Drych y Prif Oesoedd (Detholiad 1896)/Saeson
| ← Brithwyr | Drych y Prif Oesoedd (Detholiad 1896) gan Theophilus Evans golygwyd gan Owen Morgan Edwards |
PENNOD IV.
Y rhyfel rhwng y Brutaniaid a'r Saeson.
WEDI dangos eisioes i ba amgylchiadau tosturus y dygpwyd yr hen Frutaniaid. iddynt gan eu llaithder a'u meddalwch, ond yn anad dim gan eu bywyd diras a'u diystyrrwch ar Dduw mi a af rhagof i ddangos eu hynfydrwydd a'u gwallgof y tuhwnt i ddim yn deisyf cymorth y Saeson. Canys yr un a fuasai iddynt osod y blaidd yn geidwad ar yr ŵyn i'w hachub rhag y gedni a gwahodd y Saeson hwythau trosodd i ymladd drostynt yn erbyn y Brithwyr. Ac eto, nid oedd hynny ond y peth y mae Duw yn fygwth yn erbyn anufudddod. "Oni wrandewi ar lais yr Arglwydd dy Dduw, yr Arglwydd a'th dery di âg ynfydrwydd, ac â dallineb, ac â syndod calon. Ofnent y Saeson o'r blaen megis plant y fall, ac ellyllon o waelod annwn; eto y fath hurtrwydd a'u perchenogent ar hyn o dro, fel y danfonasant genhadon atynt i'w gwahodd hwy trosodd i Frydain i fod o'u plaid i ymlid ymaith y Brithwyr, y rhai nid oeddent mewn un modd yn wrolach pobl na hwynt—hwy eu hunain, pe nis gadawsent i fusgrellni a llaithder eu gorthrechu, megis y dywedodd y Rhufeiniaid lawer gwaith wrthynt.
Ni wyddis ddim, yn dda ddigon, am baham y danfonwyd am y Saeson yma gyntaf, y rhai oedd bobl o Germany gerllaw i Hanover. Dywed rhai fod amgylchiadau'r hen Frutaniaid y pryd hwnnw fel y canlyn. Fe ddisgynnodd coron y deyrnas o iawn dreftadaeth i ŵr graslawn a elwid Constans, yr hwn a gadd ei ddygiad mewn monachlog, ar fedr ei ddwyn i fyny yn grefyddwr, ac o'r achos hwnnw oedd anghydnabyddus âg arferion y llys ac â chyfreithiau'r deyrnas. Ac o'r achos hwnnw efe a osododd ddistain neu ben—reolwr dano i farnu materion y llys a'r deyrnas. Y distain hwnnw a elwid Gwrtheyrn, a dyn rhyfygus, ystrywgar, a ffals oedd efe; canys ar ol cael yr awdurdod frenhinol yn ei law, ei amcan nesaf oedd cael meddiant ei hun a lladd ei feistr. Felly efe a roddiodd wobr anwiredd i o gylch cant o feibion y fall am iddynt ruthro ar ben ystafell y brenin a'i ladd ef. Ac ar hynny, wedi gwneuthur sen a gogan-gerdd er anfri i Constans, a chaniad o fawl i Wrtheyrn, disgwyl oedfa a wnaethant i ruthro iddo; a'i ladd a orugant, a dwyn ei ben ger bron y bradwr; ac yntau a gymerth arno wylo, er na bu erioed lawenach yn ei galon. Ond i fwrw niwlen o flaen llygaid y bobl, mal y tybid nad oedd ganddo ef ddim llaw yn y mwrdd-dra, efe a barodd dorri pennau y can ŵr hynny a osododd efe ei hun ar waith. Ac felly barn rhai yw, i Wrtheyrn wahodd y Saeson i fod yn osgordd ac yn amddiffyn iddo, rhag y difreinid ef am ei fradwriaeth a'i ysgelerdra. Ond boed hynny fel y mynno, hwn sydd ddilys ddigon, fod pob peth allan o drefn, fyg fag, bendrapen ymysg y Brutaniaid ar ol ymadawiad y Rhufeiniaid oddiyma. Prin, ïe, prin iawn, yr ystyrrid pa wir hawl neu deitl, nag ychwaith pa gyneddfau da, a fyddai gan neb un a osodai gais i fod yn ben—rheolwr gwlad; ond yr hwyaf ei gleddyf a'r dirieitiaf a ymhyrddai i awdurdod ac a gadwai y rheolaeth hyd oni ddeuai un trech nag ef, i'w wthio ymaith. A hyn y mae Gildas, yr hwn a ysgrifennodd o gylch y flwyddyn o oedran Crist 546, yn ei dystiolaethu yn eglur. Ac felly Gwrtheyrn, rhag y difreinid ef, megis y gwnaed i laweroedd ereill o'i flaen, a alwodd am gymorth y Saeson, i ddiogelu ei hun ar yr orseddfainc. A hyn, yn wir, a allai fod yn un rheswm ymysg ereill; ond i ymladd â'r Brithwyr y cyflogwyd y Saeson yn bennaf dim.
Felly Gwrtheyrn, ar ol ymgynghori a'i benaethiaid, a anfonodd bedwar o wŷr anrhydeddus ei lys i wneuthur amod â'r Saeson, a'u gwahodd hwy drosodd i Frydain, sef oedd enwau y pendefigion hynny, Cadwaladr ap Tudur Ruddfaog, Rhydderch ap Cadwgan Freichfras, Meuric ap Trahaern, a Gwrgwnt ap Maelgwn Ynad, heblaw ereill o is-radd yn osgordd iddynt. Ac yno, wedi myned i ben eu siwrnai, os gwir a ddywed cronicl y Saeson,—canys Sais cynhenid sydd yn adrodd hyn o fater, nid oes air yn un cronicl Cymraeg am dano,—y cenhadon a wnaethant araith gerbron eisteddfod o Saeson yn y geiriau hyn,—
Nyni, y Brutaniaid truain, wedi ein harcholli a'n blin gystuddio gan aml ruthrau ein gelynion, ydym yn deisyf eich porth a'ch nawdd yn y cyfyngdra trallodus i'n dygpwyd ynddo ar hyn o bryd. Ein gwlad sydd eang ddigon, fflwch a diamdlawd o bob peth buddiol at gynhaliaeth dyn; cewch feddiant ynddi; digon yw hi i ni a chwithau. Hyd yn hyn y bu y Rhufeiniaid yn ymgeleddwyr tirion i ni; nesaf at va rai ni adwaenem neb a roddodd brawf mor helaeth o'u grymusdra a chwychwi. Bydded eich arfau seinio allan eich gwroldeb yn Ynys Brydain, ac ni fydd flin gennym wneuthur o'n rhan ninnau, un fath o wasanaeth a esyd eich ardderchawgrwydd arnom.
Ac yno yr atebodd y Saeson wrth fodd eu calonnau, gan ddywedyd, "Chwi ellwch hyderu arno, Frutaniaid anrhydeddus, y bydd y Saeson yn geraint cywir i chwi, ac yn barod i'ch cynorthwyo yn yr ing a'r trallod mwyaf." Y gwirionedd yw, nid yw yr araith hon ond chwedl gwneuthur y Sais; nid dim ond ei ddychymyg ei hun; canys nid oedd awdurdod y cenhadon a anfonwyd at y Saeson ddim amgen ond amodi â hwy er cymaint a chymaint o gyflog, megis y gallent hwy gytuno arno; nid oedd air o son am gael meddiant mewn un cwr o'r deyrnas.
Yr oedd ambell un, y rhai oedd a'u synhwyrau yn effro, yn darogan y wir chwedl, ac yn ofidus eu calon wrth ragweled y distryw gerwin oedd ar ddyfod. "Pan gaffo y cacwn, ebe un, "lety yng nghwch y gwenyn, gorfudd ar wir drigolion y cwch roddi lle i'r pryf gormesol. Gwae fi, na fyddo gwahodd y Saeson ddim yn gwirio dihareb, Gollwng drygwr i ysgubor gŵr da,' a llawer gwaith y gwelwyd mai Gelyn i ddyn yw ei dda.'" "Mi a glywais hen chwedl," ebe un arall, "i'r clomenod gynt amodi â'r barcutanod ar eu cadw rhag rhuthr y brain; y bodaod yn ddilys ddigon a erlidiasant y brain ymaith; ond beth er hynny? Nid hwyrach ag y byddai chwant saig felus ar y bodaod, nid dim arall a wasanaethai eu tro ond colomen at giniaw a phrydnawnfwyd. Mi gaf gan Dduw mai nid hynny a fydd corff y gaine, ar waith ein brenin da ninnau yn anfon am y Saeson. Ond nid oedd ond ambell offeiriad tlawd yn dal hyn o sylw ar bethau. Canys ar ol dychwelyd y cenhadon adref, y bu llawenydd o'r mwyaf yn y llys; a byth ni welai y brenin ynfyd ddigon o arlwy ar eu medr, na digon o ddanteithion a moethau'r ynys i'w croesawu. Ac ymhen ychydig, rywbryd ym mis Awst, yn y flwyddyn o oedran Crist 449, y tiriasant mewn tair llong, a dau frawd, Hengist a Horsa, yn flaenoriaid arnynt. Ar ol gwledda a bod yn llawen dros rai dyddiau, a llwyr gytuno ar y cyflog yr oedd y Saeson i dderbyn am eu gwasanaeth, fel na byddai dim ymrafael am hynny rhagllaw, y Saeson yno, yn wir, a roisant brofiad helaeth o'u gwroldeb a'u medr i drin arfau rhyfel; canys er nad allent fod yn nifer fawr iawn pan y gallasai tair llong eu dwyn, eto, a hwy yn awr yn borth i'r llu egwan oedd yn y deyrnas eisioes, y Brithwyr a wasgarwyd, a'u byddinoedd a ddrylliwyd, a Niawl Mor Mac Flan a dorrodd ei wddf ar ei waith yn ffoi yn frawychus ac yn fyrbwyll.
Ond fe ddarfu am onestrwydd y Saeson wrth weled mor ddifraw a musgrell oedd y trigolion, a diameu mai dynion oeddent wedi ymroddi i feddalwch a maswedd, ond yn anad dim wrth feddwl pa wlad dda fras odidog oedd ganddynt, cymaint yn rhagori ar y gornel llwm newynog oedd ganddynt hwy gartref. Ac yno hwy a ddanfonasant yn ddirgel at eu cydwladwyr i wahodd y rhai mwyaf gwaedlyd a'r cieiddiaf o honynt drosodd i Frydain, tuag at ddwyn eu hystryw drwg i ben; canys er eu bod yn barod ddigon o honynt eu hunain, ond nid oedd eu nifer eto yn ddigon. "Y wlad," ebe hwy, sydd odidog a chnydfawr, gwlad doreithiog a hyfryd, ond y trigolion ydynt lesg, a llaith, a diofal. Os ydych gall, na arhoswch gartref i newynu, ond cymerwch galon gwŷr, a deuwch drosodd gyda ni. Ni roddir gwlad i fusgrell. Ein cydfwriad yw, i ruthro ar y trigolion swrth, megis y byddo'r wlad yn eiddo ein hunain; felly gwybyddwch fod eich arfau yn awchus ac yn gywrain i ladd."
