Dechreuad a Chynydd y Methodistiaid Calfinaidd yn Abergele, Pensarn etc/O 1848 hyd 1908

Dechreuad a Chynydd y Methodistiaid Calfinaidd yn Abergele, Pensarn etc

gan Francis Jones, Abergele

PENNOD III

O 1848 hyd 1908

YN mis Gorffenaf, 1848, cyfarfu yr eglwys Fethodistaidd yn y dref hon â'r golled fwyaf a gawsai er adeg ei sefydliad. Ar y 15fed o'r mis hwnw, bu farw y Parch. Thomas Lloyd. Nid oedd y brodyr oeddynt hyd yma wedi bod yn cyd-ofalu âg ef am yr achos, wedi bod erioed o'r blaen ond yn achlysurol, heb ei bresenoldeb a'i arweiniad ef, ac weithiau ddau neu dri o weinidogion eraill heblaw efe, i'w cynorthwyo ymhob cynulliad. Ond wele hwynt yn awr heb neb o honynt. Eithr gofalodd yr Hwn biau y gwaith am danynt. Yn ffodus iddynt hwy, ymhen tair blynedd, sef yn 1851, darfu i Mr. David Roberts, Liverpool, a'i fab, Mr. John Roberts, wedi hyny yr Aelod Seneddol dros Fwrdeisdrefi Fflint, brynu palasdy Tanyrallt, yn y gymydogaeth, y lle ynghyd a Bryngwenallt yn ddiweddarach, y buont yn byw wedi hyny y rhan fwyaf o bob blwyddyn i ddiwedd eu hoes, a'r lleoedd y mae eu hiliogaeth yn parhau i gartrefu. Ac y y mae y nawdd a deimlai frawdoliaeth yn nghymdeithas a chynorthwy y Robertses o Danyrallt a Bryngwenallt," yn cael ei brofi yn y camrau a gymerasant yn y blynyddau dilynol. Yn fuan, sef yn 1858, cawn hwy yn paratoi ar gyfer cynydd yr iaith Seisoneg yn y lle, am yr hyn y cawn son eto. Ac yn gyfamserol yr ydym yn eu cael yn chwilio am bregethwr i lafurio yn eu mysg fel bugail, ac yn gwahodd y gwr ieuanc rhagorol, Mr. Joseph Evans, Dinbych, atynt ar derfyn ei dymor yn Athrofa y Bala yn 1859. Eithr ni bu ef yma ond ychydig wythnosau. "A nychdod fe'i torwyd ymaith," yn 26ain oed. Yn 1860, cawn hwy yn galw y Parch. Wm. Roberts atynt o Dywyn (Dyffryn Clwyd), lle yr oedd yn weinidog ac yn cadw ysgol. Bu ef yma mewn cysylltiad bugeiliol am 17eg o flynyddoedd, sef hyd nes yr yr ymddiswyddodd i wneyd gwaith efengylwr teithiol. Profodd ef yn helaeth o'r adfywiad crefyddol a fu yn y deyrnas hon trwy weinidogaeth y Mri. Moody a Sankey o'r America; a bu ei weinidogaeth yntau yn effeithiol i chwanegu llawer at yr eglwys hon, a lliaws o eglwysi eraill yn ngwahanol siroedd y Gogledd yn y blynyddoedd hyny. Yn 1866, ymgymerwyd a'r cyfrifoldeb o adeiladu capel newydd, am fod yr un a adeiladwyd yn 1791, er ei helaethu ddwywaith, wedi myned rhy fychan, yn gystal ag yn rhy henaidd; ac oherwydd dylanwad ac esiampl y Mri. David. a John Roberts, y naill yn addaw £500, a'r llall £250, dilynwyd hwy gan eraill gyda symiau llai, nes bod cyfanswm yr addewidion y noson gofiadwy hono yn Hydref y flwyddyn a enwyd yn agos i ddwy fil o bunau—swm na addawsid ei gymaint ar unwaith, o leiaf at gapel mewn unman yn Nghymru erioed o'r blaen.

Nis gallwn wrthsefyll y demtasiwn i roddi i mewn yma yr adroddiad a gyhoeddwyd yn y Faner yr wythnos ddilynol:—

CAPEL NEWYDD Y TREFNYDDION CALFINAIDD YN ABERGELE. Gan fod y Methodistiaid Calfinaidd yn Abergele mewn angen am gapel newydd, mwy na'r un presenol, a chan eu bod wedi llwyddo i brynu tir cyfleus i adeiladu arno, daethant i'r penderfyniad o gynal cyfarfod cyhoeddus i roddi cyfleusdra i'r eglwys a'r gynulleidfa hysbysu pa faint a gyfranant tuag at y Capel Newydd. Yr ydym yn deall mai y prif ysgogydd yn y mater oedd David Roberts, Ysw., Tan'rallt a Liverpool, yr hwn sydd bob amser yn esiampl i bawb mewn haelioni at bob achos da.

