Cymru Newydd, Hanes Y Wladva Gymreig/Penawd 11
| ← Penawd 10 | Cymru Newydd, Hanes Y Wladva Gymreig gan Lewis Jones, Plas Hedd |
Penawd 12 → |
XI.
YR AIL AVAEL—CAEL YN HELAETH—TRALLODION LAWER—Y WELEDIGAETH.
Wedi ymdawelu o'r cythrwvl mawr hwnw, a chadw Gwyl y Glaniad 1867, gyda'r Indiaid ar draeth ac ogoveydd Porth Madryn, aethai y gwladvawyr yn ol i'r Camwy (gwel yr adroddiad blaenorol) gan adael yn llaw L. J. yr ysgriv ganlynol:
At Dr. Rawson, &c. —Nyni, sevydlwyr Cymreig y Camwy, wrth ystyried nad yw y manau na'r telerau gynygid i'n symud oddiyma yn mantoli yr anvanteision o ail gychwyn byw eto mewn lle dyeithr, —ac vod addewid y Llywodraeth i'n cynorthwyo yma mor haelvrydig,—a'n bod yn y cyvamser wedi darganvod yn y cylchoedd lanerchi addas i vagu daoedd a devaid, ac hevyd wedi cael ar ddeall vod ein Cymdeithas Ymvudol yn Nghymru yn gwneud ymdrechion mawr a llwyddianus i ddanvon ymvudwyr chwanegol atom—ydym, gan hyny, wedi pendervynu cydfurvio â dymuniad y Llywodraeth i ni aros yma, gan ddybynu y bydd iddi unwaith yn rhagor ein cynorthwyo gyda'r pethau angenrheidiol i sevydlu yn arosol yn y wlad hon. Yr ydym yn dychwelyd i'r Chupat dan anvanteision dirvawr, oblegid i ni symud ein teuluoedd a'n heiddo oddiyno, a gorvod eilwaith eu cludo'n ol. Am hyny yr ydym yn cyvarwyddo ein cynrychiolydd (L. J.) i osod ger eich bron ein hamgylchiadau a'n anghenion, gan ymddiried yn eich addewid i'n achlesu a'n cynorthwyo.—Arwyddwyd, dros y vintai,
Chwanegiad, Awst 5, 1867, at L. J.
Ynglyn a'r ddeiseb roddwyd i chwi i'w chyvlwyno i Dr. Rawson, yn govyn am yr hyn a varnem yn rheidiol at vod y Wladva yn gwbl ddiogel, wele i chwi ein syniad ni:—200 o wartheg, 100 o aneri, 100 o gesyg a dau varch, 5000 o ddevaid, 25 o erydr Amerigaidd, 2 bâr o gêr a thynbreni i bob aradr; danedd ogau, coed at adeiladu, bwyd hyd gynhauav 1868; llong i alw yma bob tri mis; cymorth i godi a chadw ysgol; meddygai llysieuol; magnel, rheiflau ac ergyd- ion. Cyvarwyddir chwi yn benodol i beidio chwanegu llwyth ein dyled. Cyvarwyddir chwi i ymovyn, gyda llaw, a vydd modd i'r Wladva, mewn amser a ddaw, gael tir ar lan ddeheuol yr avon Negro. [Rhestr o'r ddogn wythnosol y lluniaeth vernid yn ddigonol.]
Gan adael y "Denby" yn Patagones i lwytho y bwyd a phob rheidiau oedd bosibl gael i'w cludo i'r Wladva, aeth L. J. yn ei vlaen i Buenos Ayres, i hysbysu Dr. Rawson o lwyddiant ei neges, ac i gyvlwyno iddo y ddeiseb a'r geiseb vlaenorol. Dygai gydag ev y tro hwn chwech o vrodorion i weled y ddinas vawr, ac i ovyn rhoddion (rations) oddiwrth y Llywodraeth. Ysywaeth bu yr hen vrodor hawddgar Francesco varw yno, oblegid y newid bwyd, &c., ond dychwelodd y lleill yn llawn eu dwylaw, vel y gwelir isod.
