Drych y Prif Oesoedd (Detholiad 1896)/Rhufeiniaid
| ← Cymry | Drych y Prif Oesoedd (Detholiad 1896) gan Theophilus Evans golygwyd gan Owen Morgan Edwards |
Brithwyr |
PENNOD II.
Y Rhyfel a'r Rhufeiniaid.
FE fu ynys Prydain yn yr hen amser gynt yn talu teyrnged i Rufain, a hynny dros chwaneg na phedwar cant o flynyddoedd; a'r pryd hwnnw nid oedd bonedd y Cymry yn siarad Lladin mor gyffredin ag y maent yn siarad Saesneg yn awr. Nid wyf fi ddim yn meddwl gwaith pab Rhufain yn danfon ei swyddogion yma i geinioca bob blwyddyn, megis y byddai yr arfer yn amser Pabyddiaeth; ond yr wyf yn meddwl amherawdwyr neu. emprwyr Rhufain, y rhai, ymhell cyn dyfodiad y Saeson i'r ynys yma, oeddent wedi goresgyn drwy nerth arfau, amryw o wledydd yn Asia ac Affrica, ond yn enwedigol yn Ewrop, ac ymysg ereill yr ynys hon o Frydain.
Ond beth oedd gan na emprwr na phab Rhufain i wneuthur â'r deyrnas hon o Frydain? Pa hawl oedd gan y naill na'r llall i awdurdodi yma? Cewch glywed. Teitl naill oedd min y cleddyf, canys pa wlad bynnag a allai yr emprwr a'i wŷr rhyfel ei hennill drwy nerth arfau, tybid fod hynny yn ddigon o hawl i gymeryd meddiant ynddi; ond pa fodd bynnag yw hynny, pe bae ŵr canolig a phump neu chwech o ddyhirwyr wrth ei gynffon yn beiddio llofruddio a lladrata, fe a estynnid eu cegau wrth grogbren am hynny. Ac am deitl y pab, y mae hwnnw cynddrwg a'r llall, os nid gwaeth; canys nid yw yn ddim amgen na'i drais yn ymhyrddu ar anwybodaeth dynion, ac yn rhyfygu awdurdod i fod yn ben ar yr eglwys na roddes Iesu Grist erioed iddo; a phan oedd Eglwys Rhufain yn ei phurdeb, heb ei difwyno âg ofergoelion, megis y mae hi yn awr, nid oedd wahaniaeth yn y byd rhwng esgob Rhufain, ond yn gydradd âg esgobion ereill.
Y cyntaf o'r Rhufeiniaid a adnabu ynys Prydain oedd Iwl Caisar, a hynny oedd o gylch hanner cant o flynyddoedd cyn geni Crist. Gŵr oedd hwn o ysbryd eang, yn rhyfelwr o'i febyd, ac yn chwennych fel Alecsander Fawr oresgyn yr holl fyd, a myned yn glodfawr.
"Blaenrhed wrth fyned oedd fo,
Ag olaf pan f'ai gilio."
Ond cyn iddo ddyfod ar antur i Frydain, efe a anfonodd lythyr at y brenin a elwid Caswallon yn y geiriau hyn, nid amgen,—
Yn gymaint a bod y cwbl o'r Gorllewin wedi ymroi i mi fel i frenin goruchaf arnynt, ac i senedd Rhufain, naill ai drwy gariad ai drwy ryfel; oherwydd hynny, yr wyf yn hysbysu i ti, Caswallon, a'th Frutaniaid, sy'n teyrnasu, a'r môr yn eich hamgylchynu, ac eto heb fod dan reolaeth Rhufain, y bydd raid i chwi ufuddhau i mi ac i senedd Rhufain, canys dyledus a chyf—iawn yw hynny. Er eich rhybuddio, yr ydym ni, senedd Rhufain, yn danfon atoch y llythyr hwn, er traethu ac hysbysu i chwi, yr ymddial—wn ni â chwi drwy ryfel o nerth arfau, os chwychwi nid ymroddwch i ni am dri pheth; sef (1) Talu o honoch i Rufain deyrnged bob blwyddyn. (2) Bod bob amser yn barod a chwbl o'ch nerth i ymladd wrth fy ngorchymyn â'm gelynion o amser bwygilydd. (3) Danfon gwystlon i Rufain ar gyflawni hynny; yr hyn os chwychwi a'i gwna, eich perygl a fydd lai, a'ch rhyfel ar ddiben; ac onide, edrychwch am ryfel ar frys."