Nid oedd dim llawer iawn achos canlyn arnynt i'w perswadio; digon o anogaeth oedd cael anrheithio'r wlad ar ol lladd a mwrddro y trigolion. Felly yn ebrwydd y cynullodd llu mawr o honynt, pedwar cymaint a'r waith gyntaf, ac ymhlith ereill, dau fab i Hengist, a merch iddo a elwid Rhonwen. Y sawl o'r Brutaniaid ag oedd a'u llygaid yn agored a edrychasant yn chwithig ar y fath lu gormesol o farbariaid arfog yn tirio heb gennad; ond y brenin ynfyd, Gwrtheyrn dan ei enw, a'u hymgeleddodd; a thuag at ddistewi mân-son y bobl, efe a ddywed mai yn gynorthwy yn erbyn y gelynion y daethant, rhag bod y fyddin gyntaf yn anigonol. Yr oedd Hengist erbyn hyn wedi adnabod tymer y brenin, ac er maint o anrhegion, heblaw eu cyflog, ag oedd efe a'i wŷr wedi eu derbyn, eto efe a fynnai gael dinas gaerog dan ei lywodraeth. Fel y byddwyf," eb efe, "yn anrhydeddus ymhlith y tywysogion, megis y bu fy hen deidiau yn eu gwlad eu hunain." Ond atebodd Gwrtheyrn, Ha ŵr da, nid yw hynny weddus; canys estron a phagan ydwyt ti; a phe i'th anrhydeddwn di megis bonheddig cynhwynol o'm gwlad fy hun, y tywysogion a safent yn erbyn hynny." "Ond, O arglwydd frenin," ebe Hengist, caniata i'th was gymaint o dir i adeiladu castell ag yr amgylchyna carrai." "Ti a gei gymaint a hynny yn rhwydd," ebe Gwrtheyrn. Ac ar hynny y cymerth Hengist groen tarw, ac a'i holltodd yn un garrai, ac yn y lle cadarnaf efe a amgylchynodd gymaint a chae gweddol o dir, ac a adeiladodd yno gaer freiniol, yr hon a elwid gynt gan y Brutaniaid Caer y garrai, eithr yn awr gan y Saeson, Doncaster, h.y., Thong-chester.
Ac yno Hengist a wahoddodd y brenin i weled y gaer newydd, a'r marchogion a ddaethant o Germany; a gwnaethpwyd yno wledd fawr o bob moethau da ac amheuthyn fwydydd dantaith. Ond yn niwedd y cwt, a Hengist yn gwybod eisioes mai dyn mursenaidd oedd Gwrtheyrn, efe a barodd i'w ferch Ronwen wisgo'n wych odidog am dani, ac i ddyfod i'r bwrdd i lenwi gwin i'r brenin; a daeth ystryw Hengist i ben wrth fodd ei galon; canys y brenin anllad a hoffodd yr eneth, a hithau,
"Yr eneth frau aniwair,
Ni ddyd wich, ni ddywed air," [1]
ond cydsynio yn ebrwydd ag ef; a phan geryddwyd ef am ei bechod a'i loddest gan Fodin, esgob Llundain, megis y gweddai i ŵr o'i broffes wneuthur, y brenin yn ei wyn gynddeiriog, a ergydiodd waewffon at ei galon, ac a gymerth Ronwen yn gariadferch iddo. Geiriau'r cronicl ydynt, Gwedi meddwi Gwrtheyrn, neidiaw a orug diaf ynddo, a pheri iddo gydsyniaw a'r baganes ysgymun heb fedydd arni."
Wedi i hyn ddyfod cystal i ben wrth fodd y Saeson, yno disgwyl a wnaethant am amser cyfaddas i ruthro ar eu meistriaid. Yn gyntaf, achwyn a wnaethant nad oedd eu cyflog agos gymaint ag oedd eu gwroldeb yn ei haeddu, er nad oedd hyn ddim oll ond eweryl gwneuthur; eto i gau eu safnau cawsant ychwaneg, yr hyn a'u distawodd dros ychydig. Ond megis y dywed y ddihareb, hawdd gan foneddig fin—gamu," felly hefyd hawdd yw digio dig, canys yr un don hagr oedd fyth yn bytheirio yn eu safnau, nad oedd dim cystadledd rhwng eu cyflog a'r gwasanaeth oeddent hwy yn ei wneuthur. "A raid i ni," ebe hwy, "fentro ein hoedlau am ffiloreg ac ambell geiniog gwta, i'ch cadw chwi yn ddiogel a difraw i ymlenwi mewn tafarnau, ddynionach musgrell segur ag ydych? Na wnawn ddim, ni fedrwn rannu arnom ein hunain."
Ac felly yn wir y gwnaethant y ffordd nesaf; canys ar ol dyfod rhai miloedd o honynt drachefn o Germany, a hwy yn awr yn gweled eu hunain yn gryfion eu gwala o nifer, a chwedi heddychu a'r Brithwyr, rhuthro a wnaethant ar y trigolion, megis cynifer o gigyddion anrhugarog yn ymbesgi ar waed, heb arbed na dyn na dynes, na boneddig na gwreng, nac hen na ieuainc. Nid oedd o gylch glan Tafwysc, Kent, a Llundain, a'r wlad oddi amgylch hyd at Rydychen, —ac ni chyraeddodd crafangau plant y felldith ddim llawer pellach, ddim ond yr wbwb gwyllt, ac oernad, ac ymdrybaeddu mewn gwaed, a drychau tosturus y meirw. Ac ar lan Hafren, o Gaerloyw i'r Amwythig, ac oddi yno tua Chaerlleon Gawr, yr oedd y Brithwyr hwythau, rhai a chleddyfau, rhai a gwaewffyn, rhai a chigweiniau, a rhai a bwyeill daufiniog, yn dieneidio ac yn difrodi mor ysgeler a phan y bo llifeiriant disymwth gan gafod twrwf yn ysgubo gyda'r ffrw1, ac yn gyrru bendramwnwgl dai a daear, deri a da, a pha beth bynnag a fo ar eu ffordd. Felly nid oedd ond drychau marwolaeth a distryw o'r dwyrain hyd y gorllewin. Y trefydd a'r dinasoedd oeddent yn fflamio hyd entrych awyr, yr eglwysydd a'r monachlogydd a losgwyd hefyd â thân, ac a fwriwyd i lawr yn ganddryll. Ac o herwydd mai yno gan mwyaf y ciliodd y gwŷr llen, yr esgobion, yr offeiriaid, a gweinidogion crefydd, megis i gynifer dinas noddfa, ond ni wnai barbariaid ysgeler ddim rhagor rhwng lle cysegredig a beudy, yr esgobion, yr offeiriaid, &c., a ferhyrwyd megis ereill, lle y byddai eu haelodau yn gymysg blith-drafflith a thalpau chwilfriw yr adeilad. A'r rhai a laddwyd ar wyneb y maes a adawyd yno yn grugiau draw ac yma, naill ai i bryfedu a drewi, neu fod yn borthiant i'r cŵn a'r bleiddiaid ac adar ysgly faeth. Ar air, preswylwyr y fro a ferthyrwyd agos drwy bob cantref yn Lloegr, ond y sawl a allodd ddiane, gydag ychydig luniaeth, i'r ogofau a'r anialwch. Ond gwŷr blaenau gwlad a'r mynydddir a ymgadwasant heb nemawr o daro, ond a gawsant o gyffro.
Wedi i'r ffeilstion digred, plant y fall, orffen lladd a llosgi, y rhan fwyaf o honynt, ansier am ba achos, a ddychwelasant adref i Germany. Tybia rhai mai yr achos o'u myned mor ddisymwth i dir eu gwlad, oedd, rhag y buasai sawyr y celaneddau meirw y rhai a adawsant yn bentyrrau ar wyneb y maes heb feddrod, beri afiechyd, a bod yn bla iddynt; ond barn ereill yw, iddynt lwytho eu cylla cigfreiniog yn rhy dynn, ac iddynt ddewis, er mwyn cael eu cynefinol iechyd, fyned adref dros ennyd i dir eu gwlad, er cael budd a lleshad y fôr-wybr. naill neu'r llall oedd yn ddilys ddigon yr achos, neu ond odid bob un o'r ddau, sef drygsawr y celaneddau, ac ymlenwi nes bod yn dordyn. Ond myned adref yn ddiameu a wnaethant; a chyn belled a ellir gasglu oddiwrth hen hanesion, hwy a arosasant gartref bum mlynedd neu chwech cyn dyfod drachefn i Ynys Brydain. Canys yn y flwyddyn o oedran Crist 449, y gwahoddwyd hwy drosodd gyntaf; o gylch deng mlynedd y buont yn weision cyflog yng ngwasanaeth y Brutaniaid i ymladd drostynt, cyn iddynt yn felldigedig dorri eu hamod a rhuthro arnynt; ac nid oes dim son am danynt mwyach hyd y flwyddyn 465. Ond boed hynny fel y mynno, wedi i weddillion y Brutaniaid ymgynnull o'r tyllau ar ol y lladdfa echrydus uchod, a galw yn egniol ar Dduw am ei gymorth, di-freinio Gwrtheyrn a wnaethant, ac nid oedd efe ond trawsfeddiannwr ar y cyntaf, a gosod y goron ar ben câr iddo a wnaethant, a elwid Gwrthefyr, yr hwn am ei fod yn ŵr arafaidd a duwiol, ac eto yn llawn calondid, a gyfenwir Gwrthefyr Fendigaid.
Ar eu gwaith yn bwrw heibio Gwrtheyrn o fod yn frenin, mab iddo a elwid Pascen, o'i lid a'i cherwder yn gweled gŵr arall yn gwisgo coron y deyrnas, a ymadawodd a'r wlad, ac a aeth, Suddas bradychus ag oedd, yn union at y Saeson, a chymodi a wnaeth ef â hwy, a myned yn un-gar unesgar; a'r bradwr hwnnw,—a bradwr o hyd a fu distryw Brydain,—a fu, ond odid, yr achos pennaf o'u dyfodiad y waith hon i Frydain, i ddial y sarhad o ddifreinio ei dad. Ond gwell a fuasai iddo ef a hwythau fod yn llonydd; canys am y brenin duwiol Gwrthefyr, cymaint oedd yr enw am dano wedi ymdaenu ar led, fel y bu hoff gan galonnau holl ieuenctid y deyrnas ddwyn arfau dano; ac yntau a osododd ar y llu, yn nesaf ato ei hun mewn awdurdod a gallu, wr graslawn a elwid Emrys Benaur, tad yr hwn yng nghyda'r rhan fwyaf o'i gyfneseifiaid a laddwyd yn y mwrdra creulon y soniwyd am dano uchod. A gŵr rhagorol oedd hwn hefyd; heblaw ei fod yn rhyfelwr enwog, efe "a rodiodd o flaen Duw mewn gwirionedd, cyfiawnder, ac uniondeb calon, ac eto fel llew i ymladd dros fraint ei wlad a'r eglwys gatholig. Ac a hwy a'u hymddried yn yr Arglwydd Dduw, ac yn glynu wrtho â'u holl galon ac â'u holl enaid, ar waith y ddwy gad yn bloeddio i'r frwydr, Emrys a weddiodd ar yr Arglwydd â'i holl egni; ac yno, y ddau lu a ergydiasant yn ffyrnig y naill at y llall, a buan y cuddiwyd y maes â chelaneddau y clwyfus a'r meirw. Emrys oedd ar farch rhygynog yn gyrru megis mellten o restr i restr, i osod calon yn ei wŷr, rhag bod neb o honynt yn llaesu, ac yn troi eu cefn ar y gelynion; a thrwy borth Duw, y Bru—taniaid a enillasant y maes, a'u gelynion a wasgarwyd, rhai yn ffoi gyda'r Brithwyr i Iscoed Celyddon neu Scotland, ac ereill i dir eu gwlad y tu draw i'r môr. O gylch y flwyddyn o oedran Crist 465 y bu hyn.