Danvonir y pethau canlynol yn rhoddion oddiwrth y Llywodraeth i Indiaid cyfeillgar Gwladva Chubut yn y llong "Ocean," Capt. Van Sloten.—CARLOS M. ROJAS.
100 o grysau, 100 o drowseri, 100 ponchos, 100 chiripas brethyn, 100 par botasau, 50 cyvrwyau cyvlawn yn cynwys lomillos, coronas cabezadas, cinchones, estriberas, riendas, frenos, estribos, espolines con correa, cinchas, jergas, cojinllas, 4 rhol tybaco, 4 rhem papur smocio, 2 barilaid gwin a gwirod, 5 tercio yerba, 3 barilaid siwgr, 7 sachaid_farinia, 50 sach bara caled. — Derbyniwyd ac arwyddwyd gan T. Davies, Rhydderch Huws, R. J. Berwyn, Ionawr 20, 1868. Yn yr un llong hevyd 30 o gefylau, a dognau lluniaeth y Llywodraeth am 6 mis, a 50 sachaid o wenith hâd.
.jpg)
BRODORION CYNHENID Y WLAD.
gyvlwr drwg, vel nas gallwn ddybynu arni. Ceisiwch yn daer ar i agerlong Patagones alw yn gyson gyda ni bob ryw ddau vis, ac yna teimlem yn ddiogel. Mynegwch vod amryw o'r sevydlwyr yn awr, er yr holl galedi ac anvanteision, yn medi llanerchau o wenith da, -gwell a chysonach na dim a gynyrchwyd o'r blaen, ac wedi dysgu i ni pa dir sydd oreu i'w drin, a pha vodd i'w DDYVRHAU er sicrhau cnydau. Y colliant eleni yw mai ychydig hauwyd. Mae yn y sevydliad yn awr 10 o erydr: y bobl gan vwyav yn cartrevu mewn tai priddveini parhaol, ond heb ddigon o gêr cefylau. Gan i ni orvod bwyta yr hadyd ddanvonasid yma, oherwydd yr oedi danvon cyvlenwad bwyd, ac na vydd y cnwd eleni yn vawr, cyvarwyddir chwi i ymdrechu cael i ni gyvlenwad eto o wenith, baidd, a cheirch at hau. Mae y rhodd visol bresenol, ar ol tynu y costau freit, yn rhy vach i bob un gael ei wala o vwyd. Eithr nid ydym yn grwgnach, er vod ein stoc o dda byw yn hollol anigonol i'r lle a'r sevyllva. Mae'r ychydig dda corniog sydd genym wedi bod o vendith anrhaethol i ni; ond bu raid i ni gigydda cyniver ohonynt yn ystod y cyvyngderau vel nad ydynt yn cynyddu nemawr. Pe byddai gan bob un o honom 8 neu 10 o vuchod godro, gallem vyw yn anibynol ar y Llywodraeth yn vuan iawn. Ymddengys fod Llywodraeth wedi tynu i lawr y rhodd visol o $700 i $400, am vod amryw wedi ymadael oddiyma: ond dylech adgovio iddynt vod amryw o'r newydd wedi dod atom, a'n bod yn disgwyl rhagor o Patagones, ac vod llawer o blant wedi eu geni yma, a'r babanod haner dogn yn awr yn cyvrif vel dogn lawn. Os gellwch gael hwylusdod i gael atom y gweddill o'n cydgenedl sydd yn Rio Grande do Sal byddem valch iawn i'w croesawu. Na ddiffygiwch chwaith yn eich ymdrech i drevnu cael yma lawer o ddevaid ar raniadaeth. Hysbyswch y Llywodraeth vod y rhoddion gwerthvawr ddanvonwyd i'r Indiaid yn ein cadwraeth nes y daw'r penaeth Chiquihan a'i lwyth i lawr i'w hymovyn; ond vod y tri brodor ddaethai yn ol o Buenos Ayres. wedi blino yn aros yma gyhyd am eu cymdeithion, ac wedi dianc gyda 9 o'n cefylau i chwilio am danynt.
