Drych y Prif Oesoedd (Detholiad 1896)/Brithwyr

← Rhufeiniaid

Drych y Prif Oesoedd (Detholiad 1896) gan Theophilus Evans golygwyd gan Owen Morgan Edwards

Saeson →

PENNOD III.

Y Rhyfel rhwng y Brutaniaid a'r Brithwyr.

NID yw'r dysgedig ddim wedi cwbl gytuno arno oblegid cyff-genedl neu âch pobl y Ffictiaid, y rhai a alwid felly, o'r gair Lladin Picti, am eu bod yn britho eu crwyn âg amryw luniau, yn enwedig â math o liw glâs. Ond eu henw yn Gymraeg yn ddilys ddigon yw y Brithwyr; ac felly y galwaf i hwy yn yr ymadrodd a ganlyn.

Tybia rhai gwŷr diweddar mai Brutaniaid gwylltion anfoesol oeddent; neu yn hytrach y cyfryw rai dewrion, y tu hwnt i Wal Sefer yn y gogledd, nad ymostyngent ar un cyfrif dan iau y Rhufeiniaid, a bod yn gaethweision dan eu llywodraeth. Ond yn ol yr hen hanesion, pobl grwydredig bellenig oeddent o Sythia, y rhai a diriasant o gylch y flwyddyn 75 ym Mhrydain, dan Rodri, eu pen-capten, wedi eu gyrru gan y newyn o'u gwlad eu hun. Ac am y mynnai Rhodri a'i wŷr aros yma heb ofyn cennad, heb ddangos dim cydnabyddiaeth, na thâl, na diolch, yno Meuric, un o frenhinoedd y Brutaniaid, a alwodd ynghyd ei lu i wybod beth a allai nerth arfau wneuthur. Ac ar yr ymgyrch cyntaf, pan oedd y fyddin flaen yn dwys ergydio eu saethau, Rhodri a laddwyd ynghyd â hanner ei lu; ac er coffadwriaeth o hynny o oes bwygilydd, y parodd Meuric brenin y Brutaniaid argraffu ar lech y ddau air hyn,—"Buddugoliaeth Meuric" Ar hynny y deisyfodd hanner arall y llu amodau heddwch gan y Brutaniaid; ac ar eu gwaith yn taflu i lawr eu harfau ac yn ymostwng, y caniataodd y brenin eu hoedl iddynt, ac a adawodd iddynt gyfaneddu mewn cwr o Scotland, neu Iscoed Celyddon, ymhell tua'r gogledd. Ac yn gymaint nad oedd deilwng gan y Brutaniaid roddi eu merched hwy yn wragedd i'r fath ddynion treigl a'r rhai hynny, yr aeth y Brithwyr hyd yr Iwerddon, ac a gymerasant y Gwyddelesau yn wragedd iddynt; ac o'r cyfathrach hwnnw y tyfodd y fath gyfeillgarwch rhwng y Brithwyr a'r Gwyddelod fel y buont yn wastadol megis elin ac arddwrn fyth wedyn. Ac y mae eu hepil, hyd y dydd heddyw yn siarad Gwyddelaeg. yn byw eto o Prydain Fawr tuag eithaf gwr y gogledd.

Y bobl hyn oeddent fyth yn cynnal yr hen ddefod o fritho eu crwyn âg amryw luniau adar, seirff, a bwystfilod,—dyna oedd eu gwychder hwy—ac o achos hynny a gyfenwyd y Picti, neu y Brithwyr; megis y mae llaweroedd o bobl yr India fyth yn ymdecâu. Heblaw fod yr hen hanesion, ac amryw hefyd o'n pen—ddysgedigion diweddar, yn maentumio mai pobl dreigl o bell oedd y Brithwyr, mi a feddyliais o hyd mai pobl bellenig oeddent wrth y ddefod nodedig hon yn eu chwareuyddiaeth sydd ganddynt mewn amryw fannau o Gymru, yn enwedig ar lan Teifi, yn Neheubarth. Canys yn y gamp, y maent yn ymrannu yn ddwy blaid, dan enw Brithwyr ac Henwyr, y naill yn erbyn y llall. Yr Henwyr yw yr holl rai o'r pedwar enw cynefin, Ifan, Dafydd, Sion, a Siencyn; a'r Brithwyr yw pawb yn ddiwahan o un enw arall pa un bynnag; ac fynychaf y mae'r Henwyr, er ond o bedwar enw, yn ennill y maes. Yn awr wrth Henwyr y meddylir yn ddilys yr hen drigolion cyntaf; ac felly y Brithwyr yn estroniaid a phobl ddyfod.

Gan hynny, o gylch y flwyddyn 75 y tiriodd y Brithwyr gyntaf ym Mhrydain, y rhai, er iddynt gyfathrachu â'r Gwyddelod, a gadwasant er hynny yn bobl wahan dros rai cannoedd o flynyddoedd; ac ni wyddys eto yn ddilys ddigon pa un ai eu lladd a gawsant mewn rhyfel, neu fyned yn un bobl â'r Gwyddelod a wnaethant yn y diwedd; canys nid oes son am danynt mewn hanesion er ys wyth cant a hanner o flynyddoedd a aethant heibio.