Er ennill y maes ar y gwŷr arfog, a'u hymlid ymaith, eto chwith fu gan y Brutaniaid ruthro ar y gwragedd a'r plant a adawodd y Saeson ar eu hol, ond eu gadael a wnaethant i fyw yn llonydd yn y wlad. Ond "gwneler cymwynas i ddyn drwg, ac efe a dâl y mawr ddrwg am dano;" ymgoledded dyn sarff yn ei fynwes, ac efe a fydd debyg o gael ei frathu. Ac felly Rhonwen hithau, y Saesones, merch Hengist, a gordderchwraig Gwrtheyrn, yn lle bod yn ddiolchgar am y tiriondeb a'r ffafr a ddangoswyd iddi hi a'i heiddo, a osododd ei synwyr ar waith i wenwyno y brenin da, Gwrthefyr Fendigaid; a thuag at ddwyn ei hystryw uffernol i ben, hi a roddodd yr hanner o'r holl drysor ar a feddai hi yn y byd, i lanc o ysbryd eofn ac ysgeler a elwid Ebissa; ac yntau a ymrithiodd megis garddwr, ac ar foreugwaith, tra yr oedd y brenin yn rhodio yn ei ardd, y bradwr du a'i hanrhegodd a thusw o flodau briallu, a mwg gwenwyn marwol wedi anadlu arnynt. Ac yno pan gydnabu Gwrthefyr ddarfod ei wenwyno, ond y bradwr a ddiangodd ymaith yn ddistaw at Ronwen, efe a alwodd ei holl dywysogion ato, a chynghori a orug bawb o honynt i amddiffyn eu gwlad a'u gwir ddyled rhag estron genedl. A rhannu ei gyfoeth a wnaeth efe i bawb o'r tywysogion; a gochymynnodd losgi ei gorff, a rhoddi ei ludw mewn delw o efydd ar lun gŵr yn y porthladd lle y byddai estron genedl yn ceisio dyfod i dir, gan ddywedyd mai diau oedd na ddeuent fyth tra y gwelent ei lun ef yno. Ond wedi marw Gwrthefyr, ni wnaeth y tywysogion megis yr archasai efe iddynt, ond ei gladdu ef yng Nghaerludd a wnaethant. Y fath oedd dewrder ac arial calon y brenin godidog hwn, fel megis y bu efe yn ffrewyll yn ystlysau'r Saeson tra y bu efe byw, felly efe a chwenychai fod yn ddychryn iddynt hyd yn oed ar ol ei farw. Ond ebe'r bardd,—
"Er heddwch nac er rhyfel,
Gwenynen farw ni chasgl fêl."
A glybuwyd son erioed am bobl mor wallgofus ac ynfyd ag a fu y Brutaniaid ar hyn o bryd? Canys Gwrtheyrn, yr hwn a ddifreiniasant rai blynyddoedd o'r blaen am ei ddiddarbodaeth yn bradychu ei wlad i ddwylaw estroniaid, a gafodd y llywodraeth yn ei law eto; ac nid oedd Rhonwen yn ewyllysio ond dyfod hynny i ben; canys wedi ei sicrhau ef yn y frenhiniaeth, hi a anfonodd yn chwipyn genhadon hyd yn Germany, i hysbysu i'w thad iddi hi yn ystrywgar ddigon wneyd pen ar Wrthefyr, a bod Gwrtheyrn, gŵr ag oedd hoff ganddo genedl y Saeson, wedi ei ddyrchafu i eistedd ar yr orseddfainc yn ei le. Ha, ha," ebe Hengist yno wrth ei wŷr, "y mae i ni obaith eto; oes. hwy a'i hatebasant ef â gwên ddiflas,—" Gobaith ansicr iawn ydyw hynny: canys nyni a ddirmygasom ormod ar y Brutaniaid eisioes, a phobl lewion ydynt hwythau wedi llidio." Ffi, ffi," ebe Hengist, na lwfrhaed eich calon, yr ym ni yn gyfrwysach na hwy; pan ballo nerth, ni fedrwn gynllwyn." Ac yno, efe a gynullodd yng nghylch pymtheg mil o wŷr arfog, heblaw gwragedd a phlant, ac a hwyliodd trosodd i Frydain mor ebrwydd fyth ag oedd bosibl, canys efe a wyddai mai hawdd cymod lle bydd cariad, y fath oedd ei hyder ar y brenin hanner call hwnnw, Gwrtheyrn. Ond pan welodd y Brutaniaid y fath lynges fawr, o gylch deugain o ysgraffau, yn hwylio parth ag atynt, sicrhau y porthladd a wnaethant fel nad allent dirio. Ac ar hynny y gosododd Hengist arwydd tangnefedd i siomi y Brutaniaid, ac a ddanfonodd genhadon i fynegi i'r brenin mai nid er molest yn y byd yr hwyliodd efe i Frydain y waith honno a'r fath lu ganddo, ond i gynorthwyo y brenin i ennill ei goron, yr hon a gipiwyd yn anghyfiawn oddiwrtho. "Canys ni wyddem ni ddim amgen," ebe hwy, "onid oedd Gwrthefyr eto yn fyw, ac yn trawsfeddiannu y goron." "Teg iawn, ebe Gwrtheyrn, ac a ddiolchodd iddynt am eu cariad. "Boed gwiw gan eich mawrhydi gan hynny," ebe hwy, "i apwyntio rhyw ddiwrnod, fel y caffo Hengist ein harglwydd gael siarad wyneb yn wyneb a'ch brenhinol uchelder." O ewyllys fy nghalon," ebe Gwrtheyrn. "Ond, O arglwydd frenin," ebe hwy eto, fel yr ymddangoso yn eglur i'r byd ein bod ni yn heddychol ac ar feddwl da, deued pawb yn ddiarfog i'r lle gosodedig a welo eich "Da mawrhydi chwi yn dda i'w bennu arno." y dywedwch," ebe Gwrtheyrn, "ac nyni a gyfarfyddwn ddydd Calan Mai nesaf, yng ngwastadedd Caer Caradoc."
Wedi i Hengist fel hyn ymgynhesu â'r brenin didoreth, a hawdd cynneu tân mewn hen aelwyd, yno ei ferch Rhonwen a ddaeth i ymweled âg ef, ac adrodd wrtho mor ddichellgar y bu hi i wenwyno Gwrthefyr. "Da merch i!" ebe Hengist, "wele merch dy dad yn llwyr wyt ti, mi a ddywedaf hynny am danat."
Hengist ar hyn a barodd alw ynghyd ei farchogion, ac ar ol adrodd mor ystrywgar y darfu i Ronwen wenwyno Gwrthefyr Fendigaid, yna efe a ddywedodd wrthynt,—Dydd Calan Mai nesaf yr ydym i gyfarfod â phendefigion y Brutaniaid dan rith i wneyd amod o heddwch â hwy; ond yn wir ddiau ar fedr eu lladd bob mab gwraig, cystowcwn ag ydynt. Canys wedi i ni ladd y goreuon, rhydd hynny gymaint o fraw yn y werinos talog, fel na bo calon yn neb i'n gwrthsefyll. Ond i ddwyn i ben hyn o or—chwyl yn gyfrwys, dyged pawb o honoch gyllell awchlym ddaufiniog, megis cyllell cigydd, yn ei lawes, a phan ddywedwyf i wrthych, Nemet cour saxes (hyn ydyw, Ymafled pawb yn ei gyllell '), lladded pawb y nesaf ato. Wele gorchymyn a gawsoch; ymddygwch fel gwŷr, ac nac arbed eich llygaid.'
Ar y dydd apwyntiedig cyfarfod a wnaethant; ac er ychwaneg o argoelion cariad, Hengist a'u perswadiodd yn hawdd i eistedd Fritwn a Sais bob yn ail, blith drafflith o amgylch y byrddau; ond wedi ciniawa a dechreu myned yn llawen, y cododd Hengist ar ei draed, ac a waeddodd," Nemet cour saxes. Ac yn ddiatreg ymaflyd a wnaeth pob un gyda'r gair yn ei gyllell, a thrywanu y nesaf ato, a hynny gyda chyn lleied o dosturi a phan y bo cigydd yn gollwng gwaed mochyn. Ychwaneg na thri chant o bendefigion a goreuon y deyrnas a ferthyrwyd yn dra mileinig yn y wledd waedlyd honno ar ddydd Calan Mai. Ond Eidiol, iarll Caerloyw, a ddiangodd yn ddidaro, o nerth trosol a gafodd efe dan ei draed, ac â'r trosol hwnnw efe a laddodd ddeng ŵr a thriugain o blant y fall, y Saeson; canys gŵr glew oedd hwnnw. Er nad oedd ganddo ond trosol, eto ni a welwn wirio hen ddihareb,—"Ni ddiffyg arf ar was gwych." Ac medd dihareb arall,—'Glew a a fydd llew hyd yn llwyd.' Yn y flwy ddyn o oedran Crist 472 y bu hynny.
Fe ddamweiniodd i mi weled un o'r cyllill hirion hynny, ac un hagr hell oedd hi oedd ynghylch saith modfedd o hyd, ac yn; y llafn ychwaneg na hanner modfedd o led, ac yn ddau-finiog pum modfedd o'r saith; ei charn oedd eleffant, a manylwaith cywrain arno, a llun benyw a bwl crwn yn ei llaw aswy, a'r llaw ddeau ar ben ei chlun; ac yr oedd llun gwas ieuanc wrth y tu deau o honi, a'r haul o amgylch ei ben; ei gwain oedd eleffant hefyd, wedi ei weithio yn gywrain iawn. Ac meddent hwy, yr oedd y gyllell hon yn un o'r rhai fu gan y Saeson yn lladd penaethiaid y Cymry.
"Gwae ddydd anedwydd anwir,
Gwae rhag yr hen gyllell hir!"
Wedi ymdanu y newydd galarus o'r mwrdra hwn ar led, y werin bobl a fu agos i amhwyllo gan ofn, megis ysgolhaig ieuanc, newydd fyned i'r ysgol, yn cyffro bob cymal ar weled meistr gerwin yn ystwytho llanc diwaith na fynnai edrych ar ei lyfr. Nid oedd y pryd hwnnw gan y Brutaniaid ddim ychwaneg na saith mil o wŷr arfog, y fath ag oeddent; ac ni allwn ddal sylw mai pobl anghall o hyd oeddent yn hyn o beth, sef yn gadael y milwyr fyned ar wasgar ar ol iddynt hwy unwaith gael y trechaf ar eu gelynion. Beth oedd saith mil o wŷr mewn teyrnas a chymaint o ergyd barbariaid arni? Ac yma ar waith y llu egwan, heb yn awr un uchel gadben o ŵr profiadol calonnog yn flaenor arnynt, canys Emrys Ben-aur a ddiswyddwyd ar ol dyfod Gwrtheyrn i reoli eilwaith,—ar eu gwaith, meddaf, yn llaes-wynebu eu gelynion, hwy a sathrwyd gan y Saeson, megis march rhegynog yn torri crin-gae, neu megis y difa fflam o dân berth o eithin crin. A'r Saeson yno a oresgynasant y cwbl o gylch Llundain a'r wlad o amgylch, heb feiddio o neb symud ei dafod yn eu herbyn.