- Dros y Pwyllgor,
Tra yr oedd y prwy L. J. yn tramwy fel hyn ol a blaen at y Llywodraeth am y lluniaeth misol, ac wedi llwyddo i gael ganddi freitio a llwytho y llong "Ocean" i ddwyn gwartheg a chefylau i'r Wladva, yr oedd y pryder a'r wasgva yn y Wladva yn cynyddu, a mentrwyd unwaith wedyn yn y llong vach "Denby" i Patagones i ymovyn y cyvlenwadau hirddisgwyliedig, ac i vasnachu y plu a'r mentyll Indiaidd dravnidiasai y sevydlwyr gyda'r brodorion. Pan ddaeth y “Denby" i Patagones, gyda chriw o'r sevydlwyr i vasnachu drostynt eu hunain a'u cyveillion, a chael cyvlenwad da o roddion addawedig y Llywodraeth, hwyliodd yn ol am y Chupat, gyda'r 6 sevydlwyr a 4 ych, heblaw y llwyth gwerthvawr, ar yr 16eg o Chwevror, 1868,—ond ni welwyd byth mohoni!! (Gwel manylion eto.)
Yn union ar ol danvon yr "Ocean" aeth L. J. i lawr drachevn yn y "Iautje Berg" i Batagones i lwytho ynddi 200 o wartheg a roisai y Llywodraeth eilwaith i'r Wladva. Helbul a thraferth enbyd oedd cael aniveiliaid gwylltion velly i long mewn lle vel Patagones, a helynt vlin oedd eu cael o'r llong drachevn gervydd eu cyrn, a'u gollwng i'r môr, ac yna eu morio villdir a haner i'r lan yn Arwats ("Cracker Bay"); collwyd drwy hyny 18 neu 20; a gadewsid 50 o aneri yn Patagones, am nad oedd le yn y llong, y rhai a feiriwyd ymhen hir amser am velin vlawd a rheidiau eraill i D. W., Oneidia. Ond wedi yr holl vaeddu a lludded hwnw, daeth yn llivogydd i'r avon, a gwlaw mawr, a chyn pen ychydig visoedd aeth yr oll o'r gwartheg hyny ar grwydr i'r paith, a llwyr gollwyd hwynt.
Yn y llong hono ("Iautje Berg") y daethai teulu Rhys Williams o Rio Grande i'r Wladva, wedi bod 10 mlynedd yn tynu tuag yno. Dyna'r pryd hevyd y deallwyd vod y llong vach "Denby" wedi colli—canys daethai L. J. o Patagones, a deallodd yno i'r llong hwylio oddiyno am y Wladva 16 o Chwev. ac yr oedd yn awr yn vis Mai. Pan govir vod ar y llong hono ddau ben teulu, a 4 o vechgyn ag iddynt gysylltiadau agos yn y lle, a Cadivor Wood, ysgrivenydd y "Cwmni Ymvudol," ve ddeallir mai golygva ddivrivol oedd hono.