Hyd y gwyddom ni amgen, fe allasai y rhai hyn fod yn bobl led brydferth a llonydd ar y cyntaf; canys nid oes dim hanes am ddim afreolaeth a therfysg a wnaethant dros agos i dri chant o flynyddoedd ar ol iddynt gael cennad i wladychu yma. Megis aderyn gwyllt pan dorrer ei esgyll, a fydd yn dychlamu ac yn selgyngian o gylch y ty gydag un dof,—ond pan dyfant drachefn, efe a ddengys o ba anian y mae, felly y Brithwyr, hwythau, ar ol iddynt ymgryfhau, ond yn enwedigol, ar ol iddynt gyfeillachu â'r Saeson a'r Ffrancod,—pobl ag oedd yn byw ar ledrad ac anrhaith y pryd hwnnw,—rhuthro a wnaethant ar eu hen feistriaid, y Brutaniaid, a'u llarpio mor ddidrugaredd ag y llarpia haid o eryrod ddiadell o ŵyn. Ond nid oedd hyn ond ar ddamwain, pan y byddai cyfle, a llu y Brutaniaid ar wasgar, neu yn bell oddiwrthynt; ond cyn gynted y clywent drwst y saethyddion, hwy a gilient o nerth traed i'r mynydddir a'r diffeithwch, y tu hwnt i Wal Sefer; megis corgi yn ymddantu â march rhyngeg, os digwydd iddo gael cernod, yna efe a brysura yn llaes ei gynffon tuag adref.

Chwi a glywsoch yn y bennod o'r blaen modd y cododd gan mwyaf holl lu o ieuenctyd y Brutaniaid gyda Macsen Wledig tuag at ei wneuthur yn ben ymherawdwr y byd; ac hefyd fel y darfu i Falentinian a Grasian roddi llongau, arfau, ac arian i bobl Sythia, a'u danfon i Frydain, a'u hannog i wneuthur pa ddrygau oedd bosibl, gan hyderu y dychwelai Macsen Wledig ar hynny adref i achub ei wlad ei hun; ac er eu bod yn Ilu cadarn o honynt eu hunain, eto, rhag na buasai hynny ddigon, gwahoddasant y Saeson a'r Ffrancod i fod yn gynhorthwy iddynt, fel y gallent, os byddai bosibl, lwyr ddifetha cenedl y Brutaniaid, a rhannu'r wlad rhyngddynt. Yn awr, dyma'r amser, sef o gylch y flwyddyn 386, ac o hynny allan, y teimlodd ein hynafiaid hyd adref bwys digofaint y Goruchaf am eu haniolchgarwch yn ei erbyn. Canys dyna bedair cenedl ysgymun a ffyrnig,—y Saeson, y Ffrancod, y Brithwyr, a'r Gwyddelod,—wedi cyfrinachu i dywallt gwaed a difrodi, digrifwch y rhai oedd poenydio, rhwygo, a llosgi dynion, a chyn belled o ddim tosturi a theimlad fel mai'r gerdd felusaf ganddynt a fyddai clywed ocheneidiau a griddfan y lladdedig. Eu bwâu a ddrylliodd ein gwŷr ieuainc, wrth ffrwyth bru ni thosturiasant, eu llygaid nid eiriachasant y rhai bach. Pan oedd pedair cenedl anhrugarog, wedi eu meithrin i dywallt gwaed o'u mebyd, yn ymryson pwy fyddai gieiddiaf i boenydio dynion, megis pedair arthes wancus yn ymgyfrannu wrth ddifa carw, pa dafod a all fynegi y galanasdra a wnaethant, ond yn anad dim pan nad oedd yn y wlad ond prin ŵr wedi ei adael i daro ergyd yn eu herbyn! Y dinasoedd caerog yn wir a ymgadwasant heb nemawr o daraw, ond y mân drefydd oeddynt megis cynifer goddaith yn fflamio hyd entrych awyr, a'r trigolion druain yn rhostio'n fyw yn eu canol; tra'r oedd y Brithwyr, hwythau a'u cyfeillion, plant annwn, yn agor eu safnau cythreulig o grechwen.

Yn y cyfamser, nid oedd Macsen Wledig ddim yn anhysbys o gyflwr gresynol ei wlad; ac er cynddrwg dyn y bernir ef gan rai, eto ar hyn o bryd efe a ddanfonodd trosodd ddwy leng, hynny ydyw, o gylch pedair mil ar ddeg; ac fe allasai hebgor hynny yn hawdd ar hyn o dro; canys yr oedd efe eto yn Ffrainc, a'r holl deyrnas honno a'i chyffiniau wedi ymddarostwng dan ei lywodraeth. Erioed ni bu llu o wŷr arfog mor gymeradwy a phan diriodd y llu hwn yn gymorth cyfamserol i'r Brutaniaid. Y gelynion oeddent o leiaf dri chymaint o nifer, ac ar hyn o bryd wedi gwasgaru yn finteioedd o fesur pedwar neu bum cant ynghyd dros wyneb y deyrnas; a chyn cael oedfa na chyfle i ddyfod ynghyd yn gryno, y rhai o gylch Kent, Llundain a chanol Lloegr a gwympwyd bob yn fintai agos i gyd; ond y rhai o gylch Cymru ac yn agos i lan y môr a ddiangasant yn eu coryglau i'r Iwerddon.