Gwrtheyrn yno, dyn pen-dreigl ag oedd, a aeth ar encil tua Gwynedd, ac megis Saul yn ei gyfyngdra yn ymgynghori â'r ddewines o Endor, felly yntau a ymgynghorodd â'i ddoethion, gwŷr ond odid ddim callach nag yntau, ynghylch pa beth oedd oreu wneuthur yn y fath adfyd a chaledi. A'u barn hwy oedd yn un a chytun, i adeiladu castell o fewn Eryri, fel y caffent ryw breswylfa ddiogel mewn lle anial allan o olwg y byd. Ond cymaint a adeiladid y dydd, os gwir yw'r chwedl, a syrthiai yn y nos, ac ni ellid mewn un modd yn y byd beri i'r gwaith sefyll. A'r brenin a ymofynnodd â'r dewiniaid, a'i ddeuddeg prif-fardd, ond ni fedrent beth i ateb. "Ond," ebe un o honynt, ac ychydig fwy o synwyr pen ynddo nag yn y lleill, dywedwn rywbeth amhosibl i fod, rhag na bo anair i'r dewiniaid." Felly ymhen ychydig, megis pe buasent wedi hylldremio ar y planedau, adrodd a wnaethant, "Pe ceid gwaed mab heb dad iddo, a phe cymysgid hwnnw â'r dwfr ac a'r calch, fe saif y gwaith. Garw yw eich chwedl," ebe Gwrtheyrn, ac yn gall ei wala yn hyn, megis ymhob peth arall, efe a anfonodd swyddogion i bob man o Gymru, canys yng Nghymru yr oedd ganddo awdurdod eto, i ymofyn pa le y ganesid un mab heb dad iddo. A gwedi tramwyo gan mwyaf yr holl ardaloedd, er cryn ddifyrrwch i'r bobl, y daeth dau o honynt i dref a elwid Caerfyrddin, ac ym mhorth y ddinas y clywent ddau lanc ieuanc yn ymdaeru. Enw'r naill oedd Myrddin, a Dynawt y llall. Ebe Dynawt wrth Myrddin," Pa achos yr ymrysoni di â myfi? canys dyn tyngedfennol wyt ti heb dad, a minnau sydd o lin brenhinol o ran tad a mam. "Boed wir dy chwedl," ebe'r cenhadon yno wrth eu gilydd, ac a aethant at faer y dref i ddangos eu hawdurdod i ddwyn Myrddin a'i fam at y brenin i Wynedd. Wedi eu dyfod ger bron, Gwrtheyrn a ofynnodd mab i bwy oedd y llanc. A'i fam a atebodd, mai hi oedd ei fam: ond nad oedd ganddo dad. Y brenin ar hynny a ddywedodd wrth Myrddin, "Y mae'n rhaid i gael dy waed. "Pa les a wna fy ngwaed i mi mwy na gwaed dyn arall?" ebe Myrddin. "Am ddywedyd o'm deuddeg prif-fardd y pair dy waed di i'r gwaith sefyll yn dragywydd," ebe'r brenin. A Myrddin a ofynnodd i'r dewiniaid am yr achos ag oedd yn llestair ac yn rhwystro i'r gwaith sefyll; a phryd nas gallasent roddi ateb iddo, efe a'u galwodd yn dwyllwyr a brad wyr celwyddog. Yr achos na saif y gwaith,eb efe, yw, am fod llynclyn dan wadn yr adeilad. A phan, wrth ei arch ef, y cloddiwyd y ddaear odditanodd, fe gafwyd llynclyn yno yn ddilys ddigon, megis yr oedd efe yn barnu ym mlaen llaw. A'r brenin ar hynny a anrhydeddodd Fyrddin, ond a barodd ladd y deuddeg priffardd, am eu bod yn dwyllwyr ac yn cymeryd arnynt y peth ni wyddent. Y mae eu beddau i'w gweled yno hyd heddyw, yn adnabyddus wrth enw Beddau'r Dewiniaid.
Gwrtheyrn a symudodd oddiyno i Ddeheubarth, i lan Teifi; ac mewn lle anial yng nghanol creigydd a mynydd-dir yr adeiladodd fath o gastell, yr hwn yn ddiau oedd y pryd hwnnw mewn lle anghyfannedd ddigon, ymhell allan o glybod a golwg y byd; ond nid er diben crefyddol y dewisodd efe fyned fel hyn ar encil; oblegid efe, dyn diras ag oedd, megis Ahab, y gwaethaf o frenhinoedd Israel, "a ymwerthodd wneuthur yr hyn oedd ddrwg yng ngolwg yr Arglwydd." Fel y glawiodd yr Arglwydd dan a brwmstan ar Sodom a Gomorrah, felly yma y cafododd eirias-dân wybrenol, yr hwn a ysodd yr adeilad a phawb o'i fewn yn ulw. A'r man a elwir hyd heddyw, Craig Gwrtheyrn; o gylch hanner y ffordd rhwng Llanbedr pont Stephan, a Chastell Newydd yn Emlyn, ar lan Teifi, a rhandir Caerfyrddin. Yn y flwyddyn o oedran Crist 480 y bu hynny.
Yn y cyfamser yr oedd y Saeson yn ddygn ormesol yn creuloni yng Nghent a'r wlad o amgylch; y pendefigion, y cyfoethogion, yr uchelwyr, a ddienyddiwyd bob mab gwraig yn y parthau hyn; ond y cyffredin a arbedwyd i fod yn gaethweision, megis cynifer asyn llwythog, i ddwyn beichiau. Yr oedd hyn yn ddilys ddigon yn fyd caled, ac yn fywyd chwerw; eu palasau, gerddi, perllannoedd, a'u gweirgloddiau, ym meddiant barbariaid anrhugarog a mwrddwyr; y perchenogion yn gorwedd yn gelaneddau ar wyneb y maes, yn borthiant i eryrod a chigfrain; y cyffredin yn gaethweision i baganiaid ysgeler, plant y felldith, yn addoli delwau. Ond eto, y mae'n weddus i ni addef mai pobl ddrwg fucheddol oedd y Brutaniaid hwythau, pobl yn wir wedi ymroddi i aflendid, anwiredd, a thywallt gwaed gwirion; am hynny yr Arglwydd a'u purodd hwy mewn pair cystudd, ac a'u gwerthodd hwy i law eu gelynion. "Os rhodio a wnewch yn y gwrthwyneb i mi," ebe Duw wrth yr Israeliaid gynt, yna y rhodiaf innau yn y gwrthwyneb i chwithau; a dygaf arnoch gleddyf, yr hwn a ddial fy nghyfamod; a phan ymgasgloch i'ch dinasoedd, yna yr anfonaf haint i'ch mysg, a chwi a roddir yn llaw y gelyn." Pechod yr Israeliaid hefyd oedd godineb ac ymlenwi yn nyddiau hawddfyd. "Oeddent fel meirch porthiannus y bore; gweryrent bob un ar wraig ei gymydog. "Ond pan laddai efe hwy," hynny ydyw, pan ymwelai'r Arglwydd mewn barn â hwynt, "hwy a'i ceisient ef, ac a ddychwelent; cofient hefyd mai Duw oedd eu craig, ac mai y Goruchaf Dduw oedd eu Gwaredydd."
Yr un fath bobl oedd y Brutaniaid hwythau; rhai yn ymgeisio â Duw mewn cyfyngura, ac yn ei wrthod mewn helaethrwydd. Ac felly ar hyn o bryd, tra'r oedd y Saeson trwy frad a chreulonder wedi trawsfeddiannu rhan fawr o Loegr, gweddillion y Brutaniaid a ddychwelasant at yr Arglwydd eu Duw, â'u holl galon a'u holl egni. Emrys Benaur oedd yn awr eu brenin, a fu ben cadben y llu yn amser Gwrthefyr Fendigaid, megis y soniwyd o'r blaen; a chymaint oedd ei glod wedi eangu dros yr holl deyrnas, fel prin oedd gŵr o ugain i hanner cant oed na chwenychai ddwyn arfau dano. A gwŷr Gwynedd a Deheudir hefyd ar hyn o bryd ddaethant yn gymorth cyfamserol i'w brodyr yn Lloegr; ac, yn wir, achos da paham; canys fe rydd pob un fenthyg ei law i ddiffodd tŷ ar dân, a phob un a ymgyfyd â'i arf yn ei law i daro ci cynddeiriog yn ei dalcen. Felly, a hwy yn awr yn llu cadarn, a'u hymddiried yn yr Arglwydd, myned a wnaethant yn uniongyrch, a danfon gwys at y gelynion i ymadael o Frydain; neu, os oedd calon ynddynt i ymladd, deuent i'r maes, ac ymladdent yn deg, ac nid fel bradwyr yn cynllwyn am waed dan rith cyfeillion. Hengist ar hynny a wrychiodd, canys yr oedd yr hen gadnaw yn fyw eto, ac yn awr o gylch saith a thriugain oed; ac ar ol ymgynghori â'i frawd Hors, ac ereill o'i gadbeniaid, efe a atebodd i'r penrhingyll a anfonodd Emrys ato, "fod ganddo ef gystal hawl yn y tir a oresgynasai efe drwy nerth arfau a'r goreu o'r Brutaniaid. Serenbren am eu bygwl."
Ar hynny, rywbryd ym mis Mai, yn y flwyddyn o oedran Crist 484, y bu ymladdfa greulon rhwng y ddwy genedl; y naill yn ymwroli er gyrru estrongenedl, bradwyr a mwrddwyr, allan o'u gwlad; a'r llall yn ffyrnigo fel ellyllon er cadw craff yn eu trawsfeddiannau anghyfiawn. Ar ol cwympo cannoedd o bob parth, yn enwedig o blaid y Saeson, dynesu a wnaethant yn dra llidiog i ymladd law-law; a chethin oedd yr olwg i weled rhai wedi eu hollti yn eu canol, rhai yn fyr o fraich, ac ereill o goes. Hors a wanwyd yn ei wddf, a Hengist a ddaliwyd yn garcharor, a'r lleill ar hynny a ffoisant, ond y rhan fwyaf yn archolledig a dart o'u tu ol. Y sawdwyr yno a lusgasant Hengist gerfydd ei farf tua phabell y brenin, a phan oedd dadl yn eu mysg ynghylch pa beth a wneid o hono, Dyfrig, archesgob Caerlleon-ar-Wysg, a gododd ar ei draed ac a ddywedodd,—"Petai pob un o honoch chwi am ei ryddhau ef, myfi, ie myfi, ag wyf yn esgob, a'i drylliwn ef yn chwilfriw; canys mi a ganlynwn siampl y proffwyd Samuel, yr hwn, pan oedd Agag, brenin yr Amaleciaid, yn ei law, a ddywedodd, Fel y diblantodd dy gleddyf di wragedd, felly y diblentir dy fam dithau ym mysg gwragedd. A Samuel a ddarn—iodd Agag gerbron yr Arglwydd yn Gilgal.' Gwnewch chwithau, anwyl wŷr," eb efe, yr un ffunud a Hengist, yr hwn sydd megis ail Agag." Ar hynny, Eidiol, iarll Caerloyw, a ruthrodd arno, ac a'i lladdodd. Gyda bod y cleddyf ynddo, yna chwi a welech yr holl lu yn gwasgaru, rhai yma, rhai acw, i geisio bob un ei garreg i daflu arno; a chyn nosi, yr oedd yno gryn garn ar ei ben, megis yr oeddid yn arferol o wneuthur â drwgweithredwyr, y rhai, oddiwrth hyn, a gyfenwir yn Garn-ladron.
