David Williams y Piwritan/Ar risiau'r pulpud

David Williams y Piwritan

gan Richard Thomas, Bontnewydd

IV.

AR RISIAU'R PULPUD.

DAETH y flwyddyn 1859, David Williams weithian yn dair ar hugain oed, a'r Diwygiad yn bedyddio'r wlad. Cawsid teimlo peth o'r dylanwad ym mis Mawrth, a deuthai peth o ffrwyth yr ymweliad i eglwys Edern. Ond ym Medi'r flwyddyn honno yr oedd Sasiwn fawr Bangor, a'r cedyrn ar y maes: Edward Morgan; John Jones, Blaenannerch; Henry Rees; William Williams, Abertawe; Owen Thomas, Llundain; J. Harries Jones; a William Roberts, Amlwch.

Clywsai pobl yr ardal y "swn ym mrig y morwydd," a dacw fagad o ddynion ieuanc yn cytuno i gerdded i Fangor bob cam-yn eu plith John Williams, "y codwr canu," a David Williams. Yr oeddynt oll yn eirias gan dân y Diwygiad yn dyfod yn ol; ail enynnwyd y fflam yn Edern, fel erbyn mis Rhagfyr yr oedd nifer y dychweledigion yn gant.

Rhoes y deffroad hwn "sgŵd" i Ddavid Williams i gyfeiriad y pulpud. Afraid ydyw dywedyd iddo ef bryderu'n weddigar, ac ymgynghori llawer â Griffith Hughes. Fe fu cyfeillach Thomas Owen, Plas ym Mhenllech—efe'n weinidog ers tro ac wedi'i ordeinio yn Sasiwn Bangor—yn llawer o swcwr iddo yn ei gyfyng gyngor. Yn y man, fe oleuodd ar ei lwybr, a thorrwyd y ddadl.

Dyma a ddywedir yng Nghofnodion Cyfarfod Misol Pwllheli, Ionawr 2, 1860: "Dymuna Edern gael brodyr yno i edrych a barnu a oedd y gŵr ieuanc a oedd yno yn chwennych gwaith y weinidogaeth yn meddu'r grasau a'r doniau hynny sydd yn angenrheidiol i'w meddu er rhoddi hawl i'r swydd. I fyned yno er cynorthwyo'r eglwys i hyn penodwyd y Parch. Robert Hughes, Uwchlawrffynnon; Evan Williams, y Morfa, a'r Ysgrifennydd." Ac yn Ionawr 1860 y mae'n cyflwyno'i genadwri gyntaf of bulpud Edern oddiar y geiriau hynny, "Yr hwn sydd yn credu ynddo Ef ni ddemnir" (Io. iii. 18).

Trwy ryw fath o "gyfiawnhau trwy ffydd" yr â llawer bachgen ieuanc, yn ei ddeunydd anaeddfed, i'r Weinidogaeth; ond yr oedd derbyn David Williams yn rhywbeth tra gwahanol. Nid llefnyn yn dechrau siarad yn gyhoeddus mohono, ond llanc pedair ar hugain oed, a chanddo ddawn brofedig. Edrychai'n ddyn ieuanc cydnerth a golygus ddigon, a chanddo lais cyfoethog dros ben. Gwyddai'i Feibl o glawr i glawr, ac yr oedd ei enghreifftiau a'i adnodau yn hylaw at bob galw. Heblaw hyn oll, yr oedd ynddo ryw aeddfedrwydd syml a oedd wrth fodd y saint, a dygai allan o'i drysorau ei hun "bethau newydd a hen." Daeth i'r golwg yn ei anterth; prysurodd ei haul i fyny; a daeth galwadau didor am dano o bell ac agos.

