Dafydd Jones o Drefriw (1708-1785)/Fel casglwr hen ysgrif-lyfrau
| ← Bwriadau Llenyddol | Dafydd Jones o Drefriw (1708-1785) gan Owen Gaianydd Williams |
Y Diwedd |
XII. FEL CASGLWR HEN YSGRIF-LYFRAU.
Hon oedd prif nodwedd ei fywyd. Pa ymdrech bynnag wnaeth mewn cyhoeddi llyfrau, y wedd y cododd uchaf i ddosbarth llenorion goreu ei amser ydoedd yn ei awydd cryf i gasglu hen ysgrif-lyfrau a'u copio. Yn hyn yr oedd o'r un natur a'r Morrisiaid, a gall mai hon oedd y ddolen gydiol rhyngddynt. Cafodd gydymaith o'r un anianawd yn Ieuan Brydydd Hir. Am y ddau, Ieuan Brydydd Hir, curad Trefriw, a Dafydd Jones ei glochydd, yr ysgrifennodd Lewis Morris,—
"He is curate of Trefriw near Llan Rwst. to Mr. Jones of Cae'r Melwr. David Jones the Editor of the Songs is his clochydd. You shall see him soon, a hundred to one but they will drive one another mad."[1]
Cadwodd y ddau eu pwyll, ond methodd y Prydydd Hir a chadw ei fywyd; yr oedd ei bwyll yn gryfach na'i iechyd. Mae traddodiad yn aros yn Nhrefriw y cerddai'r wlad o ben i ben os clywai son am "lyfr newydd." Prin mae'r newydd yn gywir mai'r gwir ystyr yw yr elai o un pen i'r pen arall i'r wlad os clywai son am hen lyfr, yn neilltuol hen ysgriflyfr. Gadawodd ar ei ol gasgliad rhagorol o lyfrau argraffedig ac o ysgriflyfrau, ond gwasgarwyd hwy fel pethau o fawr werth. Er fod Ismael Dafydd yn argraffydd, ni feddai fawr o dueddiadau llenyddol ei dad, ac yn ystod ei fywyd "llonydd ef" eu gwasgarwyd, fel erbyn heddyw maent dros wyneb yr holl wlad, i'w cael odid ym mhob casgliad o lawysgrifau, a rhai mewn lleoedd nas disgwylid eu cael yno.
Ceir hanes ymhlith rhan o'r teulu, i wr eglwysig o sir Fon fod ym Mhenisa'r Dre am fis o amser yn chwilio i fewn i gistiau llawn o lyfrau o bob natur; iddo brynu allan o honynt yr hyn oedd werthfawr yn ei olwg. Un o'r enw Mr. Griffiths oedd efe. Credaf fod cnewyllyn y traddodiad yn wir, sef i wr eglwysig o'r enw Griffiths fod yn eu chwilio a chymeryd ei wala o honynt. Trigai, nid yn sir Fon, ond o fewn ychydig filltiroedd i'r fan—i Drefriw. Ni welais un argoel ddarfod i gymaint ag un o'i ysgriflyfrau dramwyo drwy Fon. Ond aeth llu o honynt, fel y danghoswn ymhellach, trwy fan neilltuol yn Nyffryn Conwy. Y Mr. Griffiths hwn, heb os, oedd y Parch. Hugh Davies Griffiths, Caerhun, boneddwr a gŵr eglwysig, ac yr oedd ei blas a'i eglwys o fewn llai na chwe milltir i Drefriw. Pa fodd yr oeddent heb ei adnabod ac iddynt dybied ei fod o Fon sydd anhawdd ei esbonio. Hyn sydd ffaith, aeth llawer o lyfrau Dafydd Jones i feddiant y Parch. H. Davies Griffiths. Casglodd y gŵr hwn, neu cafodd o gasgliad Dafydd Jones, nifer o MSS., a galwodd hwy yn Caerhun MSS. Mae llawer o honynt yn bresennol ymhlith yr Additional MSS. yn yr Amgueddfa Brydeinig; eraill, mae lle i ofni, wedi colli. Ein pwnc ni yw dangos cysylltiad y rhai hyn â Dafydd Jones. Wele lythyr o eiddo'r Parch. H. Davies Griffiths sydd yn tynnu'r llen i raddau ar y llwybrau y llithrodd yr MSS. ar hydddynt,—
"Dear Sir,—Constant succession of domestic calamities, which since I had the pleasure of seeing you in London, has at different intervals deprived me of the greater part of my blooming little family by severe and sudden maladies, has prevented me from paying earlier attention to the patriotic cause in which you are embarked and from sooner acknowledging the receipt of those valuable volumes, which you were obliging as to forward to me at different periods, in the course of the last Summer.