Pan ddarllennodd Caswallon, brenin y Brutaniaid, y llythyr hwn, danfonodd i geisio ei gynghoriaid a.i arglwyddi goruchel ato, fel y gwelent pa ryw dymestl a dinistr oedd yn crogi uwch eu pennau. Ac er gwaethaf bygythion Caisar, hwy a gydfarnasant megis o un genau anfon llythyr ateb iddo yn y wedd hon, nid amgen,
Yn y modd yr ysgrifennaist ti, Caisar, ataf i, mai ti biau freniniaethau'r Gorllewin, yr un modd boed hysbys i ti, mai myfi a'r Brutaniaid a biau ynys Brydain. Ac er i'r duwiau roddi i ti gwbl o'r gwledydd wrth dy ewyllys dy hun, ni chei di ddim o'n heiddo ni, canys cenhedlaeth rydd ydym ni, ac nid oes arnom deyrnged nerth na gwystl i ti nac i senedd Rhufain. Ac o'r achos hwnnw dewis di ai cilio yn dy eiriau, ai rhyfela; ac yr ydym ni yn barotach i ymladd â thydi nag i ddymuno tangnefedd; ac yn foddlon gennym i fentro ein hoedlau er cadw ein gwlad rhag estron genedl, heb ofni mo'th fawr eiriau. Gwna y fynnych dan dy berygl.
Wedi i Iwl Caisar ddarllen y llythyr hwn, a gweled bwriad diysgog y Brutaniaid i ymladd âg ef, dirfawr lid a gymerth ynddo ei hun, ac a ddywedodd wrth ei uchel swyddogion,—" Chwi a welwch mor anfoesol a sarrug i'm hatebasant, ond odid ni a wnawn iddynt laesu peth o'r dewrder a'r taiogrwydd hyn. A hwy a atebasant,—"A gymeri di, O Caisar, dy lwfrhau gan wag ymffrost barbaraidd? Ni a wyddom amgen. Wele ni yn barod i ymladd wrth dy ewyllys tra fo defnyn gwaed yn ein cyrff." Ac ar hynny Caisar a ymwrolodd ac a gynhullodd ei filwyr ynghyd, sef oedd eu rhifedi pum mil ar hugain o wŷr traed, a phedair mil a phum cant o wŷr meirch, ac mewn pedwar ugain o ysgraffau a fordwyodd, efe a'i wŷr, tuag at ynys Brydain.
Yr oedd y Brutaniaid hwythau yn gwybod eu bod ar fedr ymweled â hwy, canys nid amser i fod yn segur ac ysmala oedd hwn; ac am hynny yr oedd yspiwyr yn disgwyl yn y prif aberoedd rhag i'r gelynion i dirio yn ddiarwybod, a'u lladd yn eu cwsg. A chyn gynted ag y daeth y llongau i olwg y tir, y swyddogion a anfonasant yn ddiaros i fynegu i'r brenin fod y gelynion wedi dyfod. Ac ar hynny y brenin a archodd i'r penrhingyll i ganu'r cyrn cychwyn i gynnull ei wŷr rhyfel ynghyd. A brysio a wnaethant yn llu mawr arfog at y porthladd ym min Caint, ac erbyn hynny yr oedd y gelynion o fewn ergyd saeth. Nid oedd gan y Brutaniaid y pryd hwnnw na lluryg, nac astalch, na tharian, na phenffestin, nac un trec na pheiriant i amddiffyn rhag y saethau a'r gwaywffyn; lle yr oedd gan wyr Rhufain helm o bres am eu pennau, tarian yn eu dwylo, a lluryg ddur o gylch eu dwyfron. Ond er hyn o anfantais, pobl noeth yn erbyn gwŷr arfog; eto, bernwch chwi, a fu achos gan wyr Rhufain fostio mai hwy a gawsant y trecha yn y diwedd? Canys am y glewion Frutaniaid, rhai a safasant ar bennau creigydd, rhai a ddisgynasant i'r traeth, ereill a aethant i'r môr, a phawb yn ergydio eu saethau cyn amled at y gelynion, nes oedd gwaed y lladdedigion yn ffrydio megis pistyll yma ac acw dros ystlysau'r llongau i'r môr.
