Dechreuad a Chynydd y Methodistiaid Calfinaidd yn Abergele, Pensarn etc/Llysfaen

← Bettws yn Rhos

Dechreuad a Chynydd y Methodistiaid Calfinaidd yn Abergele, Pensarn etc gan Henry Lloyd, Gwyndy golygwyd gan Francis Jones, Abergele

Llanddulas →

LLYSFAEN.

GAN MR. HENRY LLOYD, GWYNDY, GYDA CHWANEGIADAU GAN Y GOLYGYDD.

—————————————

CEIR ychydig o hanes dechreuad yr achos yn y lle hwn yn y Drysorfa am 1837, t.d. 26, wedi ei ysgrifenu gan un a eilw ei hun "Glan Dulas." Ond y mae cyfnod maith wedi hyny nad oes fanylion ar gael am dano, gan fod y rhai sydd a'u hadgof yn cyraedd mor bell yn ol, wedi myned yn ychydig iawn eu nifer. Yn y cofnodion hyn, gwnawn ddefnydd o'r adroddiad y cyfeiriwyd ato hyd y mae yn myned, yn nghyd a'r hyn a gasglwyd o adroddiadau hwn ac arall, am flynyddoedd diweddarach.

"Ary 12fed dydd o fis Tachwedd, 1834," medd yr ysgrif yn y Drysorfa, "agorwyd capel Bethel, plwyf Llysfaen, Sir Gaernarfon, ond perthynol i Gyfarfod Misol Sir Ddinbych. Dyma y capel cyntaf a adeiladodd y Trefnyddion Calfinaidd yn y lle hwn. Dywedir fod rhyw son am gapel wedi bod yma er's blynyddau yn ol; feallai cyn i Mr. Thomas Edwards ymadael o'i fro enedigol i Liverpool [yr hyn a fu yn 1785, neu 1786]. Yr odfa gyntaf a ellais gael hanes am dani yn yr ardal hon ydoedd er's yn nghylch deugain mlynedd yn ol [1794], yn ymyl y ffordd yn agos i Landulas. Mr. Evan Lewis, Mochdre, oedd yn pregethu. Ar ol y bregeth, eisteddodd i lawr, ac eisteddodd y gwrandawyr o'i amgylch, a bu yn dywedyd ychydig wed'yn wrthynt o'i eistedd....

Bu pregethu ar amserau, ac Ysgol Sabbothol hefyd, yn cael eu cynal wedi hyn yn yr ardal oddiamgylch mewn amryw fanau. Tua'r flwyddyn 1811 y dechreuwyd pregethu ac Ysgol Sabbothol yn sefydlog genym yn y gymydogaeth hon, mewn lle a elwir y Geuffos, plwyf Llanddulas; ac yn Bryn y Frân, plwyf Llysfaen. Wedi hyny bu pregethu hefyd dros dro mewn lle a elwir Rhyd y foel, ac yn Cefn y castell. Ar ol hyny, symudwyd oddiyno i Ben y cefn, yn y cwr arall i blwyf Llanddulas. Bu Ysgol Sul a phregethu achlysurol am ysbaid yn Mhlas Llanelian hefyd. Fel hyn y byddai yr achos crefyddol yn ein plith yn cael ei symud trwy ryw achlysuron, o'r naill fan i'r llall, fel y babell gynt yn yr anialwch, hyd oni ddangosodd yr Arglwydd y lle a ddewisodd Efe i osod ei enw ynddo, a hyny mewn modd annisgwyliadwy, trwy symudiad teulu o Gonwy i Lysfaen i breswylio, y rhai a gawsant addewid am le i adeiladu capel, Gwnaed y peth yn hysbys i Gyfarfod Misol y Sir. Yna anfonwyd dau oddiamgylch i ofyn boddlonrwydd y gymydogaeth, ac i edrych pa gyn- orthwy a geid at y gwaith. Wedi gweled en parodrwydd, pwrcaswyd y tir, 20 llath o hyd a 12 o led, yn etifeddiaeth oesol i Gorff y Trefnyddion Calfinaidd.