"Believe me, my dear Sir, so far as meer gratitude was concerned your kindness and your attention were not thrown away. I have endeavoured to make up a small collection of Welsh MSS. which I shall forward by the waggon from Conway to London tomorrow, and shall be much gratified to hear that any of Carrago are though worthy of your acceptance.
"Such as they are, they are heartily at your service; and I am not without hope that I shall be able to add a few more to the number, probably of greater value, which have been lent by a poor neighbour of mine to Mr. Jno. Williams of Llanrwst and which he has promised to dispose of to me if he can procure them from him.
"As I employ my leisure hours in collecting materials for a history of such parts of this neighbourhood as are situated near the banks of the River Conway on each side from its source to its mouth, which if it please God to prolong my life, I may put together at some future period. Should you or your ingenious and indefatigable friend Mr. W. Owen, happen in the course of your searches in these or any other ancient records, to meet with any local information respecting the antiquities, natural history of this Vale or Biographical Anecdotes of eminent persons connected with this object, a copy of that particular MSS. or a communication of its contents would be rightly gratifying. I hope to be able to steal up to town for few days in the course of the Spring, when I shall pay my personal respect to you and to Mr. W. Owen to whom I beg my respectfull regards.
"The Books are carefully packed in a box directed to Mr. Williams Bookseller No. 11 Strand London, I chose to direct them to him not being so certain of your precise address. Some of them are sadly soiled: but I did not venture to throw any of them aside. I shall be anxious to receive your candid opinion of them to serve as a clue to my future investigations in this way.
Believe me, Dear Sir,
- Your sincere well wisher and faithful friend,
- HUGH DAVIES GRIFFITHS.
- Your sincere well wisher and faithful friend,
Caerhun, near Conway,
- Feb. 24, 1802."
"Written to Owen Jones, O. Myfyr, Furrier, Thames Street, London."[2]
Y domestic calamities" oedd marwolaeth pedair merch fechan. A bu'r Parch. H. Davies Griffiths farw ei hun ym mhen rhyw bum mis, sef Gorffennaf 20, 1802.
Mae'r "written to Owen Jones," mewn llaw wahanol. Gwelir fod y llyfrau yn cael eu hanfon i Owain Myfyr a Mr. W. Owen, wedi hynny Dr. W. Owen Pughe.
Aeth yr eiddynt hwy, eu casgliad rhyfeddol, i feddiant llywodraethwyr y Welsh School, Llundain, ac oddiyno oddeutu 1836, i'r Amgueddfa Brydeinig, ond wedi lleihau yn ddirfawr yn eu nifer. Nodir y rhai a ddaeth o Gaerhun, o leiaf lawer o honynt, a'r drefn "Caerhun No. 1," a "Caerhun No. 2," ac ymlaen hyd 29. Methais weled ond 15 o'r nifer hwn, sef 1—11, 16, 27—8—9. Yn Additional MSS. 15062 ceir cynhwysiad y Caerhun MSS.; yno ceir yn ychwanegol gynhwysiad No. 14, 15, 17, 18, a 19. Felly yr oedd No. 12, 13, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26 yng ngholl y pryd hwnnw, o leiaf ni welwyd hwy gan yr hwn gopiodd gynnwys y lleill.
Heb os y poor neighbour of mine " yn y llythyr uchod oedd Ismael Dafydd, mab Dafydd Jones. Gellir darllen peth rhwng llinellau'r llythyr. Pa fodd bynnag, yn y wedd hon fe ddiogelwyd llenyddiaeth, os nad yng ngholl, fuasai'n nodedig o wasgaredig erbyn hyn. Wrth droi dail y cyfrolau hyn ceir prawfion pendant i lawer o honynt fod ym meddiant Dafydd Jones, a'r casgliad naturiol a chywir hefyd yw mai ei eiddo ef unwaith oedd y Caerhun MSS. a llawer ychwaneg. Yn awr ni roddwn fras olwg dros y cyfrolau a fu yn ei feddiant ef.
I. Additional MSS. press mark 9864 (Amgueddfa Brydeinig). Tair cyfrol a thair cyfrol o achau. Cyfrol unplyg yw'r gyntaf o 288 tud.; hon yw gwreiddiol y "Display of Heraldry." Cyf. ii. yn bedwar plyg, 448 tud.; cyf. iii. o ddyddiad llawer hynach. Mae iddynt y cyflwyniad canlynol,—
"The gift of David the son of Thomas Pennant Esq. of Downing to the Library of the British Museum Oct. 1835.