Aeth o amgylch at amryw o'r cyfeillion i edrych pa fodd yr oeddynt yn teimlo at y cynygiad o gael Capel Newydd, a chafodd dderbyniad mor groesawgar, ac addewidion am symiau mor dda, fel y teimlai Mr. Roberts yn hyderus fod y cyfeillion ereill yn y lle yn meddu yr un ysbryd haelionus. Wedi cyd- ymgynghori a'r cyfeillion, barnwyd mai y peth doethaf oedd iddynt roddi cyfleusdra i bawb roddi eu haddewidion yn gyhoeddus, gan gredu y byddai eu haelioni hwy yn ol geiriau yr Apostol yn foddion i "anog llawer iawn ereill" i ddangos yr un haelioni; ac y mae yn dda genym ddyweyd fod y canlyniad nos Wener diweddaf wedi profi doethineb eu cynllun. Er mwyn creu cymaint a ellid o ddyddordeb yn y symudiad, cydeisteddodd oddeutu tri chant o bersonau i yfed te rhagorol a barotoisid gan wahanol foneddigesau perthynol i'r eglwys, am yr hwn yr oedd pob un yn talu swllt. Amcan y tea party hwn oedd, nid yn gymaint cael arian at y capel, ond cael ychydig o gymhorth i roddi te am ddim i holl blant yr Ysgol Sabt thol perthynol i'r capel, yr hyn a wnaed ddydd Sadwrn diweddaf. Y Y Cyfarfod Hwyrol.—Cynhaliwyd y cyfarfod hwn am haner awr wedi chwech. Yr oedd y capel yn llawn o gynulleidfa barchus; ac yr oedd sirioldeb yn teyrnasu ar bob wyneb, yr hyn a ddangosai eu bod wedi dyfod ynghyd i gefnogi achos ag oedd yn agos iawn at eu calonau. Dechreuwyd y cyfarfod trwy ddarllen a gweddio gan y Parch. Henry Rees, Liverpool. Cymerwyd y gadair gan D. Roberts, Ysw., Tanyrallt, yr hwn a ddywedodd: Y mae yn llawen genyf weled y cyfarfod hwn mor liosog, a phawb yn ymddangos mor siriol a hyfryd. Nid wyf yn meddwl fod eisieu i mi dreulio ond ychydig o amser i ddyweyd beth ydyw amcan y cyfarfod hwn. Nid oes un amheuaeth nad oes yma angen am gapel newydd. I brofi hyn, nid oes eisieu ond dyweyd fod y capel hwn yn rhy fychan, a bod yn anmhosibl cael eisteddleoedd ynddo i gyfarfod â'r gofyn am danynt. Pan ddaethum i yma, ni ellais gael ond haner set, ac yr oedd amryw ereill yn yr un amgylchiad; ac y mae Abergele wedi cynyddu llawer ar ol hyny, yr hyn sydd yn peri fod mwy o angen fyth am addoldy helaethach. Yn ol y lle sydd genym yn awr, nis gallwn fyned allan i'r prif-ffyrdd a'r caeau" i wahodd dynion i ddyfod i'r addoliad, oblegid nid oes genym ddim lle i'w rhoddi. Ond yn bresenol, yr ydym yn gwneyd cynygiad i adeiladu capel newydd eang a hardd, ac yr ydym yn meddwl mai ewyllys yr Arglwydd ydyw i ni wneyd hyn, oblegid y mae Efe yn ei Ragluniaeth ddoeth a da wedi agor y ffordd mewn modd neillduol i ni gael tir cyfleus i adeiladu arno. Ychydig o flynyddoedd yn ol, ni allesid cael tir cyfleus am bris yn y byd.

Ond oddeutu blwyddyn a haner yn ol, cynygiwyd y tir ar werth yn ymyl y capel presenol, a phrynwyd ef i fod yn eiddo bythol i'r corff o Fethodistiaid; ond er fod y tir yn gyfleus iawn, nid oedd modd gwneyd mynedfa lydan a manteisiol iddo, gan fod ty yn gorwedd rhyngddo a'r ffordd. Modd bynag, oddeutu mis yn ol, symudwyd y rhwystr hwnw trwy brynu y ty; ac yr wyf yn gobeithio y caiff y weddw sydd yn byw ynddo dy cysurus yn ei le. Y mae dau glo wedi eu hagor, ac yr ydym ni wedi dyfod yma heno i agor y trydydd clo. Yr unig rwystr sydd ar ein flordd yn awr ydyw cael arian i ddwyn y draul; ac nid wyf yn amheu na chawn hwy. Y mae yn awr yn amser manteisiol i wneyd casgliad. Ychydig yn ol, yr oedd pla y gwartheg yn gwneyd dinystr mawr mewn rhanau o Sir Fflint, ac yn dwyn llawer o amaethwyr i gyfyngder mawr; ond cadwodd yr Arglwydd y pla dychrynllyd hwnw rhag dyfod i gymydogaeth Abergele, ac ni chollodd yr un ffarmwr gymaint ag un anifail oddiwrtho; ac y mae yn briodol iddynt gydnabod yr Arglwydd am ei ddaioni—ei gydnabod, nid yn unig trwy ddiolch â'u genau, ond hefyd trwy gyfranu at ei achos Ef. Ond ni ddymunem feddwl nad ydym yn disgwyl i neb gyfranu ond amaethwyr. Na, y mae y waredigaeth rhag y pla yn lles i raddau mwy neu lai i bawb yn y gymydogaeth; ac yr ydym yn disgwyl i ereill gystal a hwythau amlygu eu diolchgarwch trwy gyfranu rhyw gymaint at yr achos hwn. Yr wyf yn teimlo yn sicr erbyn hyn y bydd i Abergele wneyd yn y cyfarfod hwn fwy nag a wnaed ar achlysur cyffelyb gan unrhyw gynulleidfa yn Sir Ddinbych, a rhoddent esiampl o haelioni i'r holl Dywysogaeth, Y mae arnom eisieu i bobl Abergele eu hunain wneyd y capel newydd, heb ofyn am, na disgwyl cymorth o un lle arall; ac, ond i ni gydweithio, yr wyf yn credu y gallant ei wneyd yn annibynol ar bawb. Byddai yn dda i ni gofio mai mewn undeb mae nerth. Llawer yn un sydd yn gwneyd pob peth mawr. Nid rhyw un tywodyn ar ei ben ei hun sydd yn atal y môr mawr rhag myned dros ei derfyn, ond crynhoad neu gydgasgliad o filiynau aneirif o dywod. Beth yw y cables mawrion sydd yn dal llongau mawrion ond llawer o ddolenau, ac y mae pob dolen yn y gadwen yn gwneyd gwasanaeth ag y buasai yn anmhosibl iddynt ei wneyd ar eu penau eu hunain. Ond i bobl Abergele fod yn un—pob un a phawb gydweithio yn ffyddlon —gallent wneyd llawer; a chofiwch mai "Y neb a ddyfthao a ddyfrheir." Os oes rhai sydd yn meddwl am gyfranu yn hen, dymunaf ddwyn ar gof i'r cyfryw y bydd llawer yn derbyn bendith i'w heneidiau yn y capel newydd, ac yn canu hymnau melus Williams o Bantycelyn pan y byddant hwy wedi myned i orphwys oddiwrth eu llafur. Yr wyf yn gobeithio y bydd i bawb wneyd ei ran yn ffyddlawn gyda'r gwaith da hwn.