Tra y buwyd yn adeiladu y capel, dechreuwyd pregethu eilwaith yn Mryn y Frân, ac yna yn Nhy'n y coed, am fod y ty yn helaethach. Cyf. lawnodd y cymydogion eu haddewidion i gludo y defnyddiau yn rhad at y gwaith, y tu hwnt i'n disgwyliad. Maint y capel yw 11 llath wrth 9 y tu newn, yn cynwys 33 o eisteddlenedd. Y cyntaf a bregethodd ynddo oedd Mr. David Elias, Pentraeth, Mon, ar Zech. iv. 6, "Nid trwy lu ac nid trwy nerth, ond trwy fy ysbryd, medd Arglwydd y lluoedd."

Tachwedd 11eg a'r 12fed, pryd yr agorwyd y capel, pregethodd y brodyr parchedig canlynol: Nos Fawrth, John Roberts, Brynllwyni, ar Preg. v. I, a Moses Parry, Dinbych, ar 1 Cor. iii. 9. Dydd Mercher, am 10, William Morris, Carmel [Rhuddlan wedi hyny], ar Act. v. 31, a William Jones, Rhuddlan, ar Heb. ii. 3. Am 2, William Morris ar 1 Ioan i. 7. a Daniel Jones, Llanllechyd, ar 1 Bren. ix. 3. Am 6, David Pritchard [Pentir], Sir Gaernarfon, ar Matthew xi. 5, a Daniel Jones ar Act. ii. 37. Cawsom yr hin yn hyfryd, ac yr oedd y gwrandawyr yn lliosog iawn, ac arwyddion fod yr Arglwydd yn gwrando ein gweddiau a'n deisyfiadau; a chysegrwyd y ty yma a adeiladasom, i osod ei enw Ef ynddo byth, &c. Gwel testyn Mr. D. Jones, yn odfa y prydnawn.

Y Sabboth canlynol, symudodd yr ysgol o Ben y cefn i'r capel. Ei nifer yn bresenol [sef yn 1836] ydyw o 60 i 70. Yr ydym wrth y gorchwyl o adeiladu ty a stabl wrth y capel, yr hyn fydd yn ddiau yn dra chyfleus yn y lle hwn pan ei gorphenir. Mae yma hefyd gynulleidfa fechan [eglwys?] ynghylch 20 o nifer, heblaw plant—rhai wedi dyfod o'r eglwysi cymydogaethol, ac ambell un o'r newydd wedi dyfod atom, er tystiolaeth nad ydyw llafur gweision yr Arglwydd yn hollol ofer ac aneffeithiol yn ein plith. Yr ydym wedi ein neillduo yn gangen eglwys i gynal yr achos ar ein traul ein hunain, mewn undeb a thaith Sabbothol y Bettws a Llanelian. Er fod ein nifer yn fychan, a'r achos yn isel a gwael, mae yn ymddangos yn hynod o siriol, er cyfarfod â gwrthwynebiadau o amryw fath. Yr hyn sydd yn tarfu y gwrandawyr fwyaf, ac yn ein digaloni ninau gyda'r gwaith, yn nesaf at ein camymddygiadau fel crefyddwyr, ydyw prinder pregethwyr; gan hyny, yr ydym yn deisyf ar ein brodyr yn y weinidogaeth ymweled â ni mor fynych ag y gallant, cany trwyddynt hwy yr ydym yn disgwyl cael ein hadeiladu."

Ymddangosodd yr hanes uchod ymhen ychydig gyda dwy flynedd ar ol agoriad y capel; ac wrth ei ddarllen, anhawdd peidio sylwi ar ddistawrwydd yr awdwr am y blaenor, neu y blaenoriaid oedd yma pan sefydlwyd yr eglwys. Dywedir. mai Robert Roberts, y Geuffos, Llanddulas, oedd y cyntaf a alwyd i'r swydd: ac nid anhebyg, oherwydd y distawrwydd yma, nad efe oedd Glan Dulas." Pan godwyd capel Beulah, Llanddulas, symudodd ef yno, a bu yn flaenor defnyddiol a gweithgar yn Beulah hyd ddiwedd ei oes. Ceir rhagor o'i hanes ef ynglyn a'r achos yn Llanddulas.