"Two Volumes of Pedigrees by Mr. John Davies of Rhiwlas in Llansilin, the author of the Display of Heraldry published in Shrewsbury in 1716. These MSS. were purchased by the Thomas Pennant Esq. from the Executors of David Jones of Trefriw, one of the first printers in the Principality and who was presented with a fount of letters by the celebrated Mr. Lewis Morris."
II. Additional MSS. p. mark 14973, folio, 167 tud. Casgliad o farddoniaeth o weithiau Dafydd ap Edmwnt, Tudur Aled, Yr Ynad Coch, Sion Tudur, Thomas. Owen Llanelwy, &c. Ceir yma ar ymylon y dail lawer o benillion crefyddol, nes i ffurf emynnau'r Diwygiad na'r carolau crefyddol oedd yn nodweddiadol o'r amseroedd blaenorol o waith Dafydd Jones. Wele ychydig o honynt,—
"Mae ar fy nghalon hiraeth creulon,
Am gael mynd i'r nefoedd dirion;
A chael aros yn dragywydd,
Gyda'm bendigedig Arglwydd.
—D. F." tud. 18.
Nychdod beunod sy'n poeni,—yn gwbl
A gwybod tylodi
Mae henaint im dihoeni
Och Dduw mor flin yw trin tri."
—Tud. 18.
"Duw gwared fenaid gwrion
Oddi wrth bob rhyw beryglon
Dod i mi le fy Arglwydd Dad
Yng ngoleu gwlad angylion."
—Tud. 121.
Ar tud. 47 ceir y nodiad canlynol,—
"Mis Hydref 7 1767 y bu y llifeiriant mwyaf a welwyd yn yr oes bresenol, nag yn amser neb sy'n cofio, yr hwn a fwriodd i lawr lawer o bontydd a thai hefyd a lygrodd lawer o diroedd."
Ar tud. 151,—
"Gwelais freuddwyd fod gwr yn dweud fod arian iw cael mewn lle a elwir Cwm Moel Mwg neu Moelwg Mawrth 29 1769. D. Fardd."
Cymaint swyn i'r hen oes ddiddan oedd eu breuddwydion cwsg ac effro am arian daear.
Siomedigaethau gwynion oeddent wrth y rhai ni thramgwyddent.
Ar tud. 153 ceir y pennill awgrymiadol a ganlyn, ond heb un dyddiad,—
"I mae fy nghalon i cyn drymed
Ac na fedrai brofi tamed
Nag yfed chwaith un math ar ddiod
O wir alar am fy mhriod.
—D. J."
"Dod ymgais Duw nid amgen
Am Ne i minau, Amen.
—D. J."
Anffodus iddo beidio rhoddi'r dyddiad wrth y pennill uchod, yr hyn oedd mor hoff o wneyd. Mae'r uchod yn cyfeirio yn ddiau at farwolaeth ei wraig.
III. Additional MSS. p. mark 14974. Cyfrol o farddoniaeth debyg i'r flaenorol. Gelwir hwn yn "Llyfr Gabriel Salusbury."—" Gabriel Salusbury's Booke. Being the gift of Mr. Edward Foulkes, Rector of Caerwys in the County of Flint." Ar ei ddalen olaf ceir—" Henblas, Llanbedr; Caerhun 1803." Felly daeth hon trwy Gaerhun er nad yw wedi ei rhifnodi yn y rhestr.
Ceir yma lawer o waith Dafydd Jones, ei waith ef ei hun, a'i waith yn ysgrifenu'r eiddo arall.
"Nyni'n gynyrch a gyrch gant
Yn gynar i'r gogoniant.'
—"Chwefror 21 1774
Drwy fy hun."
Tud. 5.
"Orchfygo mae'n go mwyn gu—Bechodau,
Baich adwyth y fagddu,
Coroni'r cywir hyny
Hwn o fraint yn y Ne fry."
—Tud. 10.
Ar y wyneb-ddalen mae awdl-foliant o waith Ed. Morris wedi ei hysgrifennu gan Ddafydd Jones. Hefyd ar tud. 4 ceir chwech o englynion i'r "Seren Gynffonog" o waith Dafydd Jones; ac mae wedi ysgrifennu llawer o linellau draw ac yma drwy'r llyfr.