Eisieu rhagweled pethau mewn amser a fu'n dramgwydd i filoedd; ac yn nyddiau disglaer. i esgeuluso parotoi rhag dryghin, yw rhan yr ynfyd. Ac felly ar hyn o bryd, ar ol cael y trechaf ar eu gelynion, nid oedd yr hen Frutaniaid ysmala yn pryderu rhag un ymgyrch arall; ond diswyddo eu milwyr a wnaethant, megis pe na buasai dim rhaid wrthynt mwyach. Nid oes yn wir ddim hanes neillduol, oblegid pa ddrygau a wnaeth y Brithwyr a'u cyfeillion dros rai blynyddau ar ol eu herlid y waith hon, oddieithr eu bod yn lladrata gyrr o dda a defaid, a llosgi ambell bentref yn awr a phryd arall, ac yno chwipyn ar gerdded: megis barcut ar gip yn dwyn cyw, ac yna myned ymaith gynted ag y gallo. Ond pan gydnabu y Brithwyr fod y Brutaniaid wedi gadael eu cleddyfau i rydu, a phob math o hurtrwydd wedi eu perchenogi, megis rhai yn dylyfu gên rhwng cysgu a pheidio, yno danfon a wnaethant at eu hen gyfeillion, y Ffrancod a'r Saeson, a'n gwahodd trosodd i wneuthur pen ar bobl ddidoreth a musgrell nad oeddent dda i ddim ond i dwymno eu crimpau wrth bentan ac ymlenwi.

Y Brutaniaid yn ddilys ddiameu, ar hyn o amser, oeddent wedi dirywio yn hagr oddiwrth eu gwroldeb gynt; canys yna, ar waith y Brithwyr a'u cyfeillion yn rhuthro arnynt, nid oedd calon yn neb i sefyll yn eu herbyn, mwy nag a all crug o ddail ar ben twyn sefyll yn erbyn gwth o wynt. Er lleied o wyr arfog oedd y pryd hwnnw ym Mhrydain, eto pe buasent yn galw ar Dduw am ei gymorth, ac yn ymwroli, byth ni fuasai y fath dreigl ladronach ag oedd eu gelynion yn awr yn eu sathru mor ddi-daro, ac heb godi llaw yn eu herbyn. Ond hwynt-hwy, digalonni a wnaethant, ac yn lle arfogi eu hieuenctid a'u hannog i hogi eu cleddyfau, a anfonasant lythyr cwynfannus at eu hen feistriaid y Rhufeiniaid, yn taer ymbil am gymorth i yrru y barbariaid allan o'u gwlad. Prin y gallasent ddisgwyl y fath ffafr y pryd hwnnw, am fod mwy na gwaith gan y Rhufeiniaid gartref, ac hefyd yn eu cof yn ddigon da wrthryfel Macsen Wledig, eto yr ymherawdwr a dosturiodd wrthynt, ac a ddanfonodd leng o wŷr dewisol, hynny yw, o gylch saith mil, neu, medd ereill, 6,666. Hwyn gynted ag y tiriasant, y chwedl a aeth allan, a chwedl a gynydda fel caseg eira, fod yma bum lleng wedi dyfod, ac ar hynny y Brithwyr, y rhai oeddynt yn anrheithio canol y wlad, a ffoisant y tu hwnt i Wal Sefer i'r anialwch ac i'r Iwerddon; ond y rhai o gylch Llundain a glan Tafwysc a wanwyd â chleddyf y Rhufeiniaid. O gylch oedran Crist 418 y bu hynny.

Ac yno y Rhufeiniaid, fel cynghorwyr da yn hysbysu pethau buddiol er diogelwch y deyrnas, a anogasant y Brutaniaid i adgyweirio bylchau ac adwyau Gwal Sefer, gan hyderu y byddai hynny yn beth rhwystr ar ffordd eu gelynion ciaidd rhag eu merthyru; ac yn ddiameu hi fuasai yn amddiffynfa gadarn, pe ei gwnaethid fel gwal caer o galch a cherrig; ond nid oedd hon ddim ond gwal bridd o fôr i fôr, ac ambell dŵr neu gastell yma ac acw, ac felly ond ychydig lesad i'r hen Frutaniaid rhag rhuthrau eu gelynion; canys prin oedd y Rhufeiniaid wedi dychwelyd adref i'r Eidal, ond wele y Brithwyr ynghyd a'r Gwyddelod yn tirio drachefn o'u coryglau yn aberoedd y gogledd o'r Iwerddon, ac yn difrodi y waith hon, pe byddai bosibl, yn fwy llidus nag o'r blaen. Torasant fylchau yn y clawdd, lladdasant y ceidwaid, llosgasant y trefydd, bwytasant yr anifeiliaid, ond odid yn amrwd, yn eu gwanc a'u cythlwng, megis pan fod cnud o fleiddiaid, wedi eu gyrru'n gynddeiriog gan newyn, yn rhuthro i ddiadell o ddefaid, yno pa lanasdra a fydd ymysg y werin wirion honno! A'r hon a fo mor ddedwydd a dianc fydd a'i chalon o hyd yn ysboncio, ac yn tybied fod blaidd ar ei gwarr, os bydd ond dalen yn cyffro mewn perth. Felly y Brithwyr hwythau, y rhai ebe Gildas, oeddynt ddynion blewog, cethin ac ofnadwy, a go debyg i Nebuchadnezar ar ol ei droi ar lun anifail,—oeddent genhedlaeth anrhugarog a chreulon, digrifwch y rhai oedd lladd a difetha, megis y teimlodd y Brutaniaid y waith hon ac amryw brydiau ereill hyd adref; a'r rhai a ddiangasant i ogfeydd a'r anialwch oeddent o hyd yn eu hofn, rhag i'r Brithwyr ddyfod am eu pennau, a'u taro, bob mab gwraig, yn ei dalcen, yn ddisymwth. Nid oes dim crybwyll fod y Ffrancod a'r Saeson y waith hon gyda'u hen gyfeillion; mae'n debygol mai arnynt hwy y disgynnodd dyrnod y Rhufeiniaid drymaf, gan eu bod hwy yn cadw tua'r dwyrain, y lle y tiriasant gyntaf, o gylch Kent a glan Tafwysc.