Emrys Benaur oedd yn awr yn eistedd yn ddiogel ar yr orseddfainc; a chyn gwneuthur un peth arall, adgyweirio tŷ na dinas, efe a barodd talu diolch cyffredinol i Dduw ymhob eglwys blwyf a chadeiriol o fewn y deyrnas, am deilyngu o hono adael ei fendith i gydgerdded â'u Ac yn harfau er darostwng y gelynion. ebrwydd, y gweddillion o'r Saeson a adawyd yn fyw, a ymostyngasant ger ei fron, a lludw ar eu pennau, a chebystrau am eu gyddfau, yn taer ymbil ar fod yn wiw gan y brenin i ganiatau ond eu hoedl yn unig iddynt. Y brenin yno a ymgynghorodd â'i benaethiaid; a barn Dyfrig, yr archesgob, oedd hyn,—"Y Gibeoniaid," ebe efe, a geisiasant amodau heddwch gan yr Israeliaid, er nad oedd hynny ond mewn twyll, ac a'i cawsant. Ac a fyddwn ni, Gristnogion, yn greulonach nag Iddewon, i gau allan y Saeson oddiwrth drugaredd? Y mae'r deyrnas yn eang ddigon; y mae llawer o dir eto yn annghyfannedd; gadewch iddynt drigo yn y mynydd-dir a'r diffeithwch, fel y byddont yn weision yn dragywydd i ni." A'r brenin, ar hynny, a ganiataodd eu hoedl iddynt, ar eu gwaith yn cymeryd llw o ufudd-dod i goron Lloegr, ac na ddygent arfau byth rhagllaw yn erbyn y Brutaniaid.
Chwi a glywsoch eisoes fod i Wrtheyrn fab a elwid Pascen, yr hwn, pan goronwyd Emrys Benaur yn frenin, a aeth eilwaith yn llidiog i Sermania, gwlad y Saeson, i'w cymell trosodd i Frydain i ennill y deyrnas oddiar Emrys. Ac ar ol iddo, drwy weniaith ac addewidion mawr, gynnull ato lu mawr o wŷr arfog, efe a hwyliodd gyda hwy mewn pymtheg llong, ac a diriodd yn ddiangol yn Iscoed Celyddon, a elwir heddyw Scotland, lle y gadawodd efe y Saeson gyda'u cydwladwyr, y rhai a arbedodd Emrys Benaur, ac a ganiataodd eu hoedl iddynt ar ddeisyfiad Dyfrig, archesgob Caerlleon-ar-Wysg. Am dano ei hun, gyda ynghylch hanner cant o wŷr ei wlad, efe a hwyliodd i'r Iwerddon, o'r lle yr oedd efe yn disgwyl ychwaneg gymorth oddiwrth Gilamwri, un o frenhinoedd yr ynys honno. Cilamwri a'i derbyniodd ef yn anrhydeddus, ac a adawodd iddo gael saith mil o wŷr dewisol i fordwyo gydag ef i Frydain. Pascen a'i lu a diriasant yn Aberdaugleddyf, ym Mhenfro, ac oddiyno y cerddodd yn y blaen yn llidiog, megis arthes yn ymgynddeiriogi wedi colli ei chenawon, gan ddifa a dinistrio y cwbl, tua Chaerfyrddin, glan Tywi, ac oddiyno i Aberhonddu a glan Wysg, hyd at Fôr Hafren.
Emrys, brenin y Brutaniaid, yn y cyfamser oedd yn glaf yng Nghaer Went; a hyfryd iawn oedd y newydd yng nghlustiau Pascen, ac a ddymunasai o eigion calon ei fod ef mewn rhywle arall nag yn nhir y rhai byw. Ac yna neidio a wnaeth y diafl i galon Pascen, a dyfalu ffordd i ladd y brenin; ac fe wyddai eisoes fod ganddo Sais yn ei gymdeithas, Eppa oedd ei enw, o gystal un at fath orchwyl ag a fu erioed yn ysgoldy Belzebub. Yr oedd efe yn deall yr iaith Gymraeg, yn rhyw ychydig o feddyg, ac yn ddyn dewr ystrywgar hefyd. Ac fel y byddai efe yn fradwr hollol, efe a ymrithiodd megis offeiriad, aceto yn deall meddyginiaeth. "Wele yn awr," ebe Pascen wrtho, dos a llwydda; a gwybydd fyned yn ebrwydd at y Saeson i Iscoed Celyddon, ar ol gwneuthur o honot dy orchwyl, a danfon air ataf innau. Y Sais, mewn rhith gŵr crefyddol, ac yn un yn deall meddyginiaeth, a gafodd fynediad yn hawdd i lys y brenin, ac a roddodd iddo ddiod o lysiau a gasglodd efe o'r ardd, yng ngwydd pawb; ond efe yn ddirgel a gymysgodd wenwyn â hi, ac o fesur cam a cham a ddiflannodd o'r golwg, a phrin y gorffwysodd efe yn iawn nes myned a'r newydd at ei gydwladwyr i Iscoed Celyddon, a'u hannog i wisgo eu harfau. Dydd du yn ei wyneb, a phob bradwr câs megis yntau.
Fe ddywedir i seren a phaladr iddi, anfeidrol ei maint, ac yn echrydus yr olwg, ymddangos i Uthr Bendragon ar y munud y bu farw Emrys ei frawd. A phan oedd Uthr, a phawb o'r rhai oedd gydag ef. yn ofni wrth edrych ar y fath weledigaeth, yno Myrddin a ddywedodd,—"O genedl y Brutaniaid, yn awr yr ydych chwi yn weddw o Emrys, y golled ni ellir ei hennill; ac er hynny nid ydych yn amddifad o frenin, canys tydi a fyddi frenin, Uthr; brysia di, ymladd â'th elynion, canys ti a orfyddi arnynt, ac a fyddi feddiannol ar yr ynys hon; a thydi a arwyddocâ y seren a welaist ti."
Uthr Bendragon a goronwyd ar ffrwst; ac ar y fath amser terfysglyd a hwn, nid oedd dim cyfle nac adeg i lawer o seremoni a rhialtwch; canys yr oedd Eppa, mab Hengist, wedi perswadio ei gydwladwyr, y Saeson, eu bod yn awr yn rhydd oddiwrth y llw a gymerasant i Emrys Benaur. "Beth," eb efe, ai gwneuthur cydwybod yr ydych o ffol eiriau ffiloreg? Emrys nid yw mwy; mi a roddais gwpanaid iddo i'ch rhyddhau o'r llw a wnaethoch iddo ef. Gan hynny, gwisgwch am danoch eich arfau; yr ydym ni yma, o honom ein hunain yn llu cadarn; a Phascen sydd â llu cadarn o wŷr dewisol tua Chaerlleon ar Wysg. Y mae'r Brutaniaid wedi digalonni; wele, holl gyfoeth ynys Brydain yn wobr o'n gwroldeb." Nid oedd dim achos wrth lawer o araith; yr oedd y gwŷr a'u cydwybod yn ystwyth ddigon i lyncu llw a'i chwydu allan, pan fyddai hynny at eu tro.
Felly, a hwy yn awr yn llu mawr erchyll, wedi ymgaledu mewn drygioni, ac mor chwannog i dywallt gwaed a difrodi, ag yw haid o gigfrain gwancus yn gwibio am ysglyfaeth, cymeryd eu cyrch a wnaethant, gan ladd a dinistrio, i gyffwrdd â Phascen, yr hwn, erbyn hynny, oedd wedi treiddio Môr Hafren, tua Chaer Bristo. Uthr Bendragon a wnaeth ei ran cystal ag oedd bosibl yn y fath amgylchiadau cyfyng; canys efe a ddanfonodd bedwar rhingyll, un i Gerniw, un i'r Gogledd, un tua Rhydychen a Llundain. ac un i Gymru, ynghyda llythyrau at y gwŷr mawr i godi gwŷr, bob un yn ei fro a'i ardal, i achub y deyrnas rhag bod yn ysglyfaeth i'r fath elynion a bradwyr anrhugarog. Pa gynorthwy a ddaeth o Loegr, ni wyddis; ond o Gymru y daeth rhyw arglwydd mawr a elwid Nathan Llwyd, a phum mil o wŷr dewisol gydag ef. Ac ymgyfarfod oll a wnaethant ar dwyn, gerllaw Caerbaddon, yng Ngwlad yr Haf; sef Pascen Fradwr a'i wŷr, y Saeson hwythau dan Eppa a Cherdic, dau ben-cadben y llu; ac o'r tu arall, Uthr Bendragon a'i luoedd, a Nathan Llwyd a'i wyr o Gymru. Wedi byddino eu gwyr o bob ochr, y dechreuodd yr ymladdfa greulonaf a fu, ond odid, erioed rhwng y Brutaniaid a'r Saeson. Yno y gwelid y saethau yn chwifio o'r naill lu at y llall, megis cafod o gesair yn ymdyrru pan y byddo gwynt gwrthwyneb yn eu gwthio draw ac yma.
Dros chwech awr, nid oedd dim ond y dinystr gwyllt o bob ochr, ond yn enwedig o du y Saeson, megis y mae Gildas, ein cydwladwr, yr hwn a aned yn y flwyddyn honno, yn sicrhau. Eu lluoedd, y waith hon, er eu hamled, a sathrwyd fel nad arhosodd cymaint a rhestr gyfan yn ddiglwyf; a'r maes a guddiwyd cyn dewed â chelaneddau y meirw, fel mai nid gwaith ysgafn dros rai diwrnodau oedd eu claddu. Y frwydr hon a ymladdwyd yn y flwyddyn 495. Arthur, mab y brenin, a ymddygodd yma yn llawn calondid a medr i drin arfau. Am ba ham y mae beirdd yr oes honno yn canu ei fawl mewn amryw benillion ac odlau; ac ymysg ereill, hen Daliesin Benbeirdd sy'n canu,—
"Gwae hwynt-hwy yr ynfydion,
Pan fu waith Faddon;
Arthur, ben haelion,
Y llafnau bu gochion,
Gwnaeth ar ei âlon
Gwaith gwŷr gewynion."