IV. Additional MSS. p. mark 14975.
Ar ddiwedd hon ceir dalen o fwy plyg a gwahanol bapur, ac arni yn ysgrifenedig Carol Nattolic Newydd;" ac ar ddiwedd y garol,—
"John Thomas a'i cant 1727 anner at Ddafydd Jones o blwyf Trefriw yn Sir Garnarfon."
Fy nghasgliad yw mai Dafydd Jones a osododd y ddalen garol yn yr hen ysgrif—lyfr, felly ei fod yntau unwaith yn eiddo'r casglwr o Drefriw.
V. Additional MSS. p. mark 14978 folio, 289 tud., "Caerhun, No. 1." Barddoniaeth y Dafyddiaid, sef Dafydd Alaw, Dafydd ab Edmwnt, Dafydd ap Gwilym, Dafydd Nanmor, Syr Dafydd Trefor, ac ereill yw hon. Wedi ei hys—grifennu yn y XVII. ganrif.
VI. Additional MSS. p. mark 14979, Small quarto, 242 tud." Caerhun No. 2." Gweithiau'r hen feirdd wedi eu hadysgrif—ennu yn XVI. a'r XVII ganrif.
VII. Additional MSS. p. mark 14980, small quarto, 134 tud., "Caerhun No. 3." Ar y wyneb ddalen mae enwau amryw y bu'r gyfrol hon ym meddiant iddynt,—
"Sidney Lloyd 1672,
Lewis Richards,
Thomas Foulkes,
John Lloyd of Maes y Pandy."
Ar tud. 2 ceir mewn ysgrifen fras,—
"Borrowed this Booke of David Jones Janry 23 1774. D.E."
Y David Jones uchod oedd Dafydd Jones, Trefriw. A'r D. E. oedd Dafydd Ellis, ar y pryd curad Derwen, swydd Ddinbych, wedi hynny person Criccieth.
Yr oedd Dafydd Jones ac yntau yn gryn gyfeillion. Efe gyfieithodd "Histori yr Iesu Sanctaidd," yr hwn gyhoeddwyd gan Ddafydd Jones yn Nhrefriw yn 1776.
VIII. Additional MSS. p. mark, 14981, Small quarto, "Caerhun, No. 4." 98 tud. "Badly transcribed about the year 1730," meddai'r gŵr wnaeth y rhestr. Gwaith Michael Pritchard yn bennaf yw hwn, a chynwysa lawer o'r farddoniaeth ymryson yn y ffrwgwd fu rhwng beirdd Mon ac Arfon oddeutu'r dyddiad uchod.
IX. Additional MSS. p. mark 14982, Small quarto, 58 tud., "Caerhun No. 5."
X. Additional MSS. p. mark 14983, small quarto, 57 tud., " Caerhun No. 6." Rhan gyntaf hwn wedi ei ysgrifennu gan y Parch. John Griffiths, Llanddyfnan, Mon: oddeutu 1640—1667.
XI. Additional MSS. p. mark 14984, small quarto, 344 tud., "Caerhun No. 7." Os cywir y casgliad, hen lyfr William Cynwal a ysgrifennwyd oddeutu 1640. Cynwysa Salmau William Middelton, 1595. Mae'r gyfrol oll yn yr un llaw—ysgrifen, ac wedi ei hysgrifennu a'r linellau yn boenus o agos.
XII. Additional MSS. p. mark 14985, Small quarto, "Caerhun No. 8."
XIII. Additional MSS. p. mark 14986, small quarto, 117 tud., Caerhun No. 9."
XIV. Additional MSS. p. mark 14987, small quarto, 55 tud. Gweithiau'r hen feirdd wedi eu hysgrifennu gan amryw rhwng 1670 a 1680 yw'r gyfrol hon. Mae'r englyn canlynol wedi ei ysgrifennu yn ddiweddarach,—
"Y pen ni bytho mewn pall,—mae'n dostur
Nid ystur wrth arall,
Ni wyr y dyn a fo diwall,
Yn llwyr mo angen y llall."
Ar y wyneb ddalen ceir enw "Richd. John Dafydd Pentre'rfoelas" yn llaw ysgrifen Dafydd Jones. Yr oedd y "Richd. John Dafydd" hwn yn un o werthwr llyfrau Dafydd Jones, ac yn un o'r gwyr a brofai iddo ei draddodiadau ofergoelus.