Yn fuan wedi codi y capel, daeth gwr o'r enw David Owen, o gyffiniau Gwytherin, i fyw i Ben y Cefn, a chafodd ei alw yn flaenor yn Llysfaen. Yn ol a gofiwn ac a gasglwn am dano ef, yr ydoedd yn wr tra ffraeth. Pan yn siarad, gwnai hyny mewn tôn lled uchel Meddai ddawn gweddi hapus. Yr oedd ol darllen a myfyrio llawer yn Llyfr y Psalmau arno. Nis gellir dyweyd ei fod yn dduweinydd cryf, ond gallai ddefnyddio ei wybodaeth yn dra effeithiol pan yn arwain yn y cyfarfod eglwysig. Bywiogrwydd a byrdra oedd yn ei nodweddu, ynghyd a ffyddlondeb, a phrydlondeb. Bu ei dy yn llety gweinidogion y Gair am flynyddau. Gan fod Pen y Cefn yn sefyll rhwng Llysfaen a'r Bettws, yr oedd yn gyfleus i'r pregethwyr ar eu ffordd o'r naill le i'r llall. Oddeutu y flwyddyn 1865, symudodd ei aelodaeth i'r Bettws, a dewiswyd ef yn flaenor yno hefyd. Yn 1870, aeth i bentref y Bettws i fyw, ac yno y bu farw ymhen ychydig flynyddoedd, wedi cyrhaedd oedran teg.

Blaenor arall yn yr adeg yma oedd John Evans, Bryniau Cochion,—gwr rhagorol a defnyddiol. Symudodd oddiyma i fyw i Ty isa'r Gell; ac yn flaenor yn Cefn Coch y bu farw yn 1859.

Un arall oedd Hugh Williams, Brynydefaid, ar ol hyny Bodhyfryd. Ymddengys ei fod ef wedi bod yn swyddog eglwysig ac yn flaenor y gân yma am lawer o flynyddoedd. Gwr tawel, yn dangos cryn lawer o allu meddyliol, ac ôl darllen arno, ydoedd ef. Ystyrid ef yn wr o brofiad a barn dda. Ni chafodd fanteision addysg bore oes; ond trwy ei yni a'i ymroad, llwyddodd i ddysgu cyfundrefn y Tonic Sol-ffa pan y daeth gyntaf i arferiad yn y cylchoedd hyn, a hyny pan ydoedd ef wedi myned i hen ddyddiau. Yr oedd yn gerddor gwell na'r cyffredin yn ei ddydd. Gwasanaethodd yr achos gyda llawer o ffyddlondeb a gweithgarwch. Bu farw yn y flwyddyn 1877, a chladdwyd ef yn mynwent y plwyf.

Y nesaf o'r blaenoriaid oedd John Hughes, Pant y Clyd, wedi hyny o Ben y Cefn. Brawd ffyddlon gyda'r achos fu yntau. Er ei fod yn byw ymhell o'r capel, byddai bron bob amser yn bresenol yn moddion y Sabboth a'r wythnos. Nid oedd ei ddoniau yn ddisglaer; ac yn y cywair lleddf y byddai fel rheol o ran ei brofiad ysbrydol. Eto yr oedd iddo "air da gan bawb, a chan y gwirionedd ei hun." Yr oedd yn gyfranwr cyson a hael hyd eithaf ei allu at yr achos, a dangosai lawer o ofal drosto. Bu farw yn 1884, yn 72 mlwydd oed, a chladdwyd ef yn y Bettws. Erys adgofion serchus am dano

Un arall o'r blaenoriaid a fu yn cydoesi â'r tri diweddaf a enwyd oedd David Jones, Pentre-du,—gwr tawel, dirodres. Er nad oedd wedi ei gynysgaeddu â doniau gwych, eto, meddai allu hapus i arwain yn y cyfarfodydd eglwysig, a theimlai y rhai fyddai yn bresenol mai hawdd oedd adrodd eu profiad iddo, gan mor gartrefol y teimlid gydag ef. Fel rheol, byddai ei brofiad crefyddol ef ei hun yn obeithiol. Enillodd iddo ei hun "radd dda" fel swyddog eglwysig. Bu ei dy yn fynych yn llety pregethwyr y daith. Yn 1881, symudodd i fyw i'r Clwt, Bettws, a bu farw yno yn 1902, a chladdwyd ef yn y Bettws.