Y fath oedd llaithder a meddalwch y Brutaniaid o hyd fel y goddefasant eu herlid i dyllau, a newynu, yn hytrach na chymeryd calon ac ymwroli. Ond ar hynny y penaethiaid a ymgyfarfuont, ac er dewis chwedl neb, nid oedd dim i wneuthur ond danfon cenadwri eto at eu hen feistriaid i Rufain i ddeisyf cymorth, a chynnyg y wlad dan eu llywodraeth; sef oedd enwau y gwŷr a anfonwyd, Peryf ap Cadifor, a Gronw Ddu ap Einion Lygliw. Prin iawn yn wir y gallasent ddisgwyl cael eu neges y tro hwn yn anad un pryd arall, gan fod y Rhufeiniaid a'u dwylaw yn llawn gartref, a'r ffordd yn faith i ynys Brydain; eto, trwy fawr ymbil, tycio a wnaethant, a chawsant leng o wŷr arfog i fyned gyda hwy drachefn i dir eu gwlad. A chwedi cael y fath gefn, y Brutaniaid yno a ymchwelasant ar eu gelynion, a thrwy borth y Rhufeiniaid, a wnaethant laddfa gethin yn eu mysg; ond Dyfodoc, pen y gâd, a ddiangodd, ynghyda dwy fil a phum cant o wŷr gydag ef i'r Iwerddon. O gylch y flwyddyn o oedran Crist 420 y bu hyn.

Y mae'n ddilys fod y Brutaniaid ar hyn o amser yn weinion eu gwala, pan y gallasai un lleng fod er cymaint o wasanaeth iddynt; a'r achosion o hynny ynt,—1. Am fod y Rhufeiniaid, o amser bwygilydd tra fuont yn rheoli yma, yn arllwys y deyrnas o'i gwŷr ieuanc, ac yn eu cipio y tu draw i'r môr i ymladd trostynt mewn gwledydd pellenig. 2. Am i'r rhan fwyaf o'r ieuenctid a gwŷr arfog, y rhai a adawyd yn y wlad, fyned ar ol Macsen Wledig i Ffrainc a'r Eidal, y rhai ni ddychwelasant fyth i Frydain; megis yr aeth llu mawr hefyd gyda Chystenyn, gan fwriadu ei wneuthur yntef yn ymherawdwr, fel y darllenasoch eisus. 3. Am fod y ieuenctid ag oedd y pryd hwn ym Mhrydain heb eu haddysgu i ryfela, ac ni wna gŵr dewr heb fedr ond milwr trwsgl. Dyma paham yr oedd y Brutaniaid mor llesg ar hyn o bryd, y rhai, oddieithr hynny, oeddent mor fedrus i drin arfau rhyfel, ac hefyd mor galonnog ag ond odid A hynod un genedl arall dan wyneb yr haul. yw'r enw y mae Harri'r Ail, brenin Lloegr, yn adrodd am danynt mewn llythyr a ddanfonodd efe at Emanuel, ymherawdwr Caercystenyn. "Y mae," ebe fe, o fewn cwr o ynys Brydain, bobl a elwir y Cymry, y rhai sy mor galonnog i amddiffyn eu hawl a braint eu gwlad, megis ag y beiddient yn hyderus ddigon, ymladd law-law, heb ddim ond y dwrn moel, a gwŷr arfog a Ond i ddygwaewffon, a tharian, a chleddyf." Ond i ddychwelyd. Nid oedd bosibl i'r Rhufeiniaid gymeryd y fath ymdeithiau peryglus hirfaith cyn fynyched ag y byddai eu rhaid wrthynt ym Mhrydain; felly hwy a gynghorasant benaethiaid a chyffredin i fod yn wrol a chalonnog i amddiffyn eu gwlad rhag gwibiaid disperod, nad oeddent mewn un modd yn drech na hwy, pe bwrient ymaith eu musgrellni a'u meddalwch; ac yno, heblaw addysgu eu hieuenctid y ffordd i ryfela a byddino llu yn drefnus, yn lle yr hen wal bridd, rhoisant fenthyg eu dwylo yn gariadus i'r trigolion tuag at wneuthur gwal gerrig deuddeg troedfedd o uchder a wyth o led, ac a adeiladasant amryw gestyll, ychwaneg nag oedd o'r blaen. Yr oedd cymaint o dir rhwng un castell a'r llall ag y clywid cloch o un bwy-gilydd; eu hamcan yn hynny o beth oedd, os y gelynion a diriai, i ganu cloch y castell a fyddai nesaf at y porthladd, fel y clywsai yr un nesaf ato ynte, ac i hwnnw ddeffroi un arall; ac felly o'r naill i'r llall fyned y newydd ar unwaith drwy'r holl wlad i'w rhybuddio i barotoi yn erbyn y gelynion. Ac ar ol gorffen pob peth, y danfonwyd gwys i holl randiroedd Cymru a Lloegr i erchi y pendefigion i Lundain rai dyddiau cyn ymadawiad y Rhufeiniaid adref; a gwedi eu dyfod, Cuhelyn, yr archesgob, a bregethodd yn y wedd hon,—