Ar Chwefror 7, 1860, yr oedd Cyfarfod Misol yn y Nant. "Cafodd y cenhadon hynny a anfonwyd i'r diben o ymddiddan a'r gŵr ieuanc, David Williams, yr hwn yr oedd yr eglwys yn ei alw i bregethu, ei fod yn meddu gradd o wybodaeth ynghydag arwyddion ei fod wedi ei alw i fod yn sanct. Myn- egwyd hynny i'r Cyfarfod Misol, a chaniatawyd ganddo i David Williams gael rhyddid i bregethu o fewn cylch penodol, sef Llŷn, am ddwy flynedd, ac os enilla gymeradwyaeth yn ystod yr amser cry- bwylledig derbynnir ef i fod yn aelod o'r Cyfarfod Misol."

Yn wyneb y fath gychwyn disglair, fe ddaeth Griffith Hughes ac eraill o'i gwmpas i deimlo mai gorau po gyntaf oedd i'r llanc gymryd y cyfle i loywi'i arfau. Fel hyn yr â Cofnod Cyfarfod Misol y Nant ymlaen: "Y mae'r rhagddywededig yn dangos awyddfryd cryf am fyned i'r athrofa i'r Bala; ond nid oedd ganddynt i'w wneud ond ei gyflwyno i'r rhai sydd wedi eu hawdurdodi i brofi ymgeiswyr, ac y mae ef i sefyll neu syrthio yn ol eu barn hwy, sef cael caniatad neu wrthodiad."

Sut bynnag y bu hynny, fe fu'r awdurdodau yn bur dirion yn wyneb yr holl anfanteision a gawsai. Trefnwyd ei hynt i'r Bala; ac yno yr aeth ym Mawrth y flwyddyn honno. Gallwn yn rhwydd ddychmygu mai rhywbeth tebyg i newid byd oedd. hwn i'r pregethwr ieuanc. Yr oedd amlder meddyliau o'i fewn pan darawodd ei lygaid gyntaf ar yr hen dref, yr un y clywsai fwy na mwy am dani—Meca'r Methodistiaid. Ie, dyma'r Bala yn llannerch fonheddig a thawel, ac yn sefyll ar ddôl yn agos i gydiad afonydd Tryweryn a Dyfrdwy. Sylwa mewn edmygedd ar ei phrif heol lydan, a'r coed cysgodol yn cadw'u lle o boptu iddi. Arweinir ef gan W. Prydderch Williams i olwg y Coleg, y Green, a'r Domen. Wedyn aed trwy'r dref i olwg Llyn Tegid anwadal ei dymer, a chyrchu hen fynwent Llanycil ar fin y llyn.

Fe ddywedir iddo dynnu sylw ato'i hun ar unwaith yn y Coleg ac ar yr heol. Edrychai'n bur Llyn-iaidd, corff cadarn-lydan, heb fod yn dal; wyneb llyfn a di-flew, dau lygad byw a heulog; gwallt du, a hwnnw'n gnwd toreithiog, ac, i bob golwg, yn herio goruchwyliaeth y crib. Yr oedd glendid corff yn un o erthyglau amlwg ei ffydd, ac yn ol adroddiad ei gyd-letywyr fe âi trwy ddefod y golchiadau yn dra seremoniol.

Fe gafodd ei wisg sylw yn anad dim. Am dano yr oedd siwt o frethyn cartref na chafwyd erioed ei gwell o ran deunydd, ond barn unfrydol y bechgyn ydoedd mai cut Porthdinllaen oedd arni, ac nid y latest London. Ymhen amser newidiodd yntau ei ddull o wisgo, a dilynodd beth ar ffasiwn dynion; ond o ran ei bersonoliaeth cadwodd yn rhyfeddol o ffyddlon at y toriad cyntaf. Enillodd wybodaeth, a daeth dan ddylanwadau a oedd yn ddieithr iddo, hyd yn hyn, ond gwrthododd fynd yn debyg i neb arall. Brethyn cartref praff a durol oedd David Williams ar ddiwedd ei gwrs, megis ar ei ddechrau.

Cyd-letyai yn y Bala gan mwyaf o'r amser yn yr un tŷ ag Edward Griffith, Meifod, a David Lloyd Jones, ac ni fu hawddgarach dri gyda'i gilydd.

