David Williams y Piwritan/Y Felinheli, 1865—1876

← Ar risiau'r pulpud

David Williams y Piwritan gan Richard Thomas, Bontnewydd

Lerpwl, 1876—1894

V.

Y FELINHELI

(1865-1876)

Y mae pentref y Felinheli ar y ffordd bôst, a'r unig bentref rhwng Caernarfon a Bangor, yn fangre hyfryd a thawel. Saif ar lan Menai, ac ar ychydig o gilfach. Oddiyma i Fangor fe dyr y ffordd bôst i'r tir, a gwasgu eto'n nes ym mhen eithaf dinas Bangor.

Soniai'r teithwyr gynt gryn lawer am brydferthwch golygfeydd ardal y Felinheli, ac yn wir, y mae'r olwg o ben uchaf y pentref fel yr eir i mewn o gyfeiriad Caernarfon yn un na cheir ei thebyg yn fynych. Y mae'n werth aros beth i syllu arni, yn enwedig pan fo Menai mewn tymer go dda, ei hwyneb yn llyfn a llonydd.

"Ar nef wen uwch llen y llif
A'i delw ar y dylif."

Gwelwn Fôn, yr ochr draw, yn ei dangos ei hun yn ei gorau i bobl Arfon mewn llanerchau tlws a choediog. Draw acw y mae Porthamel, lle y glaniodd Suetonius i roddi terfyn ar Dderwyddiaeth ynys Fôn. A dyna Foel-y-don yn ddestlus a thawel ar lan y lli, lle bu gornest gostus Edward I. yn 1282. A'r afon yn ymestyn ymlaen, gwelwn hi'n troelli'n raddol i gyfeiriad Porthaethwy, a chwr un o'r pontydd yn y golwg. Ar y tro, yng nghwr ynys Fôn, dacw'r Plas Newydd a'i wyneb urddasol ar Fenai, y lawnt baradwysaidd o'i flaen, a'r coed o'i gwmpas yn gwarchod. Yr ochr gyferbyn, yn nhir Arfon, y mae'r Faenol a'i phlanigfeydd tlws. Gwelwch fel y mae'r afon wrth ddelweddu ar ei hwyneb degwch y golygfeydd arddunol, yn mynd yn hudol o brydferth.

Yn 1840 yr agorasid capel cyntaf Bethania, ac yr oedd John Elias, adeg ei agor, "yn cyfeirio at y tri chapel oedd y pryd hwnnw o fewn ergyd carreg i'w gilydd, sef capel yr Annibynwyr, ac un y Wesleaid, ynghydag un y Methodistiaid, a chymharai hwy i dair ffort,' gan hyderu na byddai iddynt droi eu magnelau ar ei gilydd i ddinystrio'i gilydd, gan eu bod yn perthyn i'r un deyrnas, ac o dan yr un brenin."^[1]

Nid oedd rhif yr aelodau ar y cychwyn ond 28. Daliodd yr eglwys ieuanc i ennill nerth, ac yr oedd yno wyr grymus yn gefn iddi, a Morris Hughes yn arweinydd diogel.

Yng Nghyfarfod Misol Salem, Betws Garmon,. ym mis Mawrth, 1865, bu cymeradwyo'r alwad a roddid i'r Parch. David Williams, Cefnleisiog, i ddyfod i Fethania, Y Felinheli, i'w gwasanaethu fel bugail, ac yr oedd Rees Jones a Dafydd Morris i fyned yno i gymryd llais yr eglwys ar yr achos. Atebodd yntau'r alwad yn ffafriol, ac y mae'r cofnod hwn o adroddiad Cyfarfod Misol Tudweiliog a gynhaliwyd Mai 8, 1865, yn un go drawiadol:

"Dangoswyd gafael neilltuol yn y brawd ieuanc. David Williams, Dinas, ar ei ymadawiad i fod yn fugail ar eglwys Bethania, Y Felinheli, a phender- fynwyd rhoddi llythyr o gyflwyniad iddo i Gyfarfod Misol Arfon, mewn gobaith y caiff bob cymorth i ddysgu ffordd yr Arglwydd gyda'r fath ddifrifwch ag a fydd yn effeithiol i droi llawer at yr Arglwydd." Daeth yntau yno Mai 12, 1865.