Yna galwodd y llywydd ar y Parch. William Roberts, gweinidog y lle, i anerch y cyfarfod, yr hwn a ddywedodd:—Nid oes genyf ryw lawer i'w ddyweyd ar y mater hwn; ond y mae yn dda iawn genyf weled pawb yn cymeryd dyddordeb yn y symudiad presenol. Nid oes un ddadl nad oes yma angen am gapel newydd. Mae y capel hwn, nid yn unig yn hen, ond yn rhy fychan i gynwys y rhai a garent ddyfod iddo i wrandaw yr efengyl; ac felly, y mae yn lled. anhawdd i ni gyflawni yr Ysgrythyr hono, "Cymhellwch hwynt i ddyfod i mewn;" oblegid y mae y lle eisoes yn llawn. Yr wyf yn meddwl na ddylem fod gyda ein haddoldy ar ol ein cymydogion. Y mae y capel hwn wedi ei wneyd er's dros ddeng mlynedd ar hugain, ac wrth ei gymharu âg addoldai ereill, yn enwedig un, mae ymhell ar ol. Darfu i un boneddwr o Gaernarfon, wrth basio, wedi sylwi ar ymddangosiad anolygus y capel, ddyweyd, Nid oes yma neb yn teimlo rhyw lawer dros grefydd." Ond yr wyf yn teimlo y dylem symud ymaith bob achlysur i neb allu dyweyd fel hyn am danom. Yr wyf yn hyderu y gwnawn gapel fydd yn anrhydedd i grefydd, ac yn anrhydedd i'r enwad yr ydym yn perthyn iddo. Mae Abergele wedi gwneyd llawer i gynorthwyo pobl ereill i gael capelydd heirdd, ac wedi ymfoddloni yn rhy hir ar un gwael eu hunain. Carwn yn fawr i'n haelioni fod mor helaeth fel y bydd y capel newydd yn ddiddyled ar ddydd. ei agoriad. Ewyllysiwn i ni fod ar y blaen mewn haelioni i roddi esiampl i holl Fethodistiaid Cymru—i ddysgu pawb o honynt i weithio eu hunain, ac i beidio dibynu ar ereill. Yr wyf yn gobeithio y dengys y canlyniad o'r cyfarfod hwn nad ydyw eglwys Abergele ar ol i un eglwys yn Nghymru mewn haelioni. Clywir rhai yn haeru—ac nid heb beth achos—mai lled isel ydyw wedi bod yn y gras hwn, ond yr ydym yma heno yn myned i wneyd peth a rydd daw bythol ar bob siarad o'r natur yma yn y sir. Pobl hael oedd pobl o galon fawr. Yr oedd rhyw gardotyn yn arfer gwneyd llun calonau y bobl a fyddent yn rhoddi cardod iddo; a byddai yn arfer gwneyd maint eu calonau yn ol maint eu rhoddion iddo. Os mawr fyddai y rhodd, gwnai lun y galon yn fawr; ac os bychan, bychan fyddai y llun. Yr wyf yn hyderu fod gan bob un sydd yma galon fawr—calon ddigon mawr i beri iddynt gyfrauu yn ol eu gallu at yr achos hwn.