Ni bu dim rhyfel ar ol hyn dros amryw flynyddoedd; canys y Saeson a dorrwyd i'r llawr y waith hon, ac hyd y gall dyn farnu, ni buasent byth yn abl i godi eu pennau drachefn ym Mhrydain, oni buasai anghydfod ac anras y Brutaniaid yn eu mysg eu hunain. Canys ar ol iddynt gael preswylfa ddiogel, a llonyddwch oddiwrth eu gelynion o amgylch, ymroddi a wnaethant i bob aflendid ac anwiredd, gormodedd a meddwdod, anudon a dywedyd celwydd, megis pe buasent yn beiddio Duw, gan ddywedyd, "Ni fynnwn ni ddim o'th gyfraith." Ond yn anad un drwg arall, y gwŷr mawr yn enwedig a ymroisant yn ddigydwybod i bob aflendid a godineb, yr hyn a barodd eu bod yn cynllwyn am waed, yn mwrddro eu gilydd, ac yn difrodi dros gydol y deyrnas, yn waeth eto er y lles cyffredin nag un gelyn amlwg, neu estron pellenig. Ac ymysg amryw ddrygau ereill, beth a wnaeth rhai mewn gwyn fyrbwyll o gynddaredd a llid, ond gollwng penaethiaid y Saeson o'r carchar; y rhai, cyn gynted ag y cawsant eu traed yn rhyddion, brysio a wnaethant i dir eu gwlad, sef i Sermania, ac adrodd wrth eu cydwladwyr,—"Er i ni, digon gwir, gael y gwaethaf wrth ymladd â'r Brutaniaid lawer tro, megis y mae hynt rhyfel yn ansicr, eto, nid oedd hynny ond eisieu ychwaneg o ddwylaw, ac nid eisieu na chalondid na chyfrwysdra, wrth fel y gwelwn ni bethau yn digwydd. Eto," ebe hwy, "nid allwn lai na chredu oni bydd Ynys Brydain rywbryd neu gilydd ym meddiant y Saeson, ac ond odid cyn bo hir; canys yn awr," ebe hwy, "nid oes dim ond anrhefn gwyllt dros wyneb yr holl wlad. Gadewch iddynt i ladd eu gilydd oni flinont, ysgafna i gyd fydd ein gwaith ni y tro nesaf.
Nid neb ond goreuon y Saeson, eu cadbeniaid, a swyddogion eu lluoedd, a ddiangasant y pryd hwnnw o garchar, a myned i dir eu gwlad, i Sermania. Am yr ysgraglach bach, y werin sawdwyr, ni charcharwyd mo honynt hwy, eithr, a hwy heb un pen arnynt, a wnaethpwyd yn gaethweision i'r Brutaniaid. Ond er hynny, yr oedd y natur ddrwg yn brydio yn y rhai hyn, megis ac yn eu gwŷr mawr. oeddent i godi mewn arfau, lladd eu meistriaid, Chwennych yr a bwyta brasder y wlad, ond eu bod yn ofni fod y Brutaniaid yn rhy galed iddynt. Megis y gwelwch chwi bedwar neu bump o gorgwn yn dilyn y sawr ar furgyn, os digwydd fod yno waed-gi neu ddau yn ciniawa yno eisioes, yna y corgwn, er cymaint fyddo eu chwant, a safant o hirbell, gan edrych o yma draw, heb feiddio peri afonyddwch i'w goreuon. Ond er bod eu gallu yn wan, eto yr oedd eu hewyllys yn gryf; canys y drwg a oedd o fewn eu cyrraedd, hynny a wnaeth y dynionach hyn, sef bwrw gwenwyn yn ddirgel i'r ffynnon, lle, er ys rhai dyddiau, yr arferai Uthr Bendragon yfed o honi; canys yr oedd efe ryw ychydig allan o hwyl, a chyngor ei feddygon oedd yfed dwfr ffynnon bob bore. Ond efe, ŵr glew a chalonnog ag oedd, a gollodd ei fywyd gan frad y Saeson; yn lle ei dynerwch iddynt yn arbed eu bywyd, hwynt-hwy, blant annwn, a wnaethant iddo ef anrheg o wenwyn marwol.
Y fath a hyn oedd y gydnabyddiaeth a ddanghosodd y gwŷr bach; ac am y blaenoriaid, y rhai a ddiangasant o garchar i dir eu gwlad, mynegi draw ac yma pa fath wlad odidog a rhagorol oedd teyrnas Lloegr, nad oedd eu gwlad eu hunain ddim mwy i'w chystadlu â hi nag yw ysgall i rosynau cochion. Mynegi hefyd a wnaethant pa anrhefn ac anghydfod oedd ymysg y trigolion, ac nid oedd dim ameu ganddynt oni byddent berchenogion ar y wlad, os caent hwy rydd—did i godi digon o wŷr ac arfau tuag at hynny. Ac, megis pan fyddo carw wedi ei glwyfo, y bydd corgwn a bytheuaid-gwn, a brain, a phiod, a barcutanod, bawb o un chwant yn llygad-dynnu tuag ato, eu gyd yn blysio am olwyth o gig carw; felly yma yr ymgynhullodd amryw bobl o dylwythau ereill heblaw y Saeson, nes eu bod yn llu mawr iawn, gylch ugain mil o wŷr, i gyd a'u hergyd i gael rhan o ysglyfaeth Ynys Brydain, yr hon, yn rhy fynych er ei lles, oedd yn glwyfus gan anghydfod a rhy aml ym bleidio o'i mewn.
Ond erbyn eu dyfod hwy i dir Brydain, yr oedd yma ŵr, y brenin Arthur dan ei enw, yr hwn ni roddes iddynt ond ychydig hamdden i wledda ac ymdordynnu. Ar y cyntaf, yn wir, pan nad oedd neb yn eu gwrthsefyll, y gwnaethant hafog echrydus o gylch y lle y tiriasant, ac oddiyno tua Llundain; do, y fath ddistryw a phan y byddo eirias dân yn difa perth o eithin crin, y fath oedd eu cynddeiriogrwydd a'u creulonder. Yn y cyfamser, y brenin Arthur a gynhullodd ei wŷr, ac a ddanfonodd wys, megis yr oedd efe yn ben rheolwr y deyrnas, at Garon, brenin Iscoed Celyddon, Caswallon Lawhir, brenin Gwynedd; at Meuric, brenin Deheubarth; ac at Catwr, iarll Cerniw, yn gorchymyn bob un o honynt i arfogi eu gwŷr, gan fod y gelynion a llu cadarn wedi dyfod i'r wlad, ac yn distrywio y ffordd y cerddent. Pa gymaint o wŷr arfog a ddaeth yng nghyd ar wys y brenin Arthur, ni wyddys yn sicr; ond y mae yn ddilys ddiameu nad oedd yma agos ddigon i wynebu y gelynion yn y maes. Ambell ysgarmes frwd yn wir a fu, ac ambell ymgiprys a chynllwyn; ond y Saeson oedd drechaf, ac yn ymgreuloni yn dra ffyrnig Y brenin Arthur yno, ar ol ym—gynghori â'i arglwyddi, a ddanfonodd lythyr gydag Owen ap Urien Reged, at Howel, brenin Llydaw, ei nai fab chwaer, i ddeisyf porth ganddo yn erbyn y gelynion. Dyma i chwi eiriau'r llythyr,—
Arthur, brenin Brydain, at Howel, brenin Llydaw, yn anfon annerch. Y barbariaid anystywallt, y Saeson, sydd fyth yn gormesu yn dra ysgeler yn ein teyrnas. Hwy a gyflogwyd ar y cyntaf, fel y mae'n hysbys ddigon i'ch mawredd, i ymladd drosom: eithr hwynt hwy, yn lle bod yn wasanaeth-ddynion a fynnant fod yn feistriaid, yn erbyn pob gwirionedd a chyfiawnder. Ein cais ni, gan hynny, gâr anwyl, ydyw, ar deilyngu o honoch ddanfon yn borth i ni wyth mil o wŷr dewisol; ac y mae fy hyder ar Dduw, y bydd yn fy ngallu innau ym mhen ychydig, wneyd ad-daledigaeth i chwi. Eich câr diffuant,
ARTHUR, BRENIN BRYDAIN."
Y nai, fel gwir Gristion teimladwy, a wnaeth fwy eto nag oedd ei ewythr yn geisio ganddo; canys efe a anfonodd yn garedig ddeng mil o wŷr, a gwŷr glewion, yn wir, a dewr oeddent. Y fath gymorth a hwn a adfywiodd galon Arthur a'i Frutaniaid, ac yn ebrwydd y bu ysgarmes greulon ac ymladdfa waedlyd, yr hon a barhaodd agos yn ddiorffwys dros dri diwrnod a thair nos. Ac er bod Arthur yn rhyfelwr enwog o'i febyd, ac hefyd ei wŷr yn llawn calondid ac egni i ymladd dros eu gwlad: eto, y mae'n rhaid addef y gwir, hi a fu galed ddigon arnynt y waith hon. Mor ffyrnig oedd y Saeson i gadw craff yn eu traws feddiant annghyfiawn, megis ac y drylliwyd blaenfyddin y Brutaniaid y dydd cyntaf, a'r Saeson yn eu herlid yn archolledig nes lladd cannoedd o honynt; ond Catwr, iarll Cerniw, a'i hymchwelodd drachefn a mil o wŷr meirch a thair mil o wŷr traed gydag ef. Y rhyfel a drymhaodd yr ail ddydd; ac Arthur, o serch at ei genedl, a ddibrisiodd ei einioes gymaint, megis yr aeth efe i ganol y frwydr ymysg ei elynion, a'i gleddyf noeth yn ei law, a elwid Caledfwlch; ac â'i law ei hun, heblaw y lladdfa a wnaeth ei farchogion, efe a wanodd dros dri chant o Saeson; ar hynny y lleill a ffoisant, ond nid cyn tywallt llawer iawn o waed o bob ochr. O gylch y flwyddyn 520 y bu hyn.
Erbyn hyn o amser, yr oedd goreuon Sermania, gwlad y Saeson, wedi cael prawf o ddaioni a brasder Lloegr; a chymaint oedd eu trachwant anghyfiawn i feddiannu y wlad odidog hon, fel y gwnaethant lawn fwriad yn un a chytun, na ddiffygient hwy fyth i ddyfod a gwŷr y tu draw i'r môr i oresgyn Lloegr wrth rym y cleddyf, ie, pe gorfyddai arnynt gwbl arloesi eu gwlad eu hun o bob copa wlanog o'i mewn. O hyn ymlaen, ni chafodd y brenin Arthur ond ychydig lonyddwch nac esmwythder yn holl amser ei deyrnasiad; canys o'r dechreu i'r diwedd efe a ymladdodd ddeuddeg brwydr â'r Saeson. Ac er hyn i gyd, er cymaint o ddyhirwyr a chigyddion gwaedlyd oedd yma yn ymwthio yma o du draw y môr, eto, oni buasai bradwyr gartref, ni roddasai y brenin Arthur bin draen am eu holl ymgyrch; ond teyrnas wedi ymrannu yn ei herbyn ei hun a anghyfaneddir." Felly yma, gan fod rhai yn haeru mai nid mab o briod oedd Arthur, y gwyrodd rhan fawr o'r deyrnas, ac eneinio câr iddo yn frenin a wnaethant, a elwid Medrod, yr hwn a fu chwerwach i Arthur na holl ruthrau ei elynion. Canys heblaw ei fradwriaeth yn erbyn y goron, a'i waith yn ymgoleddu y Saeson, efe a gymerodd trwy drais, Gwenhwyfar y frenhines, ac a'i cadwodd yn wraig iddo'i hun. Dynion drwg, aflan, a chynhenus oedd yr hen Frutaniaid o hyd, gan mwyaf; a hwn yw un o'r tri bradwyr Brydain; y ddau arall ydynt Afarwy, fab Lludd, yr hwn a fradychodd y deyrnas i Iwl Caisar; a Gwrtheyrn, yr hwn gyntaf a wahoddodd y Saeson drosodd.