"Arglwyddi," eb efe, "archwyd i mi bregethu i chwi; ys mwy i'm cymhellir i wylo nac i bregethu, rhag truaned yr amddifadrwydd a ddamwaeniodd i chwi, gwedi yspeilio o Facsen Wledig ynys Brydain o'i marchogion a'i hymladdwyr. Ac a ddiengys o honoch chwi, pobl anghyfrwys ydych ar ymladd, namyn ych bod yn arferedig i ddiwyllio daear yn fwy nag yn dysgu ymladd. A phan ddaeth ych gelynion am ych pennau, ych cymhellasant ar ffo, megis defaid heb fugail arnynt, gan na fynasoch ddysgu ymladd. Ac wrth hynny, pa hyd y ceisiwch bod gwŷr Rhufain yn un â chwi, ac ydd ymddiriedwch ynddynt rhag yr estron genedl ni bo dewrach na chwi, pei ni adech i lesgedd i'ch gorfod? Adnabyddwch bod gwŷr Rhufain yn blino rhagoch, a bod yn edifar ganthynt y gyfnifer hynt a gymerasant ar fôr ac ar dir drosoch maent yn dewis yn wastad yn ymladd; ac y maddeu eu teyrnged i'wch weithian, rhag dioddef llafur cyfryw a hwnnw drosoch bellach. Pei byddech chwi yr amser y bu y marchogion yn Ynys Brydain, beth a debygech chwi, a ffoai dynol anian o wrthych? Ni thebygaf i golli o 'honynt eu dynol anian er hynny. Ac wrth hynny gwnewch megis y dyly dynion wneuthur; gelwch ar Grist, hyd pan roddo efe lewder iwch a rhydd—did." Ac yno brysio a wnaeth y Rhufeiniaid tuag adref i'r Eidal, a dywedasant wrth y Brutaniaid i ymwroli os mynnent; ac onide, arnynt hwy y disgynnai pwys y gofid, canys ni wrandewid eu cwyn mwyach yn Rhufain.

Dros o gylch tair blynedd y bu tawelwch yn y deyrnas ar ol hyn; canys rhwng bod y Brutaniaid ryw ychydig ar eu disgwylfa, a'u llygaid yn neffro; a rhag ofn fod gwŷr Rufain wedi cymeryd y wlad dan eu hymgeledd, y Gwyddel gyflachawg, a'r Brithwr blewog yntef, a arosasant yn llonydd yn yr Iwerddon, a'r ynysoedd o amgylch. Ond ymhen ychydig amser, sef o bob tu'r flwyddyn 425, y tiriasant drachefn yn Ynys Fôn; a'r Saeson hwythau, megis cynifer barcutan yn gwibio am ysglyfaeth, a heidiasant o gylch yr un pryd oddeutu Kent a'r wlad oddiamgylch; a rhwng y naill a'r llall y mae'n hawdd i undyn farnu pa gyflafan a thywallt gwaed oedd agos dros wyneb y deyrnas, ond yn anad un lle tua Llundain a Gwynedd. Yr oedd gwaith y barbariaid hyn yn difrodi, yn ddilys yn farnedigaeth drom; ond drwg fuchedd yr hen Frutaniaid a haeddai chwaneg eto. Canys o gylch yr amser hwn y tramwyodd i Frydain heresi Morgan, nid ganddo ef ei hun, oblegid ei fod efe y pryd yma tua Chaersalem, ond gan rai o'i ddisgyblion; a hi a bregethwyd yn ddirgel mewn teios, ac a ddadymchwelodd ffydd aneirif o'r werin anwastad, y rhai ni sefydlwyd yn egwyddorion crefydd. Ergyd ei athrawiaeth oedd gan i Iesu Grist foddloni cyfiawnder Duw dros bechod dyn, y gallai pob Cristion foddhau Duw, a bod yn gadwedig, heb nerth ei ras ef. Ac yma, mae'n debygol nad oedd Brutaniaid yr oes honno ddim hyddyscach yn yr Ysgrythyrau nag oeddent i drin arfau rhyfel. Canys fel ag y danfonasant o'r blaen i'r Eidal am borth yn erbyn eu gelynion, y Brithwyr, felly hefyd yn awr yr anfonasant at eu cymydogion yn Ffrainc i ddeisyf cymorth eu gwŷr dysgedig i wrthbrofi heresi Morgan. Ac ar hynny y daeth trosodd ddau esgob rhagorol, sef Garmon a Lupus, y rhai, drwy awdurdod yr Ysgrythyr, tystiolaeth y brif eglwys, a chadarn resymau duwinyddiaeth, a amddiffynasant mor wrol y ffydd gatholig, fel y cydnabu pawb fod Duw gyda hwy, er cywilydd a gwarth i'r gwrthwynebwyr, a chysur tra mawr i'r iawn-ffyddiog.