Yr oedd Iwl Caisar yn bwrw cael hawddgarach triniad; ac er gwyched rhyfelwr oedd efe, efe a edrychodd yn awr yn lled ddiflas ar y mater, wrth weled ei wŷr wedi digalonni, rhai yn ei regu ef am eu tynnu i'r fath ddinistr, rhai yn hanner marw yn ochain ac yn gruddfan yng nghrafangau angeu, ereill yn gorwedd yn gelaneddau meirw yn ymdrabaeddu yn eu gwaed. Unwaith yn wir y meddyliodd i godi hwyliau a myned adref ond efe a ystyriodd y byddai hynny yn ddifenwad ac yn gywilydd byth iddo ymysg ei gydwladwyr; ac o achos hynny efe a ymwrolodd drachefn, ac a ddywedodd rhwng bodd ac anfodd,—" Gwaradwydd, ie, gwaradwydd tuhwnt i ddim i ni ddychwelyd adref wedi dyfod cyn belled a hyn; nage, ni a fynnwn dirio, pe bae'r diafl ei hun ynddynt.'
Ac yno, fel y gwelwch chwi darw yn taflu ac yn gwylltio ar ol bod dau neu dri o waed-gwn wrtho un hanner awr; felly gwŷr Rhufain hwythau a chwerwasant oddimewn, gan ergydio eu saethau cyn amled a chenllysg at y Brutaniaid; a lladdwyd y fath nifer o bob ochr, nes oedd y môr agos yn wridog gan waed y lladdedigion, a chyrff y meirw a'r clwyfus cyn dewed yn gorwedd ar fin y môr a defaid mewn corlan. A phe buasai elw i Iwl Caisar osod ei draed ar dir Brydain, hynny a gâs efe; eto pe ni buasai efe a'i wŷr redeg yn gyflym i gael diogelwch yn eu llongau, fel y gwelwch haid o wenyn yn taro i'r cwch o flaen tymestl, hwy a larpiasid yn dameidiau â chleddyf y Brutaniaid dewrion. Oddeutu deu—ddeg a deugain o flynyddoedd cyn geni Crist y bu hyn.
Mi a wn o'r goreu fod Iwl Caisar yn dywedyd ei hun iddo wneuthur gryn hafog ym Mhrydain. Ond pa le y mae ei gymydogion i roddi gair o'i blaid? Prin y gellir coelio neb yn seinio allan ei glod ei hun; ond yn enwedig yma, pan yw ei gydwladwyr, y rhai a ysgrifenasant hanes ei fywyd, yn tystio yn eglur na wnaeth efe ond gosod ychydig fraw ar y trigolion, ond nid dim o'r fath beth a'u meistroli, a dyfod â hwy dan ei lywodraeth. Ac y mae un o brydyddion yr oes honno yn canu am ei weithred ym Mhrydain fel hyn,—
Caisar, er trydar tramor,—a giliodd,
O'r golwg i'r dyfnfor,
Rhag saethau picellau
Por Llu dien Fryden frodor." [1]
Mawr a fu llawenydd a gorfoledd y Brutaniaid wedi gyrru ffo fel hyn ar wŷr mor enwog, y rhai oeddent yn galw eu hunain yn feistri y byd. A Chaswallon y brenin a barodd i'r penrhingyll gyhoeddi diaspad i orchymyn pawb i aberthu i'r tadolion dduwiau. Ac yno fe anfonodd lythyrau at bendefigion, uchel—swyddogion, a gwŷr da y wlad, i'w gwahawdd hwy i Lundain i wledda a bod yn llawen. Ac fe ddywedir i ladd at y wledd fawr honno ugain mil o wartheg, deng mil a deugain o ddefaid, dau can mil o wyddau a chapryned; ac o adar mân, gwylltion a dofion, y dau cymaint ar a allai neb eu cyfrif neu eu traethu. A'r wledd hon a fu un o'r tair gwledd anrhydeddus ynys Brydain.