Yna anerchwyd y cyfarfod yn yr iaith Saesneg, gan John Roberts, Ysw., Tan'rallt, mab D. Roberts, Ysw., o'r un lle, a gwnaeth y sylwadau canlynol:—Yr wyf yn codi i'ch llongyfarch ar y dyddordeb a gymerir yn y symudiad presenol. Nid symudiad afreidiol ydyw. Mae yn amlwg nad oes digon o le yn y capel fel y gallwn wahodd ein cymydogion i gyfranogi o'r un breintiau crefyddol a ni; ac os oedd yn rhy fychan, ein dyledswydd ydyw ei wneyd yn fwy. Dymunwn yn fawr anog y bobl ieuainc sydd yma, nid yn unig i deimlo dyddordeb yn yr achos hwn, ond i gefnogi pob achos da, gan gofio mai amcan y Creawdwr yn ein hanfon i'r byd yma ydyw gwneyd daioni. Ewyllysiwn i chwi hefyd, nid yn unig i beidio cywilyddio o'r enwad crefyddol yr ydych yn perthyn iddo, ond i fod yn falch o hono. Yr wyf yn credu fod ein henwad ni, o ran athrawiaeth, disgyblaeth, a thalentau, yn meddu y safle uchaf yn Nghymru. Gadewch i ni wneyd capel teilwng o honom ein hunain, ac o'n henwad. Yr ydym, fel y mae yn hysbys i lawer o honoch, yn adeiladu capel yn Liverpool a ddeil i'w gymharu âg un yn y dref hono, os nad yn y deyrnas; ac yr oedd y cyfeillion yno wedi dangos haelioni anghyffredin; ac yr wyf yn hyderu y bydd i bobl Abergele wneyd ymdrech gyffelyb. Yr ydym weithiau yn cael ein. gwawdio ar gyfrif gwaeledd ein capelydd, ac nid yn gwbl ddiachos; ond yr wyf yn gobeithio y gwnawn ymdrech egniol i symud y gwaradwydd hwn oddiarnom; ac y bydd i bob un sydd yn bresenol wneyd ei ran tuag at ei symud. Carwn weled pawb yn dyfod i deimlo eu rhwymedigaeth i gyfranu yn ol eu gallu, ac i gyfranu yn siriol. Yn Jamaica, cynhaliodd y Negroaid. gyfarfodi lunio rheolau pa fodd i gyfranu at achos crefydd; ac wedi peth ymddiddan, mabwysiadasant y tair rheol ganlynol:—Yn gyntaf, fod i bob. un roddi rhywfaint; yn ail, fod i bob un roddi yn ol ei allu; ac yn drydydd, fod i bob un roddi yn ewyllysgar. Daeth un ymlaen gyda rhodd fechan, ond gwrthodwyd hi am nad oedd yn ol yr ail reol; yna daeth yr un Negro ymlaen drachefn gan gynyg rhodd fwy, gan ei thaflu i lawr mewn dull anfoddog, ond gwrthodwyd y rhodd hono drachefn am nad oedd yn ol y drydedd reol. Hyderai y rhoddai pawb oedd yn bresenol at yr achos hwn. yn ol ei allu, ac yn siriol, gan gofio mai at achos yr Arglwydd yr oeddynt yn cyfranu, ac y derbynia pob un ei wobr gan yr Arglwydd am yr hyn a gyfranai.

Yna anerchwyd y cyfarfod gan y Parch. Robert Roberts, Brynhyfryd, yr hwn a ddywedodd:—Nid oes genyf rhyw lawer i'w ddyweyd ar y mater; ond y mae yn dda iawn genyf weled y teimlad a ddangosir yma heno, ac yr wyf yn credu ei fod yn rhywbeth mwy nag a all dyn ei gynyrchu; ac nid wyf yn amheu nad esgora ar ffrwyth gwerthfawr. Byddaf yn ystyried bob amser y dylem wneyd ein haddoldai yn hardd yn deilwng o anrhydedd achos Iesu Grist. Yr oedd boneddwr yn cydfyned â mi i'r stesion oddeutu pedwar o'r gloch prydnawn heddyw, ac wedi dechreu ymddiddan am y capel newydd, gofynodd, "A ydych chwi yn meddwl gwneyd rhywbeth heblaw pedwar mur?" Yr ydym bob amser hyd yma wedi arfer gwneyd ein capelydd yn y dull rhataf. Wrth sylwi ar yr hen lanau, nis gallaf lai nag edrych arnynt fel cofgolofnau o haelioni a theimlad crefyddol yr hen bobl gynt.

Beth bynag a ddywedwn ni am grefyddolder Eglwys Loegr, y mae y llafur a'r gost a gymerant i wneyd yr eglwysydd yn adeiladau mor ardderchog, yn dangos eu bod yn meddu llawer iawn o ryw fath o deimlad crefyddol, ac o syniadau cywir am yr urddas priodol i le o addoliad. Yn ngwyneb llwyddiant presenol pob dosbarth yn y wlad, yr wyf yn teimlo y dylem wneyd mwy gydag achos crefydd. Mae sefyllfa y Methodistiaid —gweithwyr y wlad yn gystal a phob dosbarth arall—yn llawer uwch yn awr nag oedd flynyddau yn ol; a dylai fod cynydd cyfatebol mewn haelioni yn ein mysg. Ni wna gweddio heb haelioni mo'r tro; ond y mae yn rhaid i chwi gyfranu yn gystal a gweddio. Yr wyf yn teimlo yn hyfryd oherwydd yr hyn sydd yn cychwyn yn Abergele; ac yr wyf yn hyderu y bydd i bawb gyfranu at y capel newydd. Nid ydyw aur ac arian o un gwerth ynddynt eu hunain; ond y mae y teimlad iawn sydd yn peri i bobl eu cyfranu yn anhraethol werthfawr. Goddefwch i mi ofyn i chwi, A fuoch chwi erioed yn gweddio am galon hael? Yr wyf yn cofio i mi unwaith ofyn i hen wr, "A fuoch chwi yn gweddio am i'r Arglwydd eich cyfarwyddo pa faint i'w roddi?"

"Naddo," atebai yntau, nid wyf yn meddwl fod eisieu gweddio am beth felly: gwn pa faint i'w roddi, a pha faint i'w gadw." Yr wyf yn gobeithio y bydd i bob un gyfranu at y capel newydd oddiar deimlad o'i ddyledswydd, yn ofn yr Arglwydd, a chydag amcan cywir i ogoneddu enw yr Arglwydd.