Y mae llawer o storiau am Arthur, y rhai ydynt yn ddilys ddigon ddim amgen na hen chwedlau gwneuthur. Dywedir fod ymrafael ymysg y Brutaniaid ynghylch dewis brenin ar ol marw Uthr Bendragon, tad Arthur; ac i Fyrddin alw ynghyd oreuon y deyrnas i Lundain, a gorchymyn yr offeiriaid weddio Duw ar deilyngu o hono hysbysu drwy ryw arwydd pwy oedd frenin teilwng Ynys Brydain; ac erbyn y bore drannoeth, mewn carreg fawr bedair ochrog, y cafwyd yn ei chanol gyffelyb i eingion gôf, ac yn yr eingion yr oedd cleddyf yn sefyll erbyn ei flaen, a llythrennau euraidd yn ysgrifenedig arno, nid amgen:—Pwy bynnag a dynno y cleddyf hwn allan o'r eingion, hwnnw a fydd frenin cyfiawn Ynys Brydain." A phan wybu y pendefigion a'r offeiriaid hynny, hwy a roisant y gogoniant i Dduw. A rhai o honynt a brofasant i dynnu y cleddyf allan, ond nis gallent. A dywedodd yr offeiriaid wrthynt nad oedd neb yn deilwng i wisgo coron y deyrnas; ond Arthur a ymaflodd yn y cleddyf, ac a'i tynnodd allan yn ddirwystr.
Y fath chwedlau a'r rhai hyn, ac amryw o'u cyffelyb ydynt gymaint yn anfoddloni rhai dynion, megis y beiddiant daeru yn safnrwth eu gwala, na fu erioed y fath frenin ag Arthur. Ond ni ddylid gwadu gwirionedd amlwg, er ei fod wedi ei drwsio â hen chwedlau ofer. Dyn allan o berfedd ei gof a fyddai hwnnw a daerai na chododd yr haul erioed, o herwydd ei bod yn fachlud haul pan yr ynfydai efe hynny. Ac y mae mor ddilys ddiameu fod y fath frenin ac Arthur, a bod Alecsander, er bod hanes bywyd y naill a'r llall wedi eu cymylu â hen chwedlau. Canys y mae beirdd yr oes honno yn crybwyll am dano yn eu penillion. Mi a adroddais o'r blaen awdl o waith Taliesin, clywch un arall o waith Llywarch Hen,—
"Yn Llongborth llâs i Arthur
Gwŷr dewr, cymunent â dur,
Amerawdwr, llywiawdwr llafur."
Barn rhai yw mai Llanborth, o fewn plwyf Pen Bryn, yng Ngheredigion, yw y lle a eilw y bardd Llongborth, yr hyn nid yw anhebyg i fod yn wir. Mae lle yn gyfagos yno a elwir yn gyffredin Maes Glas; ond yr hen enw cyffredin yw Maes y Llâs, neu Maes Galanas; ac yno, drwy bob tebygoliaeth, y lladdwyd rhai o wŷr Arthur, trwy fradwriaeth Medrod. Y mae man arall yn y gymydogaeth o fewn plwyf Pen Bryn, a elwir Perth Gereint, lle wrth bob tebygoliaeth y claddwyd Gereint yr hwn oedd uchel gadben llongau Arthur, ac a laddwyd yn Llongborth, megis y cân yr un hen fardd godidog Llywarch Hen,
"Yn Llongborth y llâs Gereint,
Gwr dewr o goed—tir Dyfneint,
Hwynt hwy yn lladd, gyd os lleddeint."
Heblaw hyn, fe gafwyd beddrod Arthur yn niwedd teyrnasiad y brenin Harri yr Ail, o gylch y flwyddyn un mil, un cant, pedwar ugain a naw, a'r geiriau hyn oeddent argraffedig ar groes blwm, yr hon oedd wedi hoelio wrth yr ysgrin,—" Yma y gorwedd Arthur, brenin enwog y Brutaniaid, yn ynys Afallon." Wrth rai o benillion yr hen feirdd y daeth y goleuni cyntaf ynghylch y man a'r lle y claddwyd ef. Defnydd ei ysgrin ef oedd derwen gau, ac yn gorwedd mewn naw troedfedd o ddyfnder daear.
Yr oedd gan Arthur amryw lysoedd heblaw ei ben palas yn Llundain,—ambell waith yng Nghaer y Gamlas, dinas hyfryd gynt yng Ngwlad yr Haf; ambell waith mewn lle a elwid Gelli Wig, yng Ngherniw; ac yn fynych yng Nghaerlleon ar Wysg, yr hon oedd gynt y drydedd ddinas o ran tegwch a maint drwy'r holl deyrnas, ac yn eisteddfa archesgobaeth.
Ac efe yn ŵr call i ragachub cynnen ymysg ei farchogion ynghylch y lle uchaf ar y bwrdd; dywedir mai efe oedd y cyntaf a ddyfeisiodd y ford gron, fel y gallai pawb eistedd blith-drafflith yn ddiwahan heb ddim ymryson am oruchafiaeth. Y rhai hyn yw y cynheddfau a ofynnid gan bob un o farchogion Arthur, y rhai y caniateid iddynt ar ei fwrdd ei hun,—
"I. Y dylai pob marchog gadw arfau da, ac yn barod at bob rhyw wasanaeth a osodid arno, ai ar fôr ai ar dir.
"II. Y dylai yn wastad wneyd ei oreu er darostwng pawb a fyddai yn gorthrymu ac yn treisio'r bobl o'u hiawn.
"III. Y dylai amddiffyn ac ymgoleddu gwragedd gweddwon rhag magl a niwed maleiswyr; edfryd plant a dreisid o'u heiddo at eu gwir feddiant; a maentumio'r grefydd Gristnogol yn wrol.
"IV. Y dylai, hyd eithaf ei allu, gadw llonyddwch yn y deyrnas, a gyrru ymaith y gelynion.
"V. Y dylai chwanegu at bob gweithred glodfawr, dorri lawr bob campau drwg, cynorthwyo y gorthrymedig, dyrchafu braint yr eglwys gatholig, ac ymgoleddu pererinion.
"VI. Y dylai gladdu y sawdwyr a fyddent yn gorwedd ar wyneb y maes heb feddrod, gwared y carcharorion a'r rhai a gaethiwid ar gam, a iachau y rhai a glwyfid yn ymladd dros eu gwlad.
"VII. Y dylai fod yn galonnog i fentro ei hoedl mewn pob rhyw wasanaeth anrhydeddus, eto fod yn deg a chyfiawn.
"VIII. Y dylai, wedi gwneuthur unrhyw weithred odidog, ysgrifennu hanes am dani mewn cof—lyfr, er tragwyddol ogoniant i'w enw, a'i gydfarchogion.
"IX. Os dyger dim achwyniad i'r llys am dyngu anudon, neu orthrwm. yno y dylai y marchog hwnnw a apwyntiai y brenin, amddiffyn y gwirion, a dwyn y drwg-weithredwr i farn cyfraith.
"X. Os digwyddo ddyfod un marchog o wlad ddieithr i'r llys, ac yn chwennych dangos ei wroldeb, yna y dylai'r marchog a apwyntiai'r brenin ymladd ag ef.
"XI. Os rhyw bendefiges, gwraig weddw, neu arall, a wnai ei chwyn yn y llys ddarfod ei threisio hi, y dylai un, neu chwaneg o farchogion, os byddai raid, amddiffyn ei cham, a dial y sarhad
"XII. Y dylai pob marchog ddysgu arglwyddi a phendefigion ieuainc i drin arfau yn gywrain, nid yn unig i ochelyd seguryd, ond hefyd i chwanegu at anrhydedd eu swydd a'u gwroldeb."
Ni chafodd y Saeson ddim meddiant, na'r deyrnas ychwaith ddim llonyddwch parhaus tra bu Arthur yn teyrnasu, er ei fod efe yn ddilys ddigon cyn enwoced brenin a chyn enwoced rhyfelwr ar a fu erioed yn y byd Cristnogol. Ond ar ol ei farwolaeth ef, yr hyn a ddigwyddodd yn y flwyddyn 543, tra yr oedd y fath luaws gwastadol o draw yn heidio arnom, gormes y Saeson a eangodd fwyfwy; megis cornant gwyllt, ar waith cawod yn pistyllio i lawr, sy'n rhuthro dros y dibyn, ac yn gorchuddio y dyffryn isod â llaid, graian, a cherrig. Ac eto ni chawsant ddim cwbl feddiant yn holl Loegr hyd yn amser Cadwaladr, o gylch y flwyddyn 664; ym mha amser y bu marwolaeth fawr iawn yn Lloegr, a elwir pla y fall felen." Ac o achos y pla yr ymadawodd Cadwaladr a'r rhan fwyaf o'r Brutaniaid dan ei lywodraeth ef, ac a aethant at eu cydwladwyr i Lydaw, yn nheyrnas Ffrainc.
Dyma'r pryd y darfu i'r Saeson gael cwbl feddiant yn Lloegr; ond nid yn wobr o'u gwroldeb, ond o achos cynnen ac ymraniad yr hen Frutaniaid; ac am y mynnai Duw eu cospi am eu holl ffieidddra a'u diystyrrwch ar ei sanctaidd gyfreithiau. Y Brutaniaid yng Nghymru a aroshasant yn eu gwlad; hwynt-hwy o Loegr, lawer iawn o honynt, a aethant gyda Chadwaladr eu brenin i Lydaw. Ond ym mhen amser, sef ar ol atal y pla ym Mhrydain, dychwelyd adref a wnaethant, a phreswylio yn y wlad y tuhwnt i Fristo, a elwir Cerniw, lle yr arhosasant fyth wedi hyn, ond bod yr iaith wedi darfod yn awr yn llwyr, oddieithr rhyw ychydig mewn naw neu ddeg o blwyfau. Ac er gwahanu yr hen Frutaniaid oddiwrth eu gilydd, sef i Lydaw, a Cherniw, a Chymru, eto llawer gwaith y gwnaethant ymgais i hyrddu ymaith y gelynion, a bod yn ben drachefn; ond gormod o ymorchest oedd hynny, ac uwchben eu gallu; megis pan fo neidr wedi ei thorri yn dair darn, fe fydd pob darn clwyfus dros ennyd yn gwingo, ond eto heb allu byth ymgydio drachefn.
Y sawl a chwenycho hanes cyflawn am helynt tywysogion Cymru, darllenned Gronicl Caradoc o Lancarfan. Ar y cyntaf un tywysog a reolai Gymru oll; ond Rhodri Mawr, yr hwn a ddechreuodd ei deyrnasiad yn y flwyddyn 843, a rannodd Gymru yn dair rhan, rhwng ei dri mab. Gosododd un yng Ngwynedd, yr ail ym Mhowis, a'r trydydd yn Neheubarth. Breninllys tywysog Gwynedd oedd Aberffraw, ym Môn. Palas tywysog Powys oedd ym Mathrafael. A phen cyfeistedd tywysog Deheubarth ydoedd Castell Dinefwr, ar lan Tywi.