Ugain mil o fwystfilod,
Yn feirw a lâs pan fu'r wledd."[2]
Ond ni pharhaodd tegwch y llwyddiant hwn yn hir, nes i'r haul drachefn fachludo dan gwmwl gerwindeb. Nid y bore y mae canmol diwrnod teg. Mor anwadal ac ansafadwy yw parhad anrhydedd a golud bydol! Ac ni a welwn yn fynych rwygiadau enbyd yn digwydd, ie, hafog a distryw gwledydd, oddiwrth bethau bychain a distadl ar yr olwg gyntaf; ond pan unwaith brydia o lid calon dyn mileinig a Gŵr chwerw, pwy a ŵyr pa le y diwedda? digllon," ebe Selyf Ddoeth, "a ennyn gynnen, a'r llidiog fydd aml ei gamwedd;" megis y tystia yr hanes a ganlyn.
Ryw ychydig ar ol y wledd fawr uchod, y digwyddodd i ddau bendefig ieuainc o waed brenhinol fyned allan i'r gamp i ddifyrru; megis i ymaflyd cwdwm, neidiaw, taflu coeten, chwareu palet, chwareu cleddeu deuddwrn, &c. Enw y naill oedd Hirglas, ac efe oedd nai i Gaswallon y brenin; ac enw y llall oedd Cyhelyn, a nai oedd yntef i Afarwy, tywysog Llundain, ewythr y brenin frawd ei dad. Ond yn niwedd y chwareu, yn lle difyrru a bod yn llawen, y tyfodd anghydfod ac ymrafael rhyngddynt, a dechreu ymgecru; ac o roddi geiriau cras, myned a wnaethant frig—frig ac ymgyndynnu; ar hynny i dynnu eu cleddyfau, lle y lladdodd Cyhelyn nai Afarwy, Hirglas nai y brenin,—er bod Afarwy yn honni mai syrthio ar ei gleddeu ei hun a wnaeth Hirglas. A rhag y gelwid ei nai i gyfrif am y llofruddiaeth, a dioddef cosb cyfraith, am fod Caswallon yn bygwth hynny, Afarwy a anfonodd lythyr i wahawdd Iwl Caisar i ddyfod eto i Frydain, yn y geiriau hyn,
Afarwy ap Lludd, tywysog Llundain, yn anfon annerch i Iwl Caisar, amherawdwr Rhufain; a gwedi dymuno gynt ei angeu, weithian yn dymuno iechyd iddo. Edifar yw gennyf i ddal i'th erbyn di, pan fu'r ymladd rhyngot ti â Chaswallon ein brenin ninnau. Canys pe peidiaswn heb dy ameu, ti a fuasit yn fuddugol. A chymaint o syberwyd a gymerth yntef wedi caffael y fuddugoliaeth honno drwy fy nerth i, ac y mae yntef weithian yn fy nigyfoethi innau, ac felly y mae efe yn talu drwg dros dda i mi. Mi a'i gwneuthum ef yn dreftadawg, ac y mae yntef yn fy nitreftadu innau. A minnau a alwaf dystiolaeth nef a daear hyd na haeddais i ei fâr ef o iawn, ond o herwydd na roddwn fy nai iddo i'w ddihenyddu yn wiriawn. Ac edryched dy ddoethineb di ddefnydd ei lid ef. Cwareu palet a orug dau neuaint i ni, a gorfod o'm nai i ar ei nai ef; ac yno llidio a orug nai y brenin, a chyrchu fy nai i â chleddyf, ond efe a syrthiodd ar ei gleddyf ei hun oni aeth trwyddo. Ac wrth nas rhoddais, y mae efe yn anrheithio fy nghyfoeth innau. Ac wrth hynny yr wyf yn gweddio dy drugaredd, ac yn erchi nerth gennyt i gynnal fy ngyfoeth, hyd pan fo, drwy fy nerth innau, y ceffych di ynys Brydain. Ac nac amheued dy bryder di am yr ymadrodd hwn, canys llawer wedi ffoi unwaith a ymchwelant yn fuddugol."