Y mae'n debyg mai un rheswm dros alw bugail oedd y golled a deimlid ar ol marw Morris Hughes. Eglwys ieuanc, bump ar hugain, oedd Bethania, a honno'n un fyw, weithgar, a'i hwyneb tua chodiad haul. Trwy rym y Diwygiad aethai'r diadell a gychwynnodd yn 28 yn eglwys o 204. Yr oedd yno gapel newydd hardd, a bu raid cael oriel newydd ar hwnnw. Cai'r gweinidog ieuanc gymorth parod a gwrogaeth ddibrin gan y blaenoriaid, Daniel Roberts, Evan Evans, Robert Evans, John Roberts, ac, yn fwy diweddar, John Hughes, ac un arall sydd heddiw'n fyw, sef Ei Anrhydedd J. Bryn Robertsgwŷr rhagorol ymhob ystyr. Cadwent hwy wybed y mân bethau rhag blino'r gweinidog, oblegid gwyddent hwy'n burion mai dawn arall oedd yr eiddo ef.

Yr oedd sefyll "yn barchus" yn arholiadau'r Bala yn gymaint ag y gellid ei ddisgwyl oddiwrth Ddavid Williams, ond, pan aeth i'r arholiad ordeinio gwelwn ef yn sefyll yn bedwerydd ar y rhestr. Yn Sasiwn Llanfaircaereinion Mehefin 4, 1866, y bu'r ordeinio arno. Henry Rees a ofynnai'r cwestiynau ac Owen Thomas a roddai'r cyngor. Priodi eglwys, a heb lawer o ymdroi, priodi gwraig-dyna drefn datblygiad y cyffredin o fugeiliaid ieuanc; ond am Ddavid Williams, nid yn unig ni phriododd wraig, ond ni fu iddo gymaint a bygwth, nac ychwaith ymwneud dim â'r moddion. Daeth unwaith ar draws un o weision Cefnleisiog, a hwnnw ar gychwyn i briodi, "Diar mi" meddai " yr ydw i'n clywad dy fod am wneud peth rhyfedd iawn heddiw—am briodi'n twyti?" "Ydw," ebr y llanc. "Pam r'wyti'n gwneud peth mor ffol, dywed"? "Wel, mi ddeuda ichi" oedd yr ateb "am fod popeth a gafodd ei achub yn arch Noa yno gyda'i gymar, ac nid oedd yno yr un hen lanc. "Twt lol," meddai D. Williams, ac i ffwrdd ag o. Fe ddywed cyfaill iddo, a oedd yntau'n ddibriod, yn ardal Y Felinheli iddo'i dynnu i drafod y mater yn lled ddifrifol unwaith. Edrychwyd ar y pwnc yn ei holl agweddau. Mesurwyd, a phwyswyd yr hyn oedd o blaid ac yn erbyn. Ni ddaeth dim o'r ymdrafod ond mwg baco, ac ni syflwyd mo'r hen lanc. "Na, wir, Mr. R—bach," meddai, "peidiwch a phriodi, da chi, neu fe fydd gwraig fel melin goffi yn ych clustiau chi ar hyd y dydd."

Yr oedd yng Nghyfarfod Misol Arfon yn y dyddiau hynny lonaid set fawr o ddynion amlwg a phrofiadol yn rheoli—a rheoli wnaent—megis, David Jones, Treborth; John Phillips; Robert Ellis; John Owen, Ty'nllwyn; Rees Jones, a Dafydd Morris— dynion eithriadol bob un ohonynt yn ei ffordd. Hwynthwy oedd yn ffarmio Methodistiaeth yn y rhan hon o'r wlad.

Ni fu i weinidog ieuanc Bethania golli ei ben am funud yn helyntion y Cyfarfod Misol, ac ni fynnai a wnelo â mân drefniadau. Nid oedd yn ddigon ffol i anwybyddu na diystyrru'r rhan hon o drefniant y Cyfundeb y perthynai iddo, ond yr oedd yn ddigon call i adnabod ei ddawn ei hun, a gwneud y gorau ohoni. Rhaid ydyw cydnabod bod pwyllgor (ond "comiti" fyddai ei air ef) yn flinder iddo, a hynny, meddai ef, am y dywedid cymaint o bethau disens ynddo.

Yr oedd gorsedd David Williams yn y pulpud ac ni ddeisyfodd yr un arall. Yng nghorff y deng mlynedd a hanner y bu yn y Felinheli parhau i ennill poblogrwydd a dylanwad a wnaeth David Williams.

