Daff Owen/Gamaliel y Pentre

Daff Owen

gan Lewis Davies (Lewis Glyn Cynon)

II. GAMALIEL Y PENTRE

YN wahanol i lawer hen filwr a geisiodd o bryd i'w gilydd addysgu plant Cymru yn yr amser gynt, pell oedd Sergeant Foster o fod yn annysgedig ei hun. Ei lawysgrifen ardderchog, pan yn cynnig am y swydd o ysgolfeistr, a dynnodd sylw ato gyntaf. Yna, pan holai'r offeiriad ef, digwyddodd i'r gŵr da hwnnw daro ar fan cryfaf yr ymgeisydd, sef ei wybodaeth fanwl o Shakespeare. Ac am ben hynny daeth ei lais rhagorol i'r maes i ymladd o'i ochr, gyda'r canlyniad iddo fynd dros ben pob rhwystr ac ennill y swydd.

Yn nes ymlaen daeth rhai o'i wendidau i'r golwg. Yn un peth rhodresai ei Shakespeare, a braidd byth y siaradai heb lusgo'r bardd mawr hwnnw i'r ysgwrs, ac yr oedd y gymdogaeth wedi hen flino ar ei "When shall we three meet again?" a'i Stands Scotland where she did?" a'r cyffelyb. Ei "Ie" (yn enwedig ar ôl yfed glasiad neu ddau) oedd "My word is my bond," a'i "Nage" terfynol yn wastad "No, not for Venice!"

Dyn yr offeiriad a'r "mawrion tir" ydoedd o'r dechreu, a chredai y rhai hynny, ac ambell ffermwr yn ogystal, mai digon o Saesneg o unrhyw fath oedd oreu i blant y plwyf. Ac felly tyfodd cenhedlaeth yng Nghwmdŵr na wybu nemor ddim am fawrion llên eu gwlad, nac am eu gweithiau.

Gwendid arall y Sergeant oedd ei fynych lymeitian. Gan mai ef oedd ysgrifennydd clwb y Farmers, naturiol oedd cyrchu yno—ar fusnes, wrth gwrs. Ond yr oedd yn syndod i'w ryfeddu weld y fath waith caled a oedd bod yn ysgrifennydd clwb, neu o leiaf fod yn ysgrifennydd clwb y Farmers.

Yno hefyd y cyfarfyddai ef â dynion mwyaf cyfrifol y plwyf—ar fusnes eto—a chan fod y rheini ambell waith yn dra llon eu hysbryd, a bod "llais canu " da ganddo yntau, wel, beth mwy naturiol na gofyn am gân gan yr un a'i medrai oreu.

Yn y modd hwn adseiniodd hen dderi parlwr y Farmers lawer ar "Tom Bowling," "Hearts of Oak, a'r "Gallant Arethusa." A pheth mwy naturiol wedyn na rhoi glasiad i'r eglwyswr a ganai cystal? Ie'n wir, beth hefyd ?

Ei hoff ateb ar gynnig o'r fath oedd "To be, or not to be, that is the question," ac yn ddios y "To be" a enillai bob tro. Nid oes sôn yn hanes y plwyf i gyd i'r "Not to be" gael y trechaf erioed.

Ac wedi dechreu cael blas arni deuai "Once more into the breach, dear friends," yn hawdd i'w dafod dro ar ôl tro.

Pe cyfyngai ei Shakespeare i droion felly, neu ynteu egluro'r meddwl yn well i'r plant oedd dan ei ofal, ni wnâi'r brawddegau ynddynt eu hunain ddrwg yn y byd. Ond i'r gwrthwyneb eu lluchio a wnâi ar bob achlysur, yn yr ysgol a thu allan iddi, a hynny heb fod dim neilltuol yn galw amdanynt, ond yn unig ei foddio ei hun, a llanw'r cymeriad a roddodd y ficer iddo ar ei ddyfodiad i Gwmdŵr o "fine Shakesperian scholar."