Ac o ran ei fod efe yn gwybod mai hen gadnaw oedd Iwl Caisar, ac nad oedd ond ofer iddo dybied y rhoesid coel idd ei eiriau heb ryw fechniaeth, y bradwr Afarwy a anfonodd ei fab ynghyda deuddeg ar hugain o farchogion i ddwyn y llythyr at Iwl Caisar, ac hefyd i fod yn wystlon o fod ei amcan ef yn gywir. Bywiogodd hyn galon Caisar, ac nis gallasai un peth yn y byd ddigwydd yn fwy dymunol ganddo; ond eto o herwydd na chafodd efe ond croesaw cyn hagred, a gorfod arno ffoi a throi ei gefn y waith gyntaf, fe a ddaeth yn awr yn llidiog ac yn hyderus yr ail waith; canys lle nid oedd ganddo ond pedwar ugain o ysgraffau (neu o longau) y tro cyntaf i fordwyo ei wyr trosodd i Frydain, yr oedd ganddo yn awr wyth cant, a nifer ei filwyr y tro hwn oedd tair mil ar ddeg ar hugain, a thri chant a deg ar hugain o wŷr traed; a'r un nifer hefyd o wŷr meirch; sef oedd eu rhifedi gyda'u gilydd chwech mil a thrugain, a chwech cant a thrugain.
Agos i gan mil o wyr arfog, a'r rheiny gan mwyaf yn rhyfelwyr o'u mebyd, beth a allai sefyll yn erbyn y fath lu mawr a hwnnw? Ac ni wyddys pa nifer o filoedd oedd gan y bradwr Afarwy i fod yn blaid â hwy. Ac y mae un bradwr cartrefol, a melldith ei fam a gaffo pob cyfryw un byth,—yn waeth na chant o elynion pellenig; canys y mae bradwr cartrefol yn gydnabyddus â phob amddiffynfa a lloches a lle dirgel lle y mae dim mantais i'w gael. Ond er hyn oll, ni fu i Iwl Caisar ddim achos mawr i orfoleddu o'i daith, na chlod chwaith gan ei gydwladwyr yn Rhufain. Canys yr oedd y Brutaniaid wedi pwyo yng ngwaelod y Tems farrau heiyrn erchyll â phigau llymion, y rhai nad allai neb eu canfod o yma draw, am eu bod droedfedd neu ddwy dan y dwfr. A phan ddaeth llongau Caisar yn ddiarwybod ar draws rheiny, gwae fi, pa waeddi "wbwb" a therfysg oedd ar hynny ymysg milwyr Rhufain; y pigau dur yn rhwygo yr ysgraffau, a hwythau yn soddi ar fin y lan; a'r Brutaniaid hwythau ar dir sych yn llawen am weled eu dyfais yn llwyddo cystal. Y mae yn hawdd i farnu, pe bae hynny ond odid yma yn unig, nad oedd yr hen Frutaniaid ddim cyn anfedrused pobl ag y mae rhai yn weled bod yn dda i daeru. Cas yw'r gwirionedd, lle ni charer.
Ond gan nad pa un, Iwl Caisar a diriodd yn ddilys ddigon y waith hon ym Mhrydain; ac od oes coel ar y peth a ddywed y pendefig ei hun, efe a diriodd yn ddirwystr, ond a gafodd ei longau gan y picellau dur yng ngwaelod Tems. Yr oedd y trigolion, eb efe, wedi cilio i'r coedydd ac idd eu llochesau; wedi brawychu wrth weled cynifer o longau, wyth cant o rifedi. Ond ymhen ychydig amser yr ymwelsont âg ef, nid idd ei gapio a phlygu glin ger ei fron, ond i ergydio picellau dur at ei galon. Canys ar eu gwaith yn bloeddio "I'r frwydr," y Brutaniaid a gymerasant arnynt i ffoi, ond nid oedd hynny ond rhith; ac ar waith y Rhufeiniaid yn eu herlid yn fyrbwyll, yr ymchwelodd y Brutaniaid ac ail ruthro, a gwneuthur galanastra nid bychan ymysg y gelynion, er bod Iwl Caisar yn ymffrostio mai efe a'i wŷr a gawsant y trecha yn y diwedd.
Ond boed hynny fel y mynno, un peth yn anad dim oedd hynod dros ben ymysg yr hen Frutaniaid, sef eu gwaith yn ymladd o gerbydau a bachau heiyrn odditanynt; ac yr oedd gan Gaswallon y brenin bum mil o honynt yn yr ymladdfa uchod. Dyfais waedlyd oedd hon, canys wrth yrru ar bedwar carn gwyllt, hwy a dorrent restrau y gelynion, ac a'u llarpient yn echrydus wrth fod y bachau dur yn rhwygo eu cnawd ac yn llusgo yn erchyll, fel nad allai dim fod yn fwy ofnadwy na ffyrnig. Ni welodd y Rhufeiniaid erioed y fath beth o'r blaen; a diameu mai dychymyg aruthrol greulon oedd hynny; ond wrth ryfela nid ydys yn astudio ar ddim ond dinystr a distryw. Ac er gwyched rhyfelwyr oedd gwŷr Rhufain, fe ddywedir eu bod yn wyneblasu ac yn delwi ar eu gwaith yn clywed trwst cerbyd, fel y gwelwch chwi gywion yr iar yn crynu rhag barcut chwiblsur, egr, yn gwibio oddifry arnynt.