Cyn myned yn mhellach gyda'r blaenoriaid, nodwn ychydig enwau eraill fu amlwg gyda'r achos yma yn y cyfnod hwn:—

Un oedd Robert Roberts, Bryn y Frân, Saer maen wrth ei alwedigaeth. Efe a'i fab o'r un enw, a adeiladasant y capel.

Samuel Roberts, a'i frawd Robert Roberts, y Pebi, oeddynt gymeriadau rhagorol. Bu eu chwaer, Elizabeth Roberts. yn briod â Robert Roberts, y Geuffos. Yr oedd hithau yn athrawes ffyddlawn a medrus yn yr Ysgol Sul.

Un arall y dylid ei henwi oedd Ann Evans, Plas—helyg: gwraig dawel a chrefyddol; a byddai yn arfer cymeryd rhan yn y moddion gweddio, pan na byddai yno frodyr i wneyd hyny; peth lled ddieithr yr amser hwnw.

Brawd arall selog oedd Robert Llwyd, Plas yn y Coed; hefyd, Hugh Jones, Tai newyddion. Ei nodwedd arbenig ef oedd ei wybodaeth Ysgrythyrol. Bu farw yn 1868.

Hefyd, Robert Parry. Tai'r capel; Edward Roberts, Croes onen; William Hughes (Farrier): Robert Jones. Tai newyddion; Hugh Hughes, a'i wraig, Elizabeth Hughes, Bryngwylan, a bu y ddau yn amlwg mewn duwioldeb; Thomas Hughes, Cefn y Castell, yn nodedig o weithgar gyda'r Ysgol Sul.

Yn awr, deuwn at y blaenoriaid a'r gweinidogion mewn adeg ddiweddarach. Y nesaf o'r blaenoriaid oedd Robert Hughes, Ty'r capel. Yr oedd ei gysylltiad agos ef a'r achos cyn ei alw yn swyddog, wedi ei gyfaddasu i'r gwaith ar ol ei alw yn ffurfiol iddo. Yr oedd ganddo brofiad dwfn of wirioneddau yr efengyl, ac yr oedd Llyfr y Psalmau yn "borfeydd gwelltog" ganddo; a bu hyny yn fantais fawr iddo yn y cyfarfodydd eglwysig. Meddai gasgliad gweddol dda o lyfrau crefyddol, a gwnai ddefnydd da o honynt. Hynodid ef gan barodrwydd a phertrwydd lawer. Bu farw yn 1887, a chladdwyd ef yn mynwent y plwyf. Merch iddo ef yw Miss Hughes, sydd yn awr yn cadw ty'r capel. Mae hithau yn un o blant yr eglwys hon, ac yn hysbys am ei mawr sel dros yr achos.

Un arall oedd David Jones, Ty isa'. Daeth yma o Lanelian oddeutu 1883. Heblaw bod yn flaenor, yr oedd hefyd yn arweinydd y gân. Symudodd i Golwyn oddeutu 1887.

Y blaenoriaid a alwyd ac sydd eto yn fyw ydynt y rhai canlynol:—

Yn 1887, galwyd pedwar o frodyr, sef William Parry, Ysgubor newydd (yn awr Ty gwyn); John Parry, Shop newydd: Robert Parry, Brynonen (symudodd ef i'r America yn 1890); a Hugh Hughes, Glasfryn (symudodd yntau i Golwyn yn 1897).

Yn 1895, dewiswyd Hugh Roberts, Brynonen, ac Owen Parry Jones, Penygeuffos, yr hwn a symudodd i ardal Abergele yn 1900. Ac yn yr un flwyddyn, dewiswyd ei frawd, Wm. Parry Jones, a Henry Lloyd, Gwyndy. Buasai y diweddaf yn flaenor yn y Bettws am flynyddau lawer cyn dyfod yma.

GWEINIDOGION.

Yn 1877, daeth y Parch. Thomas Hughes yma yn weinidog i'r daith. Efe oedd y bugail cyntaf a fu yma, a gwnaeth waith da. Derbyniodd alwad o Vale Road, Rhyl, a symudodd yno yn 1882.