XV. Additional MSS. press mark 14989, Small quarto, 222 tud. Wedi ei hysgrifennu oddeutu diwedd y XVI. ganrif, yn cynnwys gweithiau Bedo Brwynllys, Bedo Havesb, Dafydd ap Ieuan Llwyd, Dafydd Nanmor, Deio ap Ieuan a Guto'r Glyn. Mae yma lawer o weithiau Dafydd Jones ar ymylon y dail, weithiau wedi eu harwyddo ganddo, caniadau o duedd grefyddol fel y rhai a geir yn rhif 2. Rhoddwn ychydig o honynt,—
"Wele'r dydd ac wele'r awr,
Cyn iddo ddirfawr ddarfod,
Mae ceisio gofyn gan Dduw hedd,
Am bob rhyw gamwedd gymod."
—Tud. 31.
"Dy fawr drugaredd fy Nuw hael
Gad im ei chael, 'rwy'n gwylio,
Dyrchafa fy ysbryd i'r Nef wen,
Mae Crist fy mhen i yno."
—Tud. 44.
Trugaredd fy Arglwydd dod i mi,
'Rwy'n gwaeddi am dani yn dyner,
Dwg di fy enaid am corph gwan,
I fyny dan dy faner."
"Nid oes hir Einioes i'r un—ond benthyg
Mo bymtheg munydyn
Darfod i mae ar Derfyn
Hydol dir yw hoedl Dyn."
—D. FARDD, 1772.
XVI. Additional MSS. p. mark 14997, duodecimo, 230 tud., "Caerhun No. 10." Wedi ei ysgrifennu oddeutu diwedd y XV. ganrif. Casgliad o weithiau'r hen feirdd.
XVII. Additional MSS. press mark 14998, duodecimo, 166 tud., "Caerhun No. 11." Hen feirdd eto, yn ddrylliog ac anghyflawn. Nid rhyfedd i'r Parch. H. Davies Griffiths gwyno am gyflwr rhai o'i ysgriflyfrau.
XVIII. Additional MSS. p. mark 15038, small quarto, 310 tud., Caerhun No. 27. Ymhlith llawer ereill mae yn hon yr eiddo Lewis Morgannwg, Tudur Aled, Dafydd ap Gwilym, Dafydd Matthew, Sion Brwynog, a Sion Kent. Ar y ddalen olaf ceir "Dafydd ap Sion a biau hwn 1768," yn llawysgrifen Dafydd Jones. Un arall o ffurfiau ei enw oedd Dafydd ap Sion a cheir ef wedi ei gwtogi yn Dab Sion fwy nag unwaith. Ysgrifennwyd y llyfr hwn yn 1575.
XIX. Additional MSS. press mark 15039, small quarto, 204 tud., "Caerhun 28." Llyfr wedi ei ysgrifennu yn salw, yn cynnwys barddoniaeth amryw feirdd yn y 17eg a'r 18fed ganrif.
XX. Additional MSS. press mark 15040, small quarto, 200 tud., "Caerhun 29." Copi tebyg i rhif 28.
XXI. Additional MSS. p. mark 15046, duodecimo, 342 tud. Ar wyneb ddalen hwn ceir "Dafydd Jones's Book 1770." Ym mhellach ymlaen yn y llyfr ceir,—
"Yma y terfyn y pumed Llyfr Cerddwriaeth Cerdd Dafawd. Ac ef a gopiwyd y Llyfr hwn allan o lyfr y Godidocaf Bencerdd ac Athraw goreu yn i amser Simwnt Fychan: a Dafydd Salbri o Ddol Badarn biau y Llyfr hwn oed Crist pan ysgrifennwyd hwn 1593. Rich. ap John ai scrifennodd. A minneu Dafydd Jones o Drefriw a biau'r Llyfr hwn y flwyddyn hon 1771."
Ei gynnwys yn bennaf yw "Darn o Ramadeg Simwnt Fychan. Traethawd wedi ei gyfieithu o'r Groeg a'r Lladin ar figyrau ymadrodd gan W. S., wedi ei helaethu gan Thomas Williams, Trefriw." Mae 16 tu dalen o hwn wedi ei ysgrifennu gan Dafydd Jones.