Ond y gelynion, y Brithwyr, y Gwyddelod, a'r Saeson, oedd o hyd yn y wlad yn difa ac yn difrodi mewn rhyw gwr neu gilydd yn wastadol. Yr oedd câd ar faes gan y Brutaniaid hwythau, eto yn ofnus a meddal galon, yr hyn pan gydnabu y ddau esgob, Garmon a Lupus, hwy a ddywedasant," Na feddalhaed eich calon, na synnwch, ac na ddychrynnwch rhag eich gelynion, nyni a fyddwn yn flaenoriaid i chwi, a'n porth fydd yn y Duw byw, Arglwydd y lluoedd. Ac yno wedi cael hyspysrwydd am gyrchymdaith y gelynion, yr esgobion a roisant orchymyn i'r fyddin am orwedd mewn dyffryn coediog, ac na syflent oddiyno hyd oni ddelai y gelynion heibio; a pheth bynnag a welent hwy hwynt-hwy yn ei wneuthur, gwnelent hwythau yr un modd. Ac ymhen ennyd fechan, wele y Brithwyr, &c., yn troedio trwy'r dyffryn; a chododd y ddau esgob ar eu traed ac a waeddasant,—" Aleluia, Aleluia, Aleluia." Ac ar hynny, dyma'r milwyr eu gyd, un ac arall, yn neidio'n chwipyn ar eu traed, gan lefain o nerth pen, Aleluia," gyda'r fath floedd nes oedd y dyffryn yn dadseinio oll. A dododd hynny y fath arswyd a braw yn y Brithwyr megis ag yr aethant oll ar ffo; a boddodd llawer iawn o honynt wrth eu gwaith yn brysio drwy Alun, afon ag sydd yn ffrydio drwy'r dyffryn. Digwyddodd y frwydr hon ryw ychydig ar ol gwyl y Pasg, o gylch y flwyddyn 427, yn agos i Wyddgrug, yn rhandir Fflint, a'r lle hwnnw a elwir Maes Garmon hyd heddyw.

Ar ol hyn y peidiodd hyfder y Brithwyr a'r gwibiaid ysgeler ereill dros ennyd; canys cyhyd ag y bu y Brutaniaid yn ofni Duw ac yn cilio oddiwrth ddrygioni, cyhyd a hynny yr arhosodd y gelynion gartref; ond pan ddechreuasant anghofio Duw a'i addoli, yno y gelynion hwythau a barotoisant i ymweled â hwy drachefn. Er fod y Brutaniaid gan mwyaf yn Gristnogion, eto, gan mwyaf Cristnogion drwgfucheddol oeddent. Tra fu Garmon a Lupus gyda hwy yr oeddent yn ddynion crefyddol, neu o'r hyn lleiaf yn ymddangos felly; ond ar ol ymadawiad y ddau ŵr duwiol, yno y llaesodd eu sel at grefydd, ac a ddechreuasant gellwair a chrechwenu, ac o fesur cam a cham i ymroddi i bob ofergamp a maswedd, nes llwyr anghofio eu gorthrymderau gynt. Ac ymhen talm o amser, syrthiasant, frodor a pheriglor, bonheddig a gwreng, i bob math o ysgelerder a drygioni, cyfeddach a meddwdod, godineb ac aniweirdeb, cybydddod ac ocreth, cenfigen a chasineb, gyda phob diystyrrwch ac amharch ar orchymynion Duw ag a ydyw natur lygredig dyn yn dueddol iddynt. Peth aruthr ac erchyll a wnaed yn y tir." Felly nid yw ryfedd i farnedigaethau'r Goruchaf, sef rhyfel, haint a newyn, ymweled â hwy. "Oni ymwelaf am y peth hyn, medd yr Arglwydd, oni ddial fy enaid ar gyfryw genedl a hon?" Wele y Brithwyr ynghyda'r Gwyddelod, yn llu cethin arfog, yn tirio eto, yn lladd ac yn llosgi mor ddidrugaredd a chynifer cethern o waelod uffern. A chan ystyried gyhyd o amser y buont yn gormeilio o'r naill gwr i'r llall dros wyneb y deyrnas, prin y gall synwyr dyn amgyffred, na thafod dewin fynegi, pa gyflafan ac anrhaith a dinistr a wnaethant; canys hwy a fuont yspaid deng mlynedd yn gwanu y trigolion meddal, heb arbed na phlentyn sugno, gwraig, nac henafgwr; ond y rhan fwyaf a ymadawsant â'u dinasoedd a'u tai annedd, a myned ar encil i'r diffeithwch, a hynny yn gystal i geisio nawdd a diogelwch y creigydd, ac i gael rhyw ymborth, er ei saled, i dorri cythlwng a chwant bwyd. Ac yn yr anialwch nid oedd dim i'w gael ond ambell fwystfil ac aderyn, gwraidd coed a grawn surion yn eu hamser. Ond nid oedd ar hyn o bryd ddim gwell amheuthyn gan y rhan fwyaf o'r Brutaniaid. Dyma a ddaw o ymddigrifwch mewn pechod, ac ymwrthod â Duw a'i sanctaidd gyfreithiau.