Yn 1891, daeth y Parch. Evan Hughes yma hyd 1894. Cafodd alwad oddiyma i Talybont. Yna y Parch. John Evans, o 1895 hyd 1899. Cafodd yntau alwad i London Road, Caergybi.

Yn 1899, daeth y Parch. Moses Roberts, a chafodd ei alw oddiyma i Spennymor yn 1903. Y Parch. W. Wilson Roberts, o Felinheli, ddaeth yma yn 1905, sydd yn llafurio yma yn bresenol.

Heblaw y gweinidogion hyn, bu y Parch. Edward Roberts. (Llanfairfechan gynt), yn aelod yma am ysbaid, ond yn byw yn Ngholwyn Bay.

Yn y bylchau, pryd na byddai yma weinidog, cawn fod y Parchn. Thomas Parry, Colwyn Bay (1885), D. L. Owen, Bettws (1893) wedi bod yma yn cynal cyfarfodydd eglwysig. Er pan y sefydlwyd yr achos yn Llysfaen, bu y cyfnewidiadau canlynol ar y daith Sabbothol. Ar y cyntaf, yr oedd Bettws, Llanelian, a Llysfaen yn daith. Wedi adeiladu capel Colwyn, yn 1862. Bettws a Llysfaen oedd y daith hyd 1874. O hyny hyd yn bresenol, Llysfaen a Llanddulas, ac yn ofalaeth fugeiliol.

YR ADGYWEIRIADAU.

Yn y flwyddyn 1877 y cawn hanes yr adgyweiriad cyntaf o bwys fu ar y capel ar ol ei adeiladu. Y pryd hyny y rhoddwyd nenfwd (ceiling) ynddo, y paentiwyd yr eisteddleoedd, y gostyngwyd y pulpud, ac y rhoed llawr newydd yn y lle nad oedd eisteddleoedd. Y draul oddeutu £55.

Drachefn, yn 1891, bu adgyweiriad helaethach, dan arolygiaeth y Parch. Thomas Parry, Colwyn Bay, a Mr. Thomas Jones, asiedydd, Llysfaen, yn gwneyd y gwaith. Yr oedd i'r hen gapel ddau ddrws yn gwynebu y ffordd, a'r pulpud rhwng y ddau. Yr eisteddleoedd yn codi o ris i ris, a'r sêt dan y pulpud yn cael ei hamgylchu â rhai llai, gyda meinciau rhyddion yn nghanol y llawr. Ond yn yr adgyweiriad yma, cauwyd un o'r drysau,—y nesaf at y ty—a dodwyd y pulpud yn y pen hwnw. Rhoed ynddo bulpud ac eisteddleoedd newyddion. Porth y tuallan i'r drws, a mur newydd rhyngddo â'r ffordd. Traul oddeutu 150.

Yn Hydref, 1907, bu adgyweiriad ac ychwanegiad at yr adeiladau. Cafwyd darn o dir yn rhodd gan yr olaf o'r blaenoriaid a enwyd, sef Mr. Henry Lloyd, ac adeiladwyd arno ystafell yn gysylltiol a'r capel, yn yr ochr dde i'r pulpud, a drws dwbl (folding door) rhyngddi â'r capel, fel y gellir defnyddio yr ystafell a'r capel yr un adeg, pan y bydd angen am hyny. Maint yr ystafell yw 10 llath wrth 6. Cafodd y capel ei liwio, a'r eisteddleoedd eu glanhau yr un pryd. Y cynllunydd y tro hwn eto oedd y Parch. Thomas Parry, U.H.. Colwyn Bay, a'r adeiladwyr oeddynt Mri. Davies a Jones, Colwyn Bay. Traul o £250.

Wrth fwrw golwg dros y cyfnod maith yma, araf yw cynydd yr achos wedi bod. Gan fod yma yn 1836 o 60 i 70 yn yr Ysgol Sabbothol. disgwyliasid cynydd cyflymach; eto, os yn araf, y mae yn gynydd sefydlog. Ac yn ddiau. "y mae Arglwydd y lluoedd gyda ni; amddiffynfa i ni yw Duw Jacob."