XXII. Additional MSS. press mark 15045, Caerhun No. 16. Cyfrol o bapyrau meddygol, mewn cyflwr braenus.
XXIII. "MS. 110. Three Welsh Grammars, The Dream of Maxen Wledig, Elucidarium, Commotes and Cantreds of Wales, Astronomy, &c. Paper, 73 x 53 inches; pages i.—x. and 1—246; bound in vellum; written by Thomas Williams before he began to sign himself Thomas ap Wiliam, physicwr. Pages 112—114 and 129—130 are in the autograph of Robert Vaughan of Hengwrt, 16 May, 1656; and Darogan Beli page 216 appears to be written by D. Jones [? o Lanfair Dyffryn Clwyd.]" Dyna ddesgrifiad Dr. Gwenogfryn Evans, Report of Welsh MSS., gyf. i., tud. 23.
Mae'r Dr. Gwenogfryn Evans yn cymell ei dybiaeth mai Dafydd Jones Llanfair yw'r D. Jones uchod fu'n treio ei law ar groniclo "Darogain Beli." Tueddir ninnau'n gryf i gredu mai Dafydd Jones Trefriw. Mae camgymeriad tebyg, sef priodoli gwaith Dafydd Jones Trefriw i David Jones Llanfair, wedi ei wneyd yn Rhestrau MSS. yr Amgueddfa Brydeinig, a hynny yn hollol anesgusodol. Mae trefn y llyfr i raddau pell iawn, yn milwrio yn erbyn tybiaeth Dr. Evans. Hen lyfr Thos. Williams Trefriw ydyw, yr hwn a ysgrifennodd ei hanner cyntaf.
Ysgrifennwyd rhannau eraill gan R. Vaughan yn 1656, a cheir gwaith Dafydd Jones yn un o'i ddalennau olaf. Mae'r drefn yn chwithig, os nad yn amhosibl amseryddol. Yr oedd David Jones neu John, Llanfair, ficer Gresford a phrebendari Llanfair yn 1560, Canon Llanelwy yn 1564, wedi marw cyn dechreu o Thos. Williams wneyd fawr waith fel ysgrifennwr llyfrau. Yn wir amhosibl oedd i un o lyfrau Thos. Williams fyned trwy ddwylaw David Jones. Os David Jones Llanfair yw hwn, rhaid mai llyfr D. Jones yw'r llyfr ac nid yr eiddo Thos. Williams. Os oes rhyw bwys yn nhrefn yr enwau, a chredwn fod, rhaid felly mai Dafydd Jones Trefriw oedd y D. Jones hwn. Dengys gweithiau Dafydd Jones Trefriw ei fod yn gydnabyddus a'r llyfr hwn, neu a llyfr arall hollol debyg iddo o waith Thos. Williams. Yn Ad. MSS. 15046, neu 21 o'r rhestr hon ceir Dafydd Jones wedi copio "Traethawd ar ffigyrau ymadrodd gan W. S., wedi ei helaethu gan Thomas Williams," tra mae'r traethawd i'w gael ar tud. 131 o'r llyfr hwn.
Yn y Yn y "Cydymaith Diddan," tud. 31, ceir cas bethau Ieuan Brydydd Hir ac Owain Cyfeiliog, a cheir hwy hefyd yn y llyfr hwn tud. 128 a 130. Cyhoeddodd Dafydd Jones yn 1745 yr hen chwedl boblogaidd yn ol yr hen ysgriflyfrau, Efengyl Nicodemus, a rhydd a ganlyn fel rheswm dros ei chyhoeddi,—
"Fe ddywed rhyw rai (mae'n debyg) mae peth a ddyfeisiais i neu arall yw Efengyl Nicodemus; ond gwybydded y cyfryw rai mai o Lyfr ysgrifen y Dr. Tho. Williams o Drefriw y tynnais i y copi hwn, o'r Llyfr Gwyn o Hergest y Cadd ynte yr hyn a 'scrifenodd ef ynghylch y flwyddyn 1596."
Mae'r Efengyl hon ar tud. 171 o'r llyfr hwn, ac os yw dyddiad Dafydd Jones yn gywir yr oedd D. Jones, Llanfair, wedi marw ers chwe blynedd cyn ynghylch y flwyddyn 1596." "D. Jones o hen lyfre," geir yn y llyfr, ac mae hynny fel llawer nodiad arall a geir o dan ei waith yn copio. Felly ein casgliad yw mai un o hen lyfrau Dafydd Jones, o leiaf iddo fod yn ei ddwylaw yn rhyw le, yw'r llyfr hwn. Hawdd y gallasai fyned oddi wrth Ddafydd Jones i Lyfrgell Mostyn trwy ddwylaw y Prydydd Hir.