Ni arosodd Iwl Caisar ond amser byr chwaith y tro hwn ym Mhrydain; ac achos da paham, yr oedd y wlad yn rhy dwym iddo; canys y mae efe ei hun yn addef nad oedd dim esmwythdra na llonyddwch iddo ef na'i wŷr. Canys pan elai ei wŷr allan i baratoi lluniaeth,—neu, mewn geiriau ereill, pan elent i ladrata da a defaid, ac ysbeilio tai gwirioniaid,—yno y Brutaniaid a ruthrent arnynt, a'u taro yn eu talcen; a dedwydd a fyddai hwnnw, yr hwn o nerth ei draed a ddygai y chwedl yn ddihangol i glustiau Caisar. Ac atolwg, a oedd bai mawr ar yr hen Frutaniaid yn trin lladron a llofruddion felly? Eu holl hymgais hwy oedd ceisio amddiffyn eu gwir feddiant a'u heiddo eu hun. Ac oddiyno y tyfodd y ddihareb,—"Gwell gwegil câr nag wyneb estron."
A Caisar ar hynny a fwriadodd o ddifrif fyned adreu i dir ei wlad. A'r Brutaniaid hwythau a feddianasant eu gwlad yn heddychol ac yn ddidaro dros agos i gant o flynyddau wedi hynny; a pheth mawi na chai dynion fyw yn llonydd ar eu gwir eiddo eu hunain. Fe amcanodd Augustus Caisar, yn amser yr hwn y ganed Crist Iesu,—ymdreiglo i'r ynys hon; ac y mae un o ben-prydyddion yr oes honno yn dymuno llwyddiant iddo ef a'i wŷr, yn y fath bennill a hon,—
"Cadwed y duwiau Caisar fawr,
A'i lu yn awr yn treiddio
Ymhell i Frydain dros y môr,
A boed hawdd amor iddo." [3]
Ond ni wnaeth efe ddim ond amcanu, a bygwth ar flaen tafod. O gylch deg mlynedd ar hugain ar ei ol ef y bwriadodd Caio Caisar, yr hwn oedd ddyn pendreigl ysgeler, ymweled â'r ynys hon; efe a gynhullodd ynghyd ei wŷr, efe a daclodd ei arfau, ac a wnaeth bopeth yn barod at y daith; ac yno ar ol codi hwyliau, a morio ryw gymaint o olwg tir Ffrainc, fe laesodd calondid y gŵr; ac yn lle myned yn y blaen i dir Brydain i ennill clod wrth nerth arfau, fe roes orchymyn idd ei wŷr ddychwelyd yn eu hol i dir Ffrainc, a myned a chasglu cregin yno ar lan y môr. Ac yr oedd hynny, ond odid, yn well difyrrwch na chael briwio eu hesgyrn wrth ymladd â'r Brutaniaid.
Hyd yn hyn y cadwodd y Brutaniaid eu hawl a'u rhyddid yn gyfan rhag trais a gormes y Rhufeiniaid; a hwy a allasent wneuthur hynny o hyd, pe buasent yn unfryd ac heddychol â'u gilydd. Ond rhaid addef mai dynion diffaith, cynhenus, drwg, oeddent, na fedrent gydfod fel brodyr ynghyd,—arglwydd un cwmwd yn ymgecru â'i gymydog, ac yn myned yn benben, fel y gwelwch chwi ddau waedgi gwancus yn ymgiprys frig-frig am asgwrn. Odid fyth y byddai heddwch parhaus drwy y deyrnas; y trechaf yn treisio'r gwannaf; ac ysbryd o ymddial yn brydio yn ddiorffwys ym mynwesau y gwŷr. mawr. Ac y mae y Rhufeiniaid, er eu bod yn elynion, yn addef yn ddigon eglur nad allasent hwy fyth orthrechu y Brutaniaid oni buasai eu hanghydfod, a'r ymraniadau ymysg eu pendefigion eu hun. Er mai un brenin oedd ben ar yr holl deyrnas, yr hwn a alwai yr hen Gymry Unben coronog, eto yr oedd amryw dywysogion ac arglwyddi â llywodraeth oruchel yn eu dwylo. Ac odid fyth fod y rhai hyn heb ryfel a ffyrnigrwydd rhyngddynt.