Gwelwn arwydd ar ei ddyddiaduron, er moeled ydynt, ei fod yn astudio'n ddyfal, ac yn byw ym. mhorfeydd breision y Piwritaniaid. Hoff oedd ganddo ysgrifennu nodiadau o sylwadau byw a bachog, un ai o'i feddwl ei hun, neu o waith rhywun arall. Gwel- wn hefyd argoel ei fod yn ymgodymu ag ambell bwnc.

Ni wyddys i Ddavid Williams newid dim ar ei ddull o bregethu. Fe fu trawsgyweiriad yn null llawer pregethwr o fri fel Edward Matthews, Owen Thomas, Joseph Thomas, ac eraill, ond arhoes ef yn ei ddull a'i ddawn gynhenid.

Cyfnod o ychwanegu nerth ac ymloywi a fu'r adeg a dreuliodd yn y llannerch hyfryd ar fin Menai. Mynych y gelwid ef i'r prif wyliau, ac nid oedd odid yr un Cyfarfod Misol na cheid ef ynddo i bregethu. Fel David Williams" y cyhoeddid ef fel rheol, ond fel "Dafydd Williams" y siaredid am dano gan ei wrandawyr cynefin, ac yr oedd llond yr enw olaf o barch, edmygedd, ac anwyldeb.

Erbyn y flwyddyn 1876 fe ddaeth i'r maes yn Arfon rai doniau newydd, megis, Thomas Roberts, Jerusalem; Francis Jones, J. Eiddon Jones, ac eraill; ond fe ddaliai ef ei dir, pwy bynnag arall a fyddai yn y golwg.

Synnwn braidd i eglwysi Lerpwl fod cyhyd heb ei adnabod a mynnu ei glywed. Yn y flwyddyn 1873, ymhen wyth mlynedd wedi ei fyned i Arfon, y dechreuodd y ddinas, i ddim pwrpas, ei wahodd i'w phulpudau, ond wedi'r dechrau, fe ddeuai'r galw am dano beunydd.

Pregethai yno'n amlach, amlach, a thynnai ei enw gynulliadau mawr lle bynnag yr âi. Nid oedd ond un David Williams mewn na thref na gwlad. Ai yno'n wladwr graenus, awyrgylch gwlad o'i gwmpas, ac ymadroddion gwlad yn groyw yn ei enau. Heblaw hynny, dyn o'r wlad ydoedd a chanddo rywbeth i'w ddweud, ac fe wnai hynny â di- frifwch ysbrydol, gwreiddioldeb cartrefol, a phertrwydd trawiadol.

Yn y man, fe ddaeth iddo wahoddiad cynnes i fyned i fugeilio hen eglwys barchus Pall Mall, Lerpwl. Chwithig i olwg llawer o'i gyfeillion oedd ei fyned ef, un a garai dawelwch yr encilion, i ferw aflonydd y ddinas; ond yno y penderfynodd fyned, a diamau mai'r rheswm cryfaf am hynny ydoedd ei hoffter neilltuol o gynulleidfaoedd Lerpwl, a'r derbyniad awchus a gâi ei weinidogaeth yno. Yn ei gyfarfod ymado siaradodd Rees Jones am y teimladau da a ffynnai rhyngddo a'i eglwys. Dywedodd David Jones, Treborth, y gallai fyned fel dyn wedi gwneud ei ddyletswydd. Mynnai Robert Ellis mai teyrnged i David Williams ydoedd bod yr eglwys yn meddwl am un yn ei le ac nid fel y wraig honno a ddywedodd, "Pe bai imi fyned yn weddw, phriodwn i byth eto." Gwell fuasai gan Griffith Jones, Tregarth, fod yno yn sadio'r brawd i atal yr ymadawiad. "Y mae hwn a hwn am fy lladd i," meddai rhyw ddyn wrth y brenin, "a wn i yn y byd beth wnai." "Os lladd o di, bydd i minnau ei ladd yntau drannoeth," ebr y brenin. "Os gwelwch yn dda," atebai'r dyn, "be baech yn ei ladd ddiwrnod ymlaen mi fyddwn i yn lled ddiogel." "Yr ydym wedi colli'r diwrnod i dreio'i sadio fo. Wel, y mae'n lwc mai nid i'r nefoedd y mae'n mynd, ond i Lerpwl, ac y mae'n mynd heb yr un blewyn gwyn yn ei ben, na'r un yn ei bregeth chwaith."

Aeth David Williams o'r Felinheli a'i lun mewn un llaw, codaid o arian yn y llall, a bendith yr eglwys ar ei ben.

Nodiadau

1. .Hanes Methodistiaeth Arfon gan y Parch. W. Hobley. Cyf. 6.