistedd mewn dwy gadair freichiau; un o dderw du, a'r llall o fasarn gwyn. Gyferbyn a ni, sef yw hynny am y tân, yr oedd f'ewyrth Rolant, yn siarad ac ar yr un pryd yn trin ei ysturmant. Y mae modryb Gwen a'i golwg lawen tua'r cwppwrdd tridarn yn chwilio am gwyr i rwbio bwa ei ffidil; ac y mae'r mab hynaf yn cyweirio ei delyn yn ymyl y bwrdd mawr. debyg i hên wydd yn clegar am geiliogwydd y byddwn yn ystyried nâd annifyr y Glarioned bob amser; etto yn yr Hafod,—yng nghesail y mynyddoedd, yr oeddym yn foddlon i ddigymmod hefo unrhyw fath o offer cerdd. Wedi dodi'r canwyllau yn eu lleoedd priodol, a thaclu'r. Er mai pur
tân a rhoi pob peth yn ddel ac yn deidi, cafwyd unawd ar yr ysturmant gan ŵr y tŷ. Er fod pren almon wedi blodeuo ar ei ben er's llawer blwyddyn, ac ôl ewinedd miniog amser ar ei ruddiau; etto chwareuai ei offeryn bach yn dda ddigrifol.—Twt Roli," ebe Modryb Gwen, dyro'r goreu iddi hi bellach; tyr'd am Ddifyrwch Gwyr Dyfi," ebai wrth y Telynor, a deuawd cywrain a gawsom; ac ar ol hyn caed Cydgân: yr ysturmant a'r delyn y crwth a'r glarioned: y ffeiff a thwmbarîn gan Deio Wmffra! Yr oedd y tŷ yn dadsain, a phawb yn gwneyd ei waith fel y dylasai. Ar hyn dyma rywun yn curo yn drws, a phwy oedd yno ond Deio Puw. Hên law digrif iawn. Byddai yn d'od i'r Hafod bob rhyw dair wythnos yn gylch er's cryn ddeugain mlynedd, ac hen fachgen doniol lawen oedd efe hefyd. Medrai adrodd holl chwedlau ysprydion y fro, a chwareu ffidil yn hylaw. Wedi cael tôn ar y ffeiff,—un wyllt—siongc—nwyfus,—dyma modryb Gwen yn gwaeddi yr eiltro, " Roli tyr'd i'r llawr," a'r hên ŵr yn ufuddhau i'r alwad mewn munud; er danghos hyn, dyna fo yn taflu ei ddwy glocsan, ac yn piccio atti hi i agor y ddawns! Yr oedd yno o leiaf saith o honynt wrthi hi yn ysgwyd eu berrau yn hwylus heinyf! Hên ac ieuangc yn ymddifyru gyda'r un ynni ac awydd a'u gilydd! Ar ol cael eu gwala o glettsio eu traed: eisteddwyd wed'yn a chaed cystal dysglaid o dê, ac a dywalltwyd erioed drwy big y tebot! Yn wir yr oedd tê'r Hafod yn dda! Pawb yn un a chyttun heb air garw na golwg sarug! Arol hyn caed canu hefo'r tannau. Pawb yn hyddysg a'r gwaith o'r ieuengaf hyd yr hynaf, ac nid oedd fawr o berygl cael mesglyn allan o'i le yn eu gwaith. Holwyd hwy a fyddent yn arfer cael noson felly yn fynych, a chaed ar ddeall mai dim ond ryw deirgwaith yn yr wythnos! Fel hyn yn swn awen, cân, a thelyn, y mae'r teulu yma'n treulio eu hoes. A thyma beth arall, pan ddaw hi yn amser cadw dyledswydd nid oes neb dwysach a thaerach wrth orseddgrasnaf'ewyrth Rolant pan fydd ar ei liniau;—nac un sydd ryddach" ei chalon, burach ei moes, a glanach ei thafod, na modryb Gwen. Ni ddaw cardottyn byth i'r drws heb gael ei ddiwallu, ni ddaw'r un o blant tlodion y mân deños yno heb gael am ddim caniad o laeth tew à chlewtan o frechdan; yn y gwyliau, llawer dafad dda a rennir yno, a thrwy gydol y flwyddyn, gellir dweydam yr Hafod ħefo'r anfarwol IEUAN BRYDYDD HIR, pan dorres allan fel hyn:
Agor dy drysor dod ran—yn gallwych
Tra gelli i'r truan:
Gwell ryw awr golli'r arian,
Na chau'r god, a nychu'r gwan.
Ydyw; ac fel, yn unol a'r hyn a ddysg yr Englyn, y mae'r teulu da yma yn hoffi danghos caredigrwydd ac nid sôn am dano: ac yn bennaf oll, nid ydys un amser, erioed, wedi clywed sôn am ddim ystori gelwyddog wedi myned allan o'r Hafod. Yn lle byw ar enllib, cenfigen, ac athrod; y maent hwy yn diangc i fyd y gân. Nid oes yn y cwmpasodd neb mor ddison am danynt a'r teulu hwn drwyddo draw, ac er nad ydynt yn rhyw gyfoethog iawn o ran pethau'r byd: etto nid oes dim plas boneddwr, os ydyw yn Gymro, yn y sir na bu rhai o'r teulu yno rywbryd yn aros, nid oes ychwaith, neb yn y wlad, na wnai bob peth iddynt, pe bae arnynt eisiau. Ond beth yw'r ergyd? Hyn; fod hên fywyd Cymreig fel eiddo pobl yr Hafod yn well—yn ddini weittiach,—yn onestach,—ac felly yn dduwiolach, na surni a chelwydi, balchder ac afrad, y wlad yn yr oes bresenol!