XXIV. "MS. 262—Hen, 183. Pum Llyfyr Kerddwriaeth. Paper; 113 x 71 inches; pages 13—152, imperfect at beginning and end; written in 1681; sewn in sheepskin. This was probably the MS. of John Davies, bardd Nanneu, whose name it bears (p. 103). And his pedigree is given in the hand of D. Jones of Trefriw (p. 146). In 1740 it belonged to John Kadwaladr o blwy Ll. Drillo."
Dr. Gwenogfryn Evans, Adroddiad, cyf. i. Rhan iii., tud. 1076. Yr ydym yn gadael yr uchod heb geisio ei gyfieithu, fel na wnelom gam â rhan o adroddiad gwerthfawr Dr. Evans.
XXV. "MS. 12—Ph. 2160. Poetry; 5 x 4 inches; pages i.—viii., 1—500; slightly imperfect at the end; in old calf binding. This MSS. is in the autograph of Thomas Evans of Hendre Vorfydd, between Corwen and Ruthin. The writing, which is rather archaic in style, was began in the year 1600. Witness the green letters
T. 1600 E.' on page 4—and was mostly done before 1604. Afterwards additions, somewhat unsavoury, were made on margins, spaces left blank, &c., down to the year 1616. Pen. MS. 157 is in the same hand; and most of the MSS. written by Roger Morys, such as Mostyn MS. 135, Peniarth MS. 169, &c., once belonged to this Thomas Evans.
The MS. bears the following names: Wiliam larens o Gaerfyrddin (p. 279); Evan vaughan is book (p. 278); Hugh Jones of plas yn y ddole his book (p. 465); Edward Jones (Bardd y Brenin) on the flyleaf; David Jones's Book 1770 (p. 1), &c." Adroddiad Dr. Gwenogfryn Evans cyf. ii., rhan 1, tud. 145—6. Ar ddalen gyntaf o'r uchod mae'r pennill hwn,—
"Yr Arglwydd yw fy nerth am can
Y Tad ar Mab ar Ysbryd Glan
Pan delo fy mywyd bach i ben
Duw derbyn finau i'r nefoedd wen.
--DEWI FARDD 1771."
Mae "David Jones's Book 1770" ar tud. 3; ond nid yn llawysgrifen Dafydd Jones.
XXVI. MS. 15—Ph. 2936 (formerly numbered "47" and "722.") A list of the Cantreds & Commotes, as well as the Parishes of Wales, and of the British fortified towns together with some notes in a letter hand—in two parts. Paper: 3 x 3 inches; pages 1—98, and 1—22; 17th and 18th centuries; sewn in limp vellum. Part II. Coffadwriaeth gyd ag Henwau y rhai a gymerant y Llyfrau i'w Gwerthu droswyfi D. J [ones o Drefriw.]
Efengyl neu Histori Nicodemus issued in 1745 being a Welsh version of Nicodemus Gospel, issued by Wynkyn de Worde. See Llyfryddiaeth y Cymry p. 399."
Adroddiad Dr. Gwenogfryn Evans, cyf. ii., rhan 1, tud. 164.
Mae'n rhyfedd i Dr. Gwenogfryn Evans gymeryd ei gamarwain gan "Llyfryddiaeth y Cymry," am yr Efengyl Nicodemus hon. Credaf mai o'r Lladin y daeth i'r Gymraeg, ac nid o'r Saesoneg. Nid cyfieithiad yw argraffiad Saesoneg Wynkyn de Worde, yr hwn ymddanghosodd yn 1509, oblegyd yr oedd yn y Gymraeg amser hir yn flaenorol i hynny. Ceir hi yn Llyfr Gwyn Rhydderch Peniarth MSS. 4 a 5. (Adroddiad cyf. i., rhan ii., tud. 305).
Amsera Dr. Evans hwnnw, rhannau i'r 13eg, a rhannau i'r 14eg ganrif. Yr oedd yn yr hen ysgriflyfrau Cymreig cyn dechreu argraffu, anghofio hyn yn ddiau a barodd i Dr. Evans dybied fod sylwadau Canon Evans yn "Llyfryddiaeth y Cymry" yn gywir. Ceir amryw bethau yn rhan i. o'r MS. uchod yn llaw Dafydd Jones, sef cynnwys ei wyneb ddalen, cywir ac eglur fynegiad o'r ffordd fawr yn Lloegr a Chymru, nodiadau henafiaethol am Lanberis. Mae'r "Coffadwriaeth Henwau" yn cynnwys enwau, nid yn unig y rhai a gymerasant Efengyl Nicodemus, ond hefyd yr "Eglurun Rhyfedd" Henwau llyfrwerthwyr Dafydd Jones draw ac yma yn y wlad oeddent.