Dywedid yn gyffredinol ei fod yn well Cymro nag y tybid ei fod, ac iddo, rywbryd, ganmol Brutus yn gyhoeddus "fel llenor addfed". Taerai eraill eu bod wedi ei weled yn darllen "Wil, Brydydd y Coed", ac i bob golwg yn cael mwynhad mawr ynddo. Ond faint bynnag oedd mesur ei lwyddiant i ddarllen a deall y llyfr hynod hwnnw, ni chododd ei Gymraeg ymarferol yn uwch na brawddegau fel "Ma fa glân,' Ma fa pert," a "Ma chi tost?" Ac am y plant, druain, rhaid oedd iddynt hwy, o'i ran ef, fod yn hollol ddall y tuallan i'r "Spelling Book,"y Four Rules," y Catechism," Tonau o ansawdd "The British Grenadiers," a'r "Roast Beef of Old England," ac, wrth gwrs, dognau mân, anodd eu treulio, o'i hoff fardd Shakespeare.

Dyma'r gŵr a arhosodd yn ei dŷ ddwyawr ar noson "dal y brithyll mawr" gan ddisgwyl am Ddaff Owen i ddod yn ôl ei orchymyn. A chan na ddaeth hwnnw yn ddiymdroi, a bod mater neilltuol yn galw am ei bresenoldeb yntau yn y Farmers am saith, torrodd ar ei arfer o beidio â mynd i dŷ neb pwy bynnag o'r plwyfolion, oddieithr ryw ychydig, ac aeth i fwthyn Sioned Owen i chwilio am ei mab.

Y gwir oedd bod cyllid yr ysgol wedi dechreu dangos gwendid yn ddiweddar, ac allan o ymgom rhwng y ficer a'r ysgolfeistr trefnwyd bod "cyngerdd ysgol" i'w gynnal ar fyrder at y diben daionus o leihau'r ddyled.

Bu amgylchiadau o'r fath y flwyddyn flaenorol, a chyngerdd hynod o lwyddiannus a barodd esmwythhau'r baich yr amser hwnnw. Dyna'r pryd yr adroddwyd. "Huber! and Arthur" gyda chymeradwyaeth mawr, ac eleni yr oedd Brutus and Cassius" i gymryd y llwyfan gyda bwriad tebig.

Arfaethai y mei siarad am y peth yn yr ysgol. y prynhawn hwnnw, ond diangodd o'i gof yn llwyr. Felly heb golli amser yn rhagor, (gan y cymerai y dysgu a'r caboli gryn drafferth), a bod noson y gyngerdd. wedi ei phenodi eisoes, aeth i dŷ Sioned Owen ar ei neges arbennig.

"Good evening, Mrs. Owen! Where is Daff?"

"Yiss! Yiss! Come in, Mr. Foster!" ebe honno yn ei chyffro o gael y fath ymwelydd parchus wrth ei drws. Gwenodd y gŵr mawr, a cheisiodd ymddarostwng i safle'r wraig wylaidd a safai o'i flaen.

"Ma' fel hyn, Mrs. Owen. David chi, David Owen. Brutus David Owen also. Fi moyn David chi bod Brutus concert nesa' a son treasurer ysgol bod Cassius. Chi gweld? Ma' hynny, chi gweld, pert, Mrs. Owen."

Nid oedd Sioned yn gweld y peth o gwbl heb sôn am "weld pert," ac felly arhosodd hi yn fud gan ddisgwyl esboniad pellach. Ond ni ddaeth hwnnw, a throdd y meistr ymaith gan ddywedyd, "Fi gweld David 'fory. Good night, Mrs. Owen!"

Eisteddodd Sioned wrth ochr ei thân gan geisio dyfalu beth oedd ym meddwl Sergeant Foster, a mwy am na ddeuthai ei mab adref o'r ysgol mewn pryd y prynhawn hafaidd hwnnw.