Y noswaith gyntaf iddo fod yn ei lety newydd. fe'i rhoed i ddarllen a gweddio ar ddyletswydd, ac nid un ar ei brentisiaeth oedd ef yn hynny o beth, fel y gwyddys. Cyn pen ychydig funudau, wedi dechrau ohono ar y gorchwyl, yr oedd y llanc o Lŷn wedi ennill ei le am byth ym marn y myfyrwyr a'r teulu. Ni chlywsent erioed ddim mwy cyfoethog, detholedig, ac ysgrythyrol. Yn wir, yr oedd y Beibl megis yn ei fwrw'i hun at alwad y gweddiwr, a'r cwbl yn llaw gwreiddioldeb profiad dwfn. Yr oedd David Lloyd Jones yn mwynhau, ac yr oedd Edward Griffith yntau yn wylo dagrau melys, a'i "Amen " heb atal dywedyd arni.

Gwelsom mai oddiar y buarth, ac nid o unrhyw ysgol y deuthai David Williams i'r Bala; a barn yr athrawon ydoedd ei dynnu o ysgol Tudweiliog hyd yn oed, yn llawer rhy gynnar-yn wir yr oedd tir lawer i'w feddiannu. Mynnai ef, meddai'r Parch. John Owen, M.A., iddo ddod yn "gownsiwr" go dda cyn gorffen ohono'i gwrs; ond fe barhaodd yr ieithoedd clasur yn gryn ddiffeithwch hyd y diwedd. Yr oedd yn efrydydd cyson iawn, ac nid oedd ball ar ei ddyfalwch, a gallodd cyn diwedd ei yrfa edrych yn syth ar restr yr arholiadau heb gywilyddio. Ar wybodaeth o'r Ysgrythur a phwnc gallai David Williams ymaflyd codwm â'r gorau ohonynt. Da ydyw'r dystiolaeth nad oedd y Doctoriaid Lewis Edwards a John Parry yn fyr o roddi pris ar yr efrydydd o Edern. Gwyddent yn eithaf da, a chlywent hynny gan gynulleidfaoedd y wlad, fod yn Navid Williams bregethwr eithriadol. Yr oedd cip am ei wasanaeth o bob cyfeiriad, a chawn ddarfod ei alw i Gymanfa'r Pasg yn Ffestiniog flwyddyn wedi ei fyned i'r Coleg. Ni fedrent lai nag edrych arno â pharch ac anwyldeb.

Fel "dyn o sens" yn gofalu am ei iechyd âi allan am dro yn y prynhawniau, a hynny yng nghwmni ei ddau gyd-letywr a W. Prydderch Williams. Tystiai'r olaf y byddai trafodaethau brwd yn y llety ac ar hyd ffyrdd a llwybrau Penllyn. Cerddent gan amlaf ar ffyrdd glannau'r Llyn, a David Lloyd Jones, fel rheol, yn ei afiaith direidus yn tynnu David Williams i ddadl boeth nes myned ohono'n gidyll, a'r trochion yn codi'n uwch nag eiddo'r llyn dan dymhestl.

Oddeutu blwyddyn wedi dyfod o Ddavid Williams i'r Bala ymadawodd ei deulu o'r Bryniau i Gefnleisiog, yn ardal y Dinas, ac fel "David Williams Cefnleisiog" yr adwaenid ef gan y wlad am gryn amser ar ol hyn. Gallwn feddwl ei fod yn serchog a chyfeillgar iawn gyda'r bechgyn; oblegid go anaml y deuai adref ar ei wyliau heb fod un ohonynt yn gwmni iddo. Ni fyddai neb yn falchach o weld y deithriaid nag Owen Williams, y tad. Eisteddai wrth ei fodd am oriau meithion i wrando rhamantau'r bechgyn; am droeon yr yrfa, yn felys a chwerw; am ddireidi hwn, a thrwstaneiddiwch y llall, am helyntion y teithiau pregethu, ac, wrth gwrs, yr oedd castiau ceffylau Reis yn ystorfa ddi-ben-draw.

Nodiadau