Yna anerchwyd y gynulleidfa gan y Parch. H. Rees, Liverpool, yr hwn a ddywedodd:—Buasai yn dda genyf pe gallaswn eich cyfarch mor gryno a chystal i'r pwrpas a'r cyfeillion sydd wedi eich cyfarch; ond yr wyf yn ofni fy mod yn rhy anfedrus i wneuthur, ac yn rhy hen i ddysgu. Yr wyf yn cofio capel yn Abergele cyn hwn, ac y mae yn arwyddo yn bresenol y caf fyw i weled capel newydd yma. Nid oes un lle ya Sir Ddinbych y carwn ei weled yn codi ei hun yn fwy nag Abergele. Bum yn Abergele yn yr ysgol gyda Mr. Lloyd, y dyn hoffaf a welais erioed. Yn nghymydogaeth Abergele y dechreuais bregethu 45 mlynedd yn ol. Mae yn hyfryd genyf weled Abergele yn ymysgwyd i weithio. Nid oes un amheuaeth nad oes yma nerth, a'r oll sydd yn eisieu ydyw iddi roddi ei nerth ar waith. Y mae son am danoch yn dechreu gweithio wedi cyrhaedd i Gonwy, ac ni synwn na bydd wedi cyrhaedd i Fangor a Chaergybi cyn nos yfory. Yr wyf wedi gweled Abergele lawer gwaith o'r blaen, ond ni welais mo honi erioed yn fwy bywiog nag y mae yn awr; ac yr wyf yn gobeithio mai nid bywiogrwydd y wenol ydyw. Mae y creaduriaid hyny yn fywiog, ond nid ydyw eu bywiogrwydd yn cynyrchu dim—yn dwyn un ffrwyth; ond yr wyf yn hyderu y dwg y bywiogrwydd sydd yma ffrwyth helaeth. Heb ddwyn frwyth ni bydd y te parti a phob peth ond ofer. Mi a ddymunwn fwy fwy ar achlysur fel hyn ochelyd bob dull o siarad ag sydd o duedd i hudo dynion yn unig—myned drostynt megis am eu harian, yn lle goleuo y meddwl a deffro y gydwybod a'r galon, a'u codi i actio oddiar egwyddorion ac ystyriaeth sanctaidd ac Ysgrythyrol. Pe bai'r efengyl yn nerthol weithio o'n mewn ni, mae hi yn ddigon cref i dynu ein henaid ni allan i bob haelioni, yn rhinwedd ei hysbryd a'i hegwyddorion ei hunan, heb gynorthwy dim moddion ansanctaidd a chynhyrfiadau dynol. Cauwch eich llogellau, a chofiwch tra y mae eich arian yn aros ynddynt, eu bod, fel y dywed Pedr wrth Ananias, yn aros i chwi, ac yn hollol yn eich meddiant, a pheidiwch a gadael i ddimai fyned allan o honynt ond oddiar argyhoeddiad o'ch dyledswydd. Ond tra yn cadw eich hunain yn berffaith annibynol ar ddynion, cofiwch eich rhwymedigaethau i Dduw. Gwyliwch, yn eich eiddigedd i gadw eich hawl eich hunain yn eich meddianau bydol, fyned i wadu hawl Duw. Os ydych yu berchenogion gyda golwg ar ddynion, goruchwylwyr ydych gyda golwg ar Dduw. Eiddo Ef yr aur, ac eiddo Ef yr arian; ac os oes rhyw gymaint o honynt yn eich gofal chwi heddyw, arian eich Harglwydd ydynt. Efe a'ch galwodd chwi, ac a roddes ei dda atoch; ac mor sicr ag iddo wneyd hyny, fe'ch geilw chwi eto i wneyd cyfrif â chwi am y defnydd a wnaethoch chwi o honynt hwy. Yr ydych yn awr yn myned it adeiladu capel newydd. Goddefwch i mi ofyn, I bwy yr ydych yn myned i'w godi ef? Oddiar ba ystyriaethau yr ydych yn myned i weithredu? A ydych chwi yn credu fod Duw yn eich galw chwi i wneyd hynyma? A ydych chwi yn credu fod rhwymau arnoch i'w wasanaethu Ef yn efengyl ei Fab? A ydych chwi yn credu bod eglwysi a chynulliadau Cristionogol, y gwasanaeth a'r addoliad sydd ynddynt, yn osodiadau Dwyfol—yn ffrwythau cnawdoliaeth a marwolaeth tragwyddol Fab Duw—yn foddion i waredu dynion o ddistryw, a'u parotoi i wynfyd diddiwedd? A ydych chwi yn profi eich bod chwi wrth ddyfod i gynulleidfa y saint yn dyfod i fynydd Seion?