XXVII. "MS. 39 Poetry by I. Lleyn, S. Phŷlip, W. Lleyn, Rob. Hughes, Mred. ap Rhys, Sir D. Trevor, W. Wynn, L. Owen, L. Morris, Edw. Morris, Huw Roberts, Ellis Roberts, T. Edwards, Huw Jones, T. Jones. Paper; 7 x 6 inches; 306 pages in the autographs of I. Lleyn and D. Jones of Trefriw. Cwrt—mawr MSS." Ad. Dr. Gwenogfryn Evans, cyf. ii., rhan iii., tud. 935.
XXVIII. " MS. 48. Transcripts by D. Jones of Trefriw, including a Chronicle from Julius Caesar to James I.; also carols and poems by The Transcriber; bound in half morocco." Cwrtmawr MSS. Ad. Dr. Gwenogfryn Evans. Cyf. ii., rhan iii., tud. 937
XXIX. "MS. 84—Ph. 8393, in two volumes. Gwaith Beirdd Kymru, especially the Poetical Works of Griffith Hiraethog, Gutto'r Glynn, Simwnt Fychan, Sion Kent, Sion Tudyr, Tudyr Aled and Wiliam Lleyn. Paper; 13 x 4 inches; pages 1—706 (vol. i.), 707—1286 (vol. ii.); apparently in the autograph of D. Jones of Trefriw (p. 899); bound in green morocco."
Caerdydd MSS. Adr. Dr. Gwenogfryn Evans. Cyf. ii., rhan ii., tud. 790.
Gallasai Dr. Evans ychwanegu amryw feirdd eraill, ac y mae ugain, mwy neu lai, o'u cywyddau yn y llyfr; sef Dafydd ap Edmwnt, Dafydd ap Gwilym, Huw Arwystl, Huw Machno, Iolo Goch, Edward Morris, Owain Gwynedd, John Phylip, T. Prys, Edmwnd Prys, Rhys Cain, Richard Cynwal, Sion Dafydd Las, a Wiliam Cynwal. Yn yr oll ceir yma waith oddeutu 200 o feirdd, agos yr oll yn gywyddau. A chawn fod Dafydd Jones yma wedi ysgrifennu oddeutu 94,450 o linellau cywydd. Hwn y gellir yn briodol ei alw yn "Llyfr Dafydd Jones." Ysgrifennodd lawer mewn llyfrau eraill, a rhannau lled helaeth o rai a rhai llyfrau cyfain, ond yr un mor helaeth, gofalus, a safonol ei gynnwys a hwn.
Mae ynddo rai cywyddau o'i waith ei hun, megis Cywydd i John Rhydderch ar ei symudiad i Lanerchymedd yn 1731. Sion Rhydderch yr Almanaciwr oedd hwnnw. "Cywydd i ofyn Ellyn gan Richard Parry, M.D., o Dal y Bont, 1735." Aer y Gorswen oedd hwn, medd Dafydd Jones.
Os y gwir a ddywedai am ei farf yr oedd arno wir angen ellyn. Canys cwyna fod ei gernflew fel
"Sofl aflwydd sy flew hwyl flaidd,
Galwn hi yn gol haidd."
"Be gwasgwn bigau ysgall,
Ar fy llaw i friwo'r llall."
a
"Shop aethus swp o eithin."
Mae yma hefyd " Gywydd Moliant Mr. Hugh Hughes, Person, Trefriw, 1736." Mor wasanaethgar oedd yr awen y pryd hwn i ganu clod dynion, a hynny weithiau heb fawr haeddiant.
XXX. Tair cyfrol, plyg 6 x 4, 200 tud., ym meddiant y Parch. R. Jenkin Jones, M.A., Aberdar. Mae'r cyfrolau hyn yn cynnwys amrywiaeth mawr o farddoniaeth o eiddo Dafydd Jones ei hun, a hefyd lawer o ddyfyniadau o lyfrau Dr. Thos. Wiliams. Yn ei dro bu'r ysgriflyfrau hyn yn eiddo
Dafydd Jones, (eu hysgrifenydd).
Edward Jones. (Bardd y Brenin).
Josiah Rees, (Gol. Eurgrawn 1770).
Richard Rees, ei fab.
Parch John James, Gellionen.
Parch. Thos. Thomas, U.H.. Pant y Defaid
Parch. R. Jenkin Jones, M.A.