Pechod yw gwaelod galar—echrydus
Ac ochain a charchar;
Cafod o boen, gofid, bâr
Dial Duw, diluw daear.

Hir adwyth, a mwyth, a maithder—o ddig,
Ddaw o ysgelerder;
Gwna gaerau 'n garnedd gwer,
A bro naid oll yn brinder.

Ond o'r diwedd, wedi goddef hir gystudd, gorthrymder, newyn, ac oerfel, eu cyngor oedd i anfon un genadwri eto at eu hen feistriaid, y Rhufeiniaid, i edrych os ar antur a drugarhaid wrthynt. Ac ar hynny, o gylch y flwyddyn 446 ysgrifennwyd llythyr gydag Ednyfed ap Gwalchmai, at Esius, y rhaglaw dan yr ymherawdwr yn Ffrainc, yn y geiriau galarus hyn,—

"Griddfan y Brutaniaid at Esius, y tair-gwaith uchelfaer. Y barbariaid a'n gwthiant i'r môr, a'r môr yn ein gyrru'n ol at y barbariaid; a rhwng y naill a'r llall nid oes dim cyfrwng ond naill a chael ein lladd neu foddi."

Nid yw hyn ond darn o'r llythyr, ond hyn yw'r cwbl sydd gennym ni wedi ei gadw; ac oddiwrth yr ychydig yma y mae yn hawdd i farnu ymha gyflwr tosturus a gresynol yr oedd y Brutaniaid ynddo ar hyn o bryd; ond er hynny ni allodd y Rhufeiniaid ond dymuno yn dda iddynt, a phrin oedd hi bosibl iddynt eu cynorthwyo chwaneg, am fod yr ymherodraeth yn llawn terfysg a gwrthryfel ymhob man; megys hen balas wedi adfeilio, bob cymal yn siglo, a'r trawstiau oll yn ysboncio ar uchaf awel o wynt rhyferthwy.

Yn y cyfamser yr oedd y newyn yn dost ym Mhrydain; canys heblaw fod y Brithwyr, fel llwynogod Samson, yn llosgi'r ydau, a phob rhyw luniaeth oddieithr yr hyn oedd gyfreidiol iddynt eu hunain, heblaw iddynt yrru y Brutaniaid ar encil i'r diffaithwch, lle nid allai fod nac âr na medi, heblaw hyn, meddaf, yr oedd y blynyddoedd yn oer a gwlybyrog, yn gymaint ac nad addfedodd yr ychydig a hauwyd; ond er y gorthrymderau hyn oll, y cleddyf a'r newyn, rhai aethant yn gaeth weision i'r Brithwyr er cael tamaid o fara yn eu cythlwng; ereill a ddewisasant drengu yn yr ogofau a chromlechydd y creigiau cyn yr ymostyngent i'r gelynion. Ond ychydig iawn a alwasant ar yr Arglwydd eu gwared o'u cyfyngder a'u cystudd; a phe hynny a wnaethent o galon ddifrifol, ni fuasai raid wrthynt arswydo rhuthr un gelyn; ac byth ni welsent estron—genedl yn trawsfeddiannu eu gwlad, oblegid "tŵr cadarn yw enw'r Arglwydd, ato y rhed y cyfiawn, ac y mae'n ddiogel."