Y mae yn sicr i chwi, pe na buasai y Beibl yn dyweyd gair wrthym am haelioni achos crefydd, y buasai naturiaeth ei hun, ond profi daioni gair ac ordinhadau ty yr Arglwydd, yn dysgu haelioni i ni, tra y mae achos crefydd yn galw am hyny. Ond y mae y Beibl yn dysgu y peth hefyd. Dyma un o'r prif ffyrdd i ddynion ddangos eu cariad at Grist yma. Oblegid y mae business teyrnas Crist ar y ddaear tan yr un condition a phob business arall yn gofyn arian i'w ddwyn ymlaen; ac felly, os bydd dyn yn caru Crist a'i achos, y mae'n sicr o ddangos ei gariad trwy fod yn gysegredig iddo. Gall angylion a saint yn y nef ei garu heb roddi dimai at ei achos ef; ond nid ellwch chwi wneyd felly, oblegid yn y byd yma y mae ei achos yn gofyn am arian i'w ddwyn ymlaen. Y mae crefydd, byth wedi'r cwymp, debygwyf fi, wedi bod yn fusnes costus yn ein byd ni. Yr oedd crefydd natur, o bosibl yn rhatach. Nid oedd ynddi hi un deml, oddieithr y greadigaeth; yr un eglwys na gwasanaeth crefyddol, oddieithr yn deuluaidd; nac un swyddog, oddieithr y pen teulu. Yr oedd crefydd, y pryd hwnw, gan mwyaf, hwyrach, yn gynwysedig mewn sancteiddrwydd ac ufudd-dod moesol. Wedi'r cwymp, yr oedd crefydd yn llawer iawn mwy costus. Fe welir yn eglur yn y Beibl fod dynion trwy'r oesoedd yn dwyn. o'u meddianau bydol i'r Arglwydd; ie, ac yn dwyn y goreu yn wastad hefyd. Dacw Cain ac Abel, y naill yn dwyn cynyrch y ddaear, a'r llall yn dwyn blaenffrwyth ei ddefaid, ac o'u brasder hwynt. Crefydd yn nyddiau Enoch oedd rhodio gyda Duw, a diamheu iddo gwrdd â llawer gate i'w thalu yn ffordd y cymundeb, cyn cyrhaedd i'r nefoedd. Crefydd Noah oedd gwneuthur yr arch; a chrefydd Abraham oedd gadael ei wlad, ac offrymu ei unig anedig fab. Os meddyliwn drachefn am y tabernacl yn yr anialwch y bobl oedd i godi hwnw; a dygasant hefyd eu pethau goreu ato, eu haur, eu harian, a'u tlysau. Ac, O! yr ysbryd oedd yno. Yr oedd y gwersyll yn llawn gwaith, a'r cwbl yn waith i Dduw. Yr oedd pob morthwyl yn curo, pob troell yn nyddu, pob gwaell yn gwau at y tabernacl, nes yn ebrwydd yr oedd yno ddigon a mwy na digon i'r gwaith. Yr oedd y gwasanaeth a ddygid ymlaen yn y tabernacl yn un costus iawn; a'r bobl oedd yn cynal y cwbl. Y bobl oedd yn dwyn yr aberthau drudfawr, o'r oen blwydd i'r bustach seith-mlwydd, yn feunyddiol, blynyddol, ac yn achlysurol, weithiau, yn ganoedd o rifedi. Fe neillduwyd un llwyth o'r deuddeg yn unig i wasanaethu Duw a'i dabernacl, ac yr oedd y llwyth hwnw i gael ei gynal gan y llwythau ereill. Yr oedd yr offeiriaid yn bwyta megis ar yr un bwrdd a Duw, a'r bwrdd hwnw yn cael ei gyflenwi trwy'r oesoedd gan y bobl. Os meddyliwn drachefn am y deml yn Jerusalem, gan y bobl y codwyd hi. A rhyfedd yr ysbryd, a rhyfedd y swm a gododd Dafydd a'i bobl at yr amcan hwnw. Beth oedd y draul i gynal y gwasanaeth hwnw am oesoedd? Ac eto, ni chawn mo Israel byth mor llwyddianus a phan yn ffyddlawn i Dduw a'i dy, a byth yn fwy tlawd a thruenus eu cyflwr a phan yn gybyddlyd a chrintachlyd at ei achos. A yw Duw yn gofyn llai wedi iddo roddi ei Fab? Na, fe'i gadawyd ef mewn tlodi o bwrpas i'w gyfeillion gael cyfleusdra i ddangos eu caredigrwydd iddo. Dechreuodd ei oes yn y preseb, a diweddodd hi ar y groes, a'r holl flordd rhwng y ddau heb le i roddi ei ben i lawr. Dangosodd y rhai a'i carai eu cariad ato yn union mewn haelioni. Daeth y doethion, nid yn unig i'w addoli, ond i gyfranu o'u meddianau iddo. Yr ydym yn cael fod gwragedd yn gweini iddo o'r pethau oedd ganddynt; a thorodd un wraig flwch o enaint o nard gwlyb gwerthfawr, ac a'i tywalltodd ar ei ben ef. Prynodd Joseph o Arimathea, yr hwn a fuasai ddisgybl i'r Iesu, liain main i amdoi corff yr Iesu. Dygodd Nicodemus hefyd tua chan' pwys o fyrr ac alöes yn nghymysg i'w berarogli ef. Yr oedd y disgyblion ar ddydd y Pentecost yn colli pob teimlad o'u meddiant yn eu meddianau gan fawredd eu cariad at Grist. Os awn i lawr i Macedonia, yr ydym yn cael ddarfod, mewn mawr brofiad cystudd, i helaethrwydd eu haelioni hwy, a'u dwfn dlodi, ymhelaethu i gyfoeth eu haelioni hwy." Amser drwg i wneyd casgliad oedd y pryd hwnw. Yr oeddynt mewn dwfn dlodi," "cystudd," ac erledigaeth; ond yr oeddynt yn profi y fath lawenydd crefyddol fel y chwyddodd eu haelioni yn llawer mwy nag yr oedd Paul yn ei ddisgwyl. Fe elwir arnom i anrhydeddu yr Arglwydd a'n cyfoeth; a chyn y gallwn wneyd hyny, rhaid i ni roddi i'r Arglwydd o'n cyfoeth. Nid ydyw yn anrhydedd yn y byd i'r Arglwydd ein bod yn casglu cyfoeth, ac yn cadw cyfoeth, ond ei roddi at ddwyn achos crefydd ymlaen yn y byd sydd yn anrhydedd i'r Arglwydd. Nid ydyw gwastraffu cyfoeth arnom ein hunain yn un anrhydedd i'r Arglwydd; ond ei gyfranu yn ol ein gallu sydd yn rhyngu ei fodd ef. Y mae yn bosibl i chwi ddirmygu yr Arglwydd, nid yn unig wrth beidio rhoddi, ond hefyd wrth roddi yn anheilwng—"Onid melldigedig yw'r twyllodrus, yr hwn y mae yn ei ddeadell wryw, ac a adduna ac a abertha un llygredig i'r Arglwydd; canys Brenin Mawr ydwyf fi, medd Arglwydd y lluoedd, a'm henw sydd ofnadwy ymhlith y cenhedloedd." Y rheol ddwyfol i roddi at achos crefydd ydyw, "megis y llwyddodd Duw ni"-hyny yw, rhoddi yn ol ein gallu, ac ni bydd llai na hyny yn gymeradwy gan yr Arglwydd. Ni wyr yr eglwys ei nerth heb ei roddi ar waith. Yr wyf yn gobeithio y bydd i eglwys a chynulleidfa Abergele wneyd ymdrech egniol y waith hon. Yr oedd son am haelioni y Cymry ymhlith y Saeson. Cynygiodd un boneddwr yn ei dystiolaeth o flaen y Pwyllgor Seneddol ar Addysg eu bod i adael i'r Cymry adeiladu eu hysgoldai eu hunain heb gymhorth y llywodraeth. Mewn atebiad i'r awgrymiad, gofynwyd iddo, "A ydych chwi yn meddwl yr aiff achos crefydd ymlaen felly yn Nghymru?" I'r hyn yr atebodd y boneddwr Y mae yn sicr o fyned ymlaen felly; y mae yn syndod beth y maent yn ei wneyd yn eu capelydd." Mewn un o gyfarfodydd y Social Science yn Manchester, dywedodd un boneddwr nas gellid dwyn addysg ymalaen felly yn Lloegr, ond ei fod yn credu y gellid yn Nghymru. Y mae sylw y Saeson fel hyn yn cael ei alw at haelioni y genedl fechan a llwydaidd sydd yn preswylio rhwng bryniau Cymru. Yr wyf yn gobeithio y bydd i bobl Abergele wneyd gorchest y waith hon, ac ymdrechu i ymgodi i safle uwch mewn haelioni nag unrhyw eglwys na chynulleidfa yn Sir Ddinbych. Diweddodd Mr. Rees yn ei araeth ragorol yn nghanol arwyddion o gymeradwyaeth frwdfrydig y gynulleidfa.