Yr ysgriv ddilynol i'r trychineb hwnw oedd hon:—
Adroddiad i'r Llywodraeth. —Dymunwn gydnabod yn ddiolchgar iawn y nodded a'r cynorthwyon dderbyniodd y Wladva o dro i dro gan y Llywodraeth. Ac wrth wneuthur hyny cymerwn y cyvle i eglurhau yr anhawsderau a'r anvanteision vu ar ein fordd, ac adrodd ein sevyllva ar hyn o bryd. Mae yn awr ddwy vlynedd a haner er pan laniasom yn Mhorth Madryn, ac erbyn hyn yr ydym yn canvod pa mor amherfaith ac amhrofiadol i'r sevyllva newydd oeddym. Y difyg hwn, a llawer o rwystrau sydd debygid yn anocheladwy mewn lleoedd newydd, a'n llesteiriodd ac a'n digalonodd yn vawr. [Yna rhoddir hanes yr ymblaid a'r ail ddechreu]. Mae ein prwy yn awr newydd ddychwelyd, a chydag ev y pethau ovynasom gan y Llywodraeth; ac yr ydym velly yn llawn hyder y gallwn yn awr vyw arnom ein hunain, a phoblogi y diriogaeth hon i'r Weriniaeth. Nid yw ein rhiv yn llawer, eithr nid yw hyny ond peth bach yn ein golwg gan y gwyddom y gallwn eu chwanegu pan y mynwn o'n gwlad enedigol, drwy ddanvon ein bod mewn sevyllva i'w gwahodd a'u croesawu. Mae yma ddigon ohonom i vod yn ddiogel, ac i wneud prawv a dechreuad ar y lle; ac os bydd ein cynhauav nesav yn rhywbeth gweddol, nyni a alwn am ein cyveillion sydd yn disgwyl wrthym. Mae y vasnach gyda'r Indiaid wedi ein cynysgaeddu â modd i gael llawer o angenrheidiau, ac yr ydym yn byw mewn eithav heddwch gyda hwy. Yr ydym yn teimlo'n galonog a hyderus wrth edrych ar ein sevyllva yn awr, ac yn diolch eto i'r Llywodraeth am vagu ynom, drwy ei charedigrwydd. y calondid hwn. Ond mae'n rhywyr genym vedru byw arnom ein hunain ; a disgwyliwn y gallwn yn 1869 forddio digon o vasnach i gadw cymundeb rheolaidd â Buenos Ayres. Dangosir hyn yn ddwys iawn yn yr anfawd ddiweddav o golli yr unig long veddem. Ni wyddom ddim o'i hanes er pan adawodd Patagones i ddod tuag yma
.jpg)
Berwyn
4 mis yn ol. Gweithid hi gan 5 o'r sevydlwyr ac ysgrivenydd y Cwmni Ymvudol gyda hwy, ac yr oedd ei cholli yn ergyd ddwys i'r Wladva. Ervyniwn, gan hyny, ar i'r Llywodraeth beidio ein gollwng dros gov; ond parhau i hyrwyddo rhyw longau i alw heibio i ni yn awr a phryd arall, nes y cawn eto gymundeb o'r eiddom ein hunain. Gan ddiolch unwaith eto i'r Llywodraeth, a gobeithio y byddwn cyn hir yn chwanegu ein rhan at lwydd cyfredinol y wlad.
Rhydderch Huws, llywydd; James B. Rhys, J. M. Roberts,
Grufudd Huws, W. R. Jones, T. Davydd, T. Thomas, A.