Ond yno ymhen talm, ar ol derbyn y wobr ddyledus idd eu pechodau yn y byd hwn, y gwelodd yr Arglwydd yn dda i gyffwrdd â'u calonnau, a daethant, fel y Mab Afradlon, i bwyll ac ystyriaeth, gan ddychwelyd yn edifeiriol at yr Arglwydd eu Duw. Ac er nad oeddent y pryd hwnnw ond ychydig o drueiniaid methedig wedi curio gan yr oerfel a newyn, eto cawsant eu nerthu gan Dduw, fel nad allodd câd y Brithwyr, er lluosoced oedd, eu gwrthsefyll. Sathrwyd eu byddinoedd, megis pan fo dyn yn ysgythru mân—goed â bilwg, ac er iddynt gael aml borth o wyi ac arfau allan o'r Iwerddon, eto ni thyciodd iddynt ennill un maes, canys y Brutaniaid oedd a'u hyder yn yr Arglwydd Dduw; ac ar hynny, Cilamwri Mac Dermot O'Hanlon, ac Huw Mac Brian, ac Efer Mac Mahon, pen—capteniaid y Brithwyr a'r Gwyddelod, a ffoesant, hwynt—hwy a'u gŵyr, yn archolledig, y tu draw i Wal Sefer, i fynydddir Iscoed Celyddon, ac ereill dros y môr i'r Iwerddon. Hwyr y tygasai neb y y buasai y cyfryw ddynion yn gollwng Duw mor ebrwydd yn anghof. Fe debygai dyn y buasent yn ofni Duw gyda gwylder a pharchedig ofn, gan ystyried eu bod yn gweled, pe gosodasent hynny at eu calonnau, y fath arwyddion mawr ac hynod; canys hwy a welsont y dialeddau trymion, y distryw, y newyn, y difrod ag oedd o hyd yn eu cyd—ganlyn tra'r oeddent yn ddihareb ymysg eu cymydogion am eu dirasrwydd a'u meddalwch. Gwelsont hefyd y bendithion haelionus, y diddanwch, y breswylfod ddiogel a gawsant tra'r oeddent yn Gristnogion da, ac yn gwneyd cydwybod o'u dyledswydd at Dduw a dyn; ond er hyn i gyd, dynion drwg anufudd a gwrthryfelgar oeddent. Wedi iddynt yrru ymaith y gelynion, a byw yn llonydd yn eu gwlad, hwy a ymosodasant i lafurio'r ddaear, a chawsant y fath gnwd o yd, a'r fath amlder o ffrwythau y flwyddyn hon, fel na welwyd erioed y cyffelyb. Ond ymhen dwy flynedd neu dair (amser byr!) ar ol iddynt gael preswylfa ddiogel yn eu caerydd a'u cestyll, ac hefyd eu llenwi o bob danteithion, amheuthun fwydydd, ac ail seigiau, hwy a aethant yn hyfach, pe buasai bosibl, i bechu yn erbyn Duw nag y buont erioed. Jesurum a aeth yn fras ac a wingodd." Eneiniwyd brenhinoedd, nid y cyfryw a wnaent gydwybod i rodio gyda Duw, ond y sawl oeddent greulonach a melldigedicach nag ereill; a chyn pen ychydig hwy a leddid gan y sawl a'u heneiniodd, nid o achos y gwirionedd, a dewisid rhai creulonach eto yn eu lle. Os byddai rhyw neb un yn chwennych byw yn brydferth a llonydd, ac yn symud ei droed oddiwrth ddrygioni, hwnnw a gasheid gan bawb, a phrin y gellid amharchu digon arno; ond po fwyaf ysgeler, diriaid, a di—ras a fyddai neb, mwya gyd fyddai parch ac anrhydedd hwnnw. Ac nid y gŵyr llyg yn unig oeddent fel hyn yn ymhyfrydu mewn camwedd ac yn casau y wybodaeth o Dduw; eithr y gŵyr llen hefyd, neu'r offeiriaid, a ymadawsant â llwybrau uniondeb i rodio mewn ffyrdd tywyllwch." Canys, yn lle gofalu dros eu diadellau, eu teml hwy a fyddai cegin tafarnau, a chanu maswedd. Am baham y canodd un o'i prydyddion, gan edliw iddynt,—

Y 'ffeiriaid oe'nt euraid cyn oeri—crefydd,
Cryf oeddent mewn gweddi;
Yn awr meddwdod sy'n codi,
'Nifeiliaid yw'n bugeiliaid ni.

Ar fyr eiriau, ni lysodd un gradd, na bonheddig na gwreng, na gŵyr llen na gwyr lleyg, a dim ysgelerder, a direidi, ac anuwioldeb ag ydyw natur lygredig dyn yn dueddol iddo. "I'r bobl hyn yr oedd calon wrthnysig ac anufuddgar, hwynt-hwy a giliasant ac a aethant ymaith. Yng nghanol y gloddest a'r aniweirdeb yma, dyma newydd disymwth yn ymdaenu dros y wlad, fod y Brithwyr a'r Gwyddelod wedi tirio. Fe weithiodd hynny yn wir ryw gymaint o fraw ynddynt, ac a wnaeth i'w calonnau ysboncio ychydig, megis y gwelwch chwi ddyn yn cilio yn drachwyllt wrth ganfod neidr yn ddiswta yn gwanu ei chonyn, ac yn llamsach mewn perth; ond hynny o fraw a â yn ebrwydd heibio. Felly yr un modd, y Brutaniaid hwythau, wedi cael hysbysrwydd nad oedd y cwbl ond larwm a chwedl gwlad, a aethant yn ebrwydd ar ol eu hen arferion, yn bendifaddeu i ymlenwi ac ymbleidio.

Ac ar hynny, gan na chymerent addysg, yr Arglwydd a anfonodd bla angeuol yn eu mysg a elwid Brad-Cyfarfod, yr hwn a ysgubodd ymaith y fath liaws anfeidrol o bob gradd ac oedran, fel prin y gallodd y byw gladdu'r meirw. "Oni chedwi ar wneuthur holl eiriau y gyfraith hon, yna y gwna'r Arglwydd dy blâu di yn rhyfedd, fel plâu mawrion a pharhaus, a A chyn pen chlefydau drwg a pharhaus. nemawr o amser ar ol hyn, sef ar ol i'r pla laesu ychydig, wele y Brithwyr wedi dyfod yn ddiau ddigon; a rhwng y difrod a wnaeth y pla, a'r gelynion yn llosgi eu trefydd ac yn rhuthro arnynt, a hwy yn weinion ac yn gleifion, y mae'n hawdd i neb farnu pa mor resynol oedd eu cyflyrau. A hynny a wnaeth iddynt alw am y Saeson, y rhai a fuont yn waeth eto nag un pla na Brithwr.