Dywedodd y llywydd eu bod wedi cael anerchiadau rhagorol, a'i fod yn hyderu yr esgorent ar ffrwyth helaeth. Hysbysodd y derbynid yr addewidion y noson hono, a'u bod i'w talu bob haner blwyddyn, ac i ddechreu yn nechreu y flwyddyn nesaf.

Yna anfonwyd tocynau o amgylch y gynulleidfa i bawb oedd yn bwriadu cyfranu at y capel newydd, i roddi i lawr arnynt symiau eu rhoddion a'u henwau.

Tra yr oeddid yn myned o amgylch gyda'r tocynau, canodd y cantorion dôn.

Gan na oddef ein terfynau i ni roddi yr holl addewidion, ni wnawn yma ond yn unig rhoddi y symiau mwyaf i lawr:-D. Roberts, Ysw., Tanyrallt, 5oop.; J. Roberts, Ysw., Tanyrallt, 250p.; Mr. Ellis, Ty Mawr, 100p, ; Mis. Williams, druggist, 100p.; Parch. H. Hughes, Brynhyfryd, 50p.; Mr. Elias (Ty Mawr, gynt), 50p; Mr. Jones, Jessamine Villa, 50p.; Mrs. Wynne, gweddw y diweddar Barch. Richard Wynne, o Ddinbych, 50p. ; Mrs. Edwards, Hendre Cottage, 50p.: Mr. Hughes, Penybryn, 50p.; Mr. Jones, Bronyberllan, 40p.; Mr. R. Davies, Bryn Coch, 40p.; Mr. Williams, Sireior, 30p.; Mrs. Williams, Sireior, 30p.; Mr. John Edwards, meddyg anifeiliaid, 25p.; Mr. William Ellis, druggist, 25p.; Mr. Roberts, diweddar o Benybryn, 25p.; Mr. Edward Lloyd, Post Office, 25p.; Parch. R. Roberts, Brynhyfyd, 20p.; Mr. H. Roberts, Manchester House, 20p.: Chwaer garedig, 20p.; Parch. William Roberts, gweinidog y lle, 10p. ; Mr. Edwards, druggist, 10p.; Mr. H. Hughes, Pensarn, top. : Mrs. Jones, Brynyliynon House, 10p.; Mr. John Jones, Castle View 10p.; Mr. E. Roberts, crydd, 10p.: Mr. John Lloyd, tailor, top.; Mr. H. Williams, Sea View, 10p.; ac ymhlith y lliaws a roddasant 5p., gallwn enwi un sydd yn aelod parchus gyda'r Wesleyaid, sef Mr. Littler. Wedi cyfrif yr holl addewidion i fyny, cafwyd fod y cyfanswm yn cyrhaedd i'r swm mawr o £1,803 15s. Oc. Pe buasai amryw gyfeillion ag sydd yn arfer bob amser a bod yn haelionus yn bresenol, credir na buasai y cyfanswm ddim llai na DWY FIL O BUNAU. Gan fod yr amser wedi myned ymhell, ni wnaeth yr hen dad hybarch. Mr. Hughes, Brynhyfryd, ond yn unig dyweyd ychydig eiriau mewn ffordd o ganmol yr haelioni anghyffredin a ddangosasid gan y cyfeillion. Ni feddyliodd erioed, meddai, weled y fath beth yn Abergele, ac yr oedd yn edrych arno fel arwydd o'u llwyddiant ymhob daioni, yn dymhorol yn gystal ag yn ysbrydol; ac yr oedd y sirioldeb a ddangosid gan bawb oedd yn y cyfarfod yn brawf eu bod yn cyfranu o'u calonau, ac oddiar gariad at lwyddiant teyrnas yr Arglwydd Iesu.