Jenkins, Edwyn Roberts, H. H. Cadvan, Richard Jones.—
R. J. Berwyn, Ysg.
Pan gyrhaeddodd L. J. i Buenos Ayres gyda'r newydd vod yr allwedd i lwyddiant wedi ei ddarganvod drwy y DYFRHAU, ac eisoes gnwd toreithiog o wenith wedi ei godi, parodd dawelwch i'r Llywodraeth, a llawenydd calon i Dr Rawson, oedd wedi bod vath gevn i'r Wladva, ond, ysywaeth, erbyn hyny wedi ymddiswyddo. Ond yr oedd y trychineb o golli'r llong yn gosod y Wladva eilwaith yn gwbl ddigymundeb â'r byd, ac yn vwlch yr oedd raid ei gyvanu mewn rhyw vodd neu gilydd. Wedi'r orchest wnaethai'r Llywodraeth i roi aniveiliaid i'r Wladva, a hyny yn ystod y prinder arian barai rhyvel Paraguay, ac heb Dr. Rawson a'i welediad elir o bwysigrwydd y sevydliad—nid hawdd oedd cael clust y Llywodraeth, ac anhawddach vyth oedd medru cael rhyw ymwared ymarverol, i brwy oedd heb adnoddau arianol o vath yn y byd. Un gobaith da ydoedd vod Dr. Ed. Costa, y gweinidog newydd, yn hen gydymaith a chyvaill i Dr. Rawson, fel yr Arlywydd Mitre, ac, wrth gwrs, yn gwybod syniadau y gwr hwnw am le y Wladva yn y Weriniaeth. Velly cyvIwynwyd iddo ev yn furviol y cais swyddol a ganlyn:
L. J., prwy y Wladva Gymreig ar y Chupat, o flaen Eich Urddas yn mynegu—Gan vod y trevniad a wnaethum gyda masnachdy Prydeinig yma i gludo y lluniaeth arverol i'r Wladva am $750 freit wedi dyrysu, yr wyv yn cyvlwyno yr awgrym ganlynol am fordd arall i ddiogelu y sevydliad, a chyvlenwi hevyd yr angen a deimlir am long i vod yn y gwasanaeth yn gyson. Cynygir i mi long o 60 tunell am $2,500 (aur). Byddai freit cludo y lluniaeth sydd yn awr yn barod yn $750: mae gweddill yn llaw y cyvlenwyr (Carrega y Hernandez) yn $250; ac y mae cyvaill i mi yn barod i roi $500 am gludo pethau iddo'i hun i lawr. Govyn yr wyv gan hyny yn awr ar i'r Llywodraeth echwyna i mi $1,000 at gwblhau PRYNIAD llong i vod at wasanaeth y Wladva, ar y dealltwriaeth y telir hyny'n ol yn freit pan vyddo gan y Wladva gynyrch i'w allvorio. Am y $2,500 hyny gellid trevnu i gymeryd draft 3 mis y Llywodraeth. Hynyna yw vy nghais taer yn awr, vel y gallwyv vrysio'n ol at y sevydlwyr, rhag y byddant eto yn unig ac mewn prinder a thraferth.—L. J.
Heb lawer o oedi caniatawyd y cais. Prynwyd y "Nueva Geronima," a hwyliodd am Patagones gyda'r lluniaeth misol, ac i gymeryd yno velin vlawd a gwenith a'r aneri adawsid yno rai misoedd cyn hyny, yn ol bargen wnaethpwyd gyda D. W. Oneida dros y Wladva, yn yr angen am velin. Wrth vyned i mewn i'r avon aeth y llong hono wedyn i'r lan, a chavodd gryn niwed. Ond glaniwyd pob peth yn ddiogel.
Ar y cyvnod pell hwnw mac'r dyvynion canlynol o lythyrau Tad Wladva y yn tavlu peth goleuni oddiuchod:
Yr wyv yn gweled vod y Wladva wedi ei phrovi vel lle iach, cymwys i vagu aniveiliaid, ac hevyd i godi ŷd, ond dyvrhau y dyfryn. Proviad y gwladvawyr, mi welav, yw mai'r tir du digroen yw'r tir goreu i godi ŷd—yr hwn yr oedd W. D. a'i gwmni yn gondemnio vel tir hollol ddifrwyth. Rhaid cael agerlong i redeg i'r Wladva, a llong vach i gario o Borth Madryn i Drerawson. Ni thalai llong yn awr, ac ni vedr y "Cwinni Ymvudol forddio talu am long i'r Wladva heb gael elw oddiwrthi. Nid wyv yn gweled y gall y Cwmni wneud dim heb gael breinlen ar ddarn mawr o wlad i'w boblogi. Drwy wrthod hyn mae y Llywodraeth yn ein rhwystro i wneud dim yu efeithiol—am na chawn capital heb security. Da chwi, gwnewch eich goreu i gael gan y Llywodraeth roi i'r Cwmni vreinleu ar dir. Nyni a allem wneud Gwladva wedyn edlychaidd vydd pob peth yn ol y drevn bresenol. Hyd nod eto, nid yw y bobl wedi eu rhoi ar eu traed yn iawn. Os na vedr y Llywodraeth roi tir i'r Cwmni, a wnaif hi gymeryd y Wladva ei hunan dan ei nawdd.—M. D. JONES.