Amcan Rhodri Mawr yn hyn o beth oedd.er diogelwch a chadernid Cymru; fel a hwy yn gyd—dylwyth yng Ngwynedd a Deheubarth, y gallent gydfod fel brodyr, ac, o byddai raid, gydymgynnull eu lluoedd yn erbyn y Saeson. Ond hi a ddigwyddodd yn llwyr wrthwyneb, canys ben-ben yr aethant o hynny allan, fel prin y gwladychodd un tywysog heb ymgecreth a llawer o dywallt gwaed.
Yr enwocaf o holl dywysogion Cymru oedd Hywel Dda, yr hwn a ddechreuodd ei deyrnasiad yn y flwyddyn 940. Efe a drefnodd gyfreithiau da i'w cadw drwy holl Gymru, y rhai a arferid gan mwyaf hyd yn amser Harri y Seithfed, brenin Lloegr, ac ŵyr i Owen Tudur, o ynys Môn.
'Pan welodd Hywel," ebe y cronicl, gamarfer defodau ei wlad, efe a anfonodd am archesgob Tŷ-Ddewi, a'r holl esgobion ereill ag oeddent yng Nghymru, a'r holl brif eglwyswyr ag oedd danynt, y rhai oeddent i gyd yn saith ugain; ac hefyd holl arglwyddi, baryniaid, a phendefigion y wlad. Ac yno y parodd i chwech o'r rhai doethaf o honynt ymhob cwmwd, ddyfod ger ei fron ef yn ei lys, yn y Tŷ Gwyn ar Daf, lle y daeth efe ei hunan, ac a arhosodd yno gyda'i bendefigion, esgobion, eglwyswyr, a'i ddeiliaid, drwy y Grawys, mewn ympryd a gweddiau am gymorth yr Ysbryd Glân, modd y gallai adferu ac adgyweirio cyfreithiau a defodau gwlad Cymru, er anrhydedd i Dduw, ac er llywodraethu y bobloedd mewn heddwch a chyfiawnder. Ac ymhen diwedd y Grawys, efe a ddetholodd ddeuddeg o'r rhai doethaf o'r cwbl, gyda'r doctor enwog o'r gyfraith, Blegwyryd, gŵr doeth a dysgedig iawn; ac a orchymynodd iddynt chwilio yn fanwl holl gyfreithiau a defodau Cymru, a chynnull allan y rhai oeddent fuddiol, ac esbonio y rhai oeddent dywyll ac amheus, a diddymu y rhai oeddent ar ddigonaidd. Ac felly yr ordeiniodd efe dair rhyw ar gyfraith,—sef yn gyntaf, cyfraith ynghylch llywodraeth y llys a theulu y tywysog; yr ail ynghylch y cyfoeth cyffredinol; a'r drydedd ynghylch y prif ddefodau a breiniau neillduol. Ac yna, wedi eu darllen a'u cyhoeddi, y parodd efe ysgrifennu tri llyfr o'r gyfraith; sef un i'w arfer yn wastadol yn ei lys; a'r ail i'w gadw yn ei lys yn Aberffraw; a'r trydydd yn llys Dinefwr; modd y gallai y tair talaeth eu harfer a'u mynychu pan fyddai achosion. Ac i gymell ufudd-dod iddynt, efe a barodd i'r archesgob gyhoeddi ysgymundod yn erbyn y sawl oll a'i gwrthladdai hi. Yma y canlyn ryw ychydig o honi:—
Barnwr a ddylai wrando yn llwyr, dysgu yn graff, dadganu yn wâr, a barnu yn drugarog. A dyma yr oed y dylir gwneyd dyn yn farnwr, pan fyddo bum mlwydd ar hugain oed. Sef yr achos yw hynny, wrth na bydd cyflawn o synwyr a dysg hyd pan fyddo barf arno; ac ni bydd gŵr neb hyd pan ddel barf arno; ac nid teg gweled mab yn barnu ar ŵr hen.
Rheidus a gerddo dair tref, a naw tŷ ymhob tref, heb gael na chardod na gwestfa, er ei ddal a'i ladrad-ymborth ganddo, ni chrogir.
"O derfydd pob ymryson pwy a ddylai warchadw etifedd cyn y del i oedran gŵr, ai cenedl ei fam ai cenedl ei dad, cyfraith a ddywed, mai gŵr o genedl ei fam a ddylai, rhag i neb o genedl ei dad wneuthur brad am y tir, neu ei wenwyno.
'Os ymrwym gwraig wrth ŵr heb gyngor ei chenedl, y plant a enillir o honno, ni chant ran o dir gan genedl eu mam o gyfraith.
"Tri dyn sy enaid-faddeu (hynny yw, euog o farwolaeth), ac ni ellir eu prynnu,—bradwr arglwydd, a dyn a laddo arall yn ffyrnig, a lleidr cyfaddef am werth mwy na phedair ceiniog.
"Os derfydd bod dau ddyn yn cerdded drwy goed, ac esgynio gwrysgen ar lygaid yr olaf gan y blaenaf, oni rybuddia taled iddo am ei lygad, os cyll; ac os rhybuddia, ni thal ddim. O derfydd bod dau yn cerdded ffordd, a chaffael o'r naill denot; os y blaenaf a'i caiff, rhanned â'r olaf os yr olaf a'i caiff, nis rhan â'r blaenaf.
Ni pherthyn dau boen am yr un weithred. "Y neb a ddyweto air garw neu air hagr wrth y brenin, taled gamlwrw i'r brenin.
Pwy bynnag a gwyno rhag arall, ac a fyddo gwell ganddo dewi na chanlyn, cennad yw iddo dewi, a thaled gamlwrw i'r brenin; ac yn oes y brenin hwnnw ni wrandawer.
"Os dyn cynddeiriog a frath ddyn arall â'i ddannedd, a'i farw o'r brath, nis drwg cenedl yr ynfyd; canys o anian yr haint y collodd efe ei enaid.
"Sef yw mes gwobr, os caiff gŵr foch yn ei goed, o'r pumed dydd cyn Gwyl Fihangel, hyd y pymthegfed dydd wedi Calan Gauaf, lladded y degfed o honynt.
Cymaint a hyn yn fyr oblegid cyfraith Hywel Dda. Yn y flwyddyn un cant ar ddeg ac wyth, y soddodd rhan fawr o iseldir Fflanders. Y trigolion gan mwyaf a ddiangasant, ac, a hwy heb un cartref, a ddaethant i Loegr, gan ddeisyf ar y brenin Harri y Cyntaf ar iddynt gael rhyw gwr o'r ynys i fyw ynddo. Harri oedd hael ddigon o'r hyn nid oedd ei eiddo ei hun, a roddodd gennad iddynt fyned i Benfro a Hwlffordd, a'r wlad o amgylch. Yn y cyfamser yr oedd y Cymry hwy ben-ben a'u gilydd,—megis dyna oedd eu hanffawd a'u hanras o hyd,—a gwŷr Fflanders a gawsant yno breswylfa ddiogel heb nemawr o daro, lle y maent yn aros hyd heddyw.
O gylch can mlynedd ar ol hynny, a hwy yn afreolus, y daeth Llywelyn ap Iorwerth, tywysog Cymru, a llu arnynt. Ond tra yr oedd efe yn gorffwys a'i lu ar Gefn Cynwarchan, yr anfonodd Saeson sir Benfro i geisio amodau heddwch. Llywelyn a wrthododd eu cais, ac a fwriadodd unwaith i'w llwyr ddinistrio oddiar wyneb gwlad Penfro; ond ar ddeisyfiad Iorwerth, esgob Dewi, efe a ganiataodd iddynt eu hoedl, ar eu gwaith,—1. Yn talu iddo swm mawr o aur ac arian; 2. Yn tyngu ufudd-dod iddo ef a'i etifeddion ar ei ol; 3. Yn danfon ato ugain o'u penbonedd i fod yn wystlon ar iddynt gyflawni eu gair.
Yn y flwyddyn 1283 y dygpwyd Cymru gyntaf dan lywodraeth brenin Lloegr; trwy frad a ffalsder, digon gwir; ac er hynny, yn well, ie, fil o weithiau yn well er lles cyffredin y wlad, nag yn amser y tywysogion, y rhai oeddent fel bleiddiaid rheibus, mor chwannog i fwrddro eu gilydd. Canys pan fu farw Llywelyn ap Gruffydd, y tywysog diweddaf yng Nghymru o waed diledryw y Brutaniaid, y danfonodd y brenin Edward y Cyntaf at benaethiaid y Cymry, i erchi iddynt ufuddhau i'w lywodraeth ef, a bod yn ddeiliaid i goron Lloegr. Ond yna yr atebasant, nad ymostyngent hwy fyth i neb ond i un o'u cenedl eu hunain; ac y byddai raid i hwnnw fod o ymarweddiad da, ac heb air o Saesneg ganddo. Ac yno y brenin pan ddeall odd na thyciai mo'u bygylu, a ddychymygodd ffalsder i'w siomi; canys yn y cyfamser yr oedd gwraig y brenin yn feichiog, ac efe a'i hanfonodd hi i dref Caernarfon esgor. A phan an wyd iddi fachgen, y danfonodd Edward yn gyfrwys ei wala at benaethiaid y Cymry, gan ofyn iddynt a oeddent o'r un bwriad ag o'r blaen; a hwy a ddywedasant eu bod. "O'r goreu," ebe Edward, "mi a enwaf i chwi dywysog o'r cyneddfau pa rai yr ydych chwi yn ewyllysio. Ganwyd i mi fab yng Nghaernarfon, a hwnnw a gaiff fod yn dywysog i chwi. Un ydyw na wyr air o Saesneg, ac nid all fod dim bai ar ei fywyd a'i fuchedd. Prin y buont foddlon i dderbyn y baban; eto yn lled ddiflas, megis rhai yn yfed diod wermod, cytuno a wnaethant. Ac o hynny allan y cyfenwyd mab hynaf brenin Lloegr, Tywysog Cymru. Llywelyn ap Gruffydd a ryfelodd ar unwaith â holl gadernid Lloegr ac Iwerddon, ar fôr ac ar dir. Efe a soddodd longau y Gwyddelod, ac a yrrodd frenin Lloegr a'i fab a'i holl lu ar ffo. Ond yr hwn nid allodd holl gadernid Lloegr ac Iwerddon ei orthrechu. a gwympodd drwy frad yn ei wlad ei hun. Felly derwen fawr, brenin-bren y tyddyn, a saif yn ddigyffro yn erbyn ystorom, ond diffeithiwr gerllaw a'i bwr hi i lawr â'i fwyell. Efe a fradychwyd ym Muallt, ar ddydd Gwener, 11eg of Ragfyr, yn y flwyddyn 1282. Ei ben a osodwyd ar ben pawl haiarn, ar dŵr Llundain, a'i gorff a gladdwyd mewn lle a enwid o hynny allan Cefn y Bedd; ond pa fan enwedigol y mae ei feddrod, ni wyr neb o'r trigolion presennol.
"Pob cantref, pob tref yn treiddiaw,
Pob tylwyth, pob llwyth y sy'n llithraw;
Pob mab yn ei gryd y sy'n udaw;
Bychan lles oedd im' am fy nhwyllaw,
Gadael pen arnaf, heb ben arnaw;
Pen pan lâs oedd lesach peidiaw;
Pen milwr, pen moliant rhagllaw;
Pen dragon, pen draig, oedd arnaw;
Pen Llywelyn deg, dygna braw
I'r byd fod pawl haiarn trwyddaw." [2]