Cyfanswm y casgliad hwn pan y daeth y cwbl i law, yn ol cyfrifon manwl y Parch. Robert Roberts, Dolgellau—y pryd hwnw o Abergele—oedd £2001 18s. 7c. Ond chwanegwyd ato cyn hir symiau a adawyd gan ddwy foneddiges yn eu hewyllysiau, sef yr eiddo Mrs. Williams, Druggist, £500, a Mrs. Wynne, Post Office—cyn hyny o Ala Fowlia, Dinbych—£50. Nodwyd allan le yr adeilad yn Mawrth, 1867, dechreuwyd adeiladu ddydd Llun, Mai 13eg, a gorphenwyd yn Awst, 1868. Pregethwyd ynddo y waith gyntaf y Sabbath, Awst 9fed, gan y Parch. Henry Rees, Liverpool. Costiodd yr adeilad yn agos i bedair mil o bunau, heb gyfrif y gwaith a wnaed yn ddi—dâl gan gynifer âg wyth—ar—hugain o amaethwyr yr ardal. Ac er mor egniol oedd yr ymdrech a wnaed, yr oedd dyled o dros fil o bunau yn aros heb ei thalu.

Am rai blynyddau gadawyd y ddyled hon heb wneyd un ymgais tuag at ei lleihau. Yn niwedd 1883, modd bynag. yn gyfamserol a dyfodiad y gweinidog presenol i gartrefu yma, penderfynwyd ei dileu. Ei swm y pryd hwnw oedd 1009, neu yn hytrach 1159 os cyfrifir y £150 a roddasai y diweddar Mr. John Lloyd yn fenthyg ar y capel, ond a adawsai yn ei ewyllys i dalu y ddyled ar ol marwolaeth ei briod, ar y dealltwriaeth ei bod hi i gael y llog am y swm tra y byddai byw. Ni chyfrifid y swm hwn, gan hyny, yn hollol fel dyled. Bu Mrs. Lloyd farw Medi 1, 1889. Yn ei awydd i gefnogi yr yspryd rhagorol a welai yn y frawdoliaeth, cynygiodd Mr. David Roberts, Tanyrallt, gyfarfod yr oll a wneid gan yr eglwys a'r gynulleidfa, bunt am bunt, hyd yn £500. Ar unwaith gwelwyd y lan. Daeth rhai yn mlaen gyda'u haner canoedd, ac eraill gyda symiau llai; ac erbyn diwedd 1887 yr oedd y cwbl o'r ddyled wedi ei chlirio. Rhagfyr yr 28ain y flwyddyn hono cynhaliwyd cyfarfod arbenig i ddathlu yr amgylchiad, pryd yr hysbysai Mr. Hugh Williams, 1, Sea View—casglydd diwyd a di-orphwys y symudiad—fod ganddo £6 2s. 10½c, mewn llaw, wedi talu y ddyled a threuliau "gwyl y dathliad" hefyd. Ar derfyn y cyfarfod hwn cyfarchwyd ni gan yr hybarch Clwydfardd gyda'r englyn canlynol:—

Wele wyl anwyl inni—bywiol iawn
Iwbili i'n lloni;
Gorwych oll yw'ch cysegr chwi—
Di—ddyled dy addoli.

Yn 1887, hefyd, adeiladodd Mr. J. Herbert Roberts ysgoldy newydd a thy ynglyn â'r hen gapel ar ei draul ei hun, yr hwn a gostiodd iddo tua £400.

Ond daeth angenrhaid arnom yn fuan i fyned i ddyled drachefn. O herwydd fod y fynwent yn gorlenwi bu raid i ni yn 1888 brynu tir i'w helaethu, yr hwn a gostiodd £100; ac yn 1901—1903 gwariwyd tua £1600 am lanhau ac adgyweirio y capel, a dodi organ ynddo. Yn nechreu 1906 ymgymerasom â £50 O ddyled capel newydd Llanddulas. Ond ar gyfer y treuliau yna gadawodd Mrs. Williams, gweddw y diweddar Mr. Hugh Williams, Sea View, yr hon a fu farw Tachwedd 27, 1901, £400 yn ei hewyllys. Rhoddodd Mr. W. Ellis, Ty mawr, £100 at dalu am yr organ. A gwnaed casgliad cyffredinol yn 1903, nes dwyn y ddyled i lawr i £400.

A thra yn son am roddion, anheilwng fyddai ynom anghofio y rhestr ganlynol o gymwynasau a dderbyniwyd o bryd i bryd yn ystod y deugain mlynedd diweddaf:—

Gan y ddiweddar Mrs. Roberts, Bryngwenallt, y cafwyd yr harmonium a ddefnyddiwyd am flynyddau lawer cyn adeiladu yr organ, ac a ddefnyddir eto, yn achlysurol, yn y capel newydd.

Gan Mrs. Matthews—Miss Davies y pryd hwnw—Pant Idda, ar agoriad y capel, y cafwyd y flaggon a ddefnyddir yn ngwasanaeth y Cymundeb. A chan Mrs. Robert Ellis—

Williams y pryd hwnw—y cafwyd y cwpanau a'r platiau at yr un gwasanaeth.

Gan Miss Lloyd, Ironmonger, y cafwyd y gwpan a ddefnyddir yn ngwasanaeth Bedydd, y platiau casglu, ac yn ddiweddarach harmonium, eiddo ei diweddar chwaer, at wasanaeth yr Ysgol Sabbothol.

Gan Miss Roberts a Miss Ella Roberts, Tan yr allt, y cafwyd y piano sydd yn yr Ysgoldy.

Cafwyd, hefyd, Feibl yn rhodd gan Mrs. Edwards, Park Villas, at wasanaeth y pulpud; ac un arall gan Mrs. Vaughan, gynt o Benybryn.

Nodiadau[golygu]