Tach. 17, 1868.—Derbyniais eich nodyn yn hysbysu vod llong 50 tunell wedi ei phrynu at wasanaeth y Wladva. Nid wyv yn deall y pwnc vel yr esboniwch chwi ev: ond nid oes bwys, os caif y Wladva long i'w gwasanaethu. Yr wyv yn gweled yn eglur vod sicrwydd digonol am gymhwysder y dyfryn i gael Gwladva arno; ac y mae'n ddigon eglur ond ei ddyvrhau yn briodol, y cynyrcha gnydau rhagorol. Nid wyv yn gweled gor—bwys yn nglyn a'r cynhauav nesav; mae'r prawv sydd wedi ei wneud eisoes yn ddigon i ddangos yr uchod i sicrwydd. Rhaid i mi eich rhybuddio i beidio disgwyl wrth y cwmni hyd nes y ceir rhyw well trevn i bobl gael diogelwch am eu harian. Pe caem ni avael ar y wlad drwy vreinlen byddai yn hawdd gweithio'r Wladva wedyn. Neu pe rhoddid breinlen i'r Wladva, vel y gallai hi wneud bargen â'r cwmni. Y mae W. D. & Co., yn cyhoeddi sicrwydd methiant y Wladva—yn ol ei ddarogan ev y mae methiant yn ddi—òs: dywed mai cardota a wna'r bobl am byth yn Patagonia, ac na wna y Llywodraeth ddim yn y byd iddynt. Yn hyny, beth bynag, gwnaeth gamgymeriad dybryd. Ond dylai y Llywodraeth wneud eto lawer mwy, os ydynt am roi cychwyn cryv i'r bobl.—M. D. JONES.
Ionawr, 1869.—Yr oedd golwg ardderchog ar y cnydau, a daethant i aeddvedrwydd yn gynar yn Ionawr. Pan oedd pawb wedi gorphen tori eu gwenith, a'r rhan luosocav wedi ei godi yn stycynau, ac ambell un yn dechreu ei ddasu, daeth yn wlaw cyson am tua naw niwrnod. Buasai'r avon yn bur uchel drwy y tymor, ac wedi codi drachevn yn ystod y gwlaw, nes yr oedd bron at ymylon y torlanau. Ar brydnawn Sul, pan oedd agos bawb yn y capel, daeth yn storm o vellt a tharanau a gwlaw mawr. Erbyn boreu Llun torasai yr avon dros ei glanau, nes bod bron yr oll o'r dyfryn wedi ei orchuddio â dŵr. Gellid gweled y stycynau yn sevyll a'u penau allan o'r dŵr, yn edrych vel llwyni o vrwyn neu hesg mewn cors. Y Sul dilynol cododd yn wynt cryv o'r gorllewin, vel y cynyrvwyd y dŵr oedd megys İlyn ar y dyfryn, a chodi yn dònau llidiog. Tavlwyd yr holl stycynau i lawr, ac ysgubid hwynt, wedi ymddatod, gyda'r lliveiriant tua'r môr. Drwy ymdrechion egniol ac ymroad medrwyd achub ychydig o'r enwd toreithiog hwnw, ond collwyd y corf mawr, ac nid oedd ansawdd y gweddill vawr o beth. Vel hyny, wele eto y vlwyddyn vwyav lwyddianus a gobeithiol oeddys wedi gael o'r cychwyn yn troi allan yn vethiant a siomedigaeth vawr. Ac heblaw colli y cnwd, collwyd hevyd 60 o aneri gawsid gan y Llywodraeth ychydig cyn hyny, drwy iddynt vynd i grwydro ar y paith—a neb i vynd ar eu holau—vel na chavwyd vyth mohonynt.—Llyvr A. MATHEWS.