Yr oedd yr ysbryd ymddial hwn yn fwy anesgusodol eto, o herwydd fod eu doethion a'u gweinidogion crefydd, y rhai a enwid y pryd hwnnw y Derwyddon, yn pregethu o hyd ymhob cymanfa ar iddynt ystyried enbyted iddynt eu hunain, ac i les cyffredin y wlad, oedd eu gwaith yn ymrafaelio ac yn ymgyndynnu. Ac ymysg ereill, Cyntwrch, gŵr dysgedig o radd y Derwyddon, a areithiodd yn y wedd hon,—Chwychwi bendefigion urddasol o genedl y Brutan Chwyiaid, clust-ymwrandewch a'm chwedl. Rhyw henafgwr gynt, ac iddo ddeuddeg mab anhydyn, ac heb wrando ar ei gyngor i fod yn unfryd ac yn heddychol â'u gilydd, a ddygodd gwlwm o ffyn ger eu bron, sef deuddeg o nifer; ac a archodd os gallai neb un o honynt o rym braich dorri y cwlwm yn ddau; yr hyn pan brofodd un ac arall olynol, a atebasant, nad oedd agos rym ddigon yn y neb un i dorri y baich ffyn ynghyd. Ac yno yr henafgwr a ddatododd y cwlwm; ac yn hawdd ddigon y torrodd y llanciau y ffon a roddasid i bob un ar neilldu. Ac ar hynny y dywedodd eu tad wrthynt,—Cydnebyddwch, fy meibion, tra fo chwithau yn cyd-ddal ynghyd mewn cwlwm tangnefedd a chariad brawdol, nad all neb eich gwaradwyddo; eithr os ymrannu a wnewch, gwybyddwch o fod yn ysglyfaeth i'ch gelynion.' O gydwladwyr, a chwi bendefigion y bobl, dyna ansawdd ein cyflyrau ninnau; os nyni a ymgeidw yn un a chytun, nid all holl ymgyrch y Rhufeiniaid wneuthur dim niwaid i ni; nyni a welsom hynny eisoes wrth yrru Iwl Caisar ar ffo; eithr os anrheithio a difrodi cyfoeth y naill y llall, a rhyfela â'ch gilydd, yw eich dewis, byddwch sicr o fod yn gaethweision i'r Rhufeiniaid."
Ond yr un peth a fuasai canu pibell yng nghlustiau'r byddar a cheisio eu perswadio hwy i fod yn heddychol; canys dilyn eu hen gamp ysgeler a wnaethant hwy fyth, i ymryson a Ilofruddio eu gilydd; fel y gwelwch chwi adar y tô yn ymgiprys am ddyrnaid o ŷd, heb wybod fod hynny yn eu harwain at y groglath. Ar air, cymaint oedd eu cynddeiriogrwydd a'u malais fel prin y byddai cydfod parhaus rhwng y naill gantref a'r llall drwy y deyrnas.
Yn awr yn y terfysg a'r cythrwfl yma, fe ddigwyddodd i ryw ŵr mawr a elwid Meuric gael ei ysbeilio o'i gyfoeth a'i awdurdod,—llosgi ei dai, anrheithio ei diroedd, llofruddio ei ddeiliaid, a'i yrru yntef ar draws gwlad i gael noddfa lle y gallai. Ac yn y wŷn danbaid hon, efe a aeth dros y môr i wahawdd Gloyw Caisar i oresgyn ynys Brydain; yr hyn a ddigwyddodd o gylch blwyddyn yr Arglwydd 44, a hynny oedd agos i gan mlynedd ar ol i Iwl Caisar dirio yma gyntaf.
Ac yno Gloyw Caisar, amherawdwr Rhufain, a alwodd ei bencynghoriaid ynghyd i wybod eu barn, pa un a wnai efe ai rhyfela â'r Brutaniaid ai peidio a fyddai oreu. A hwy a atebasant,—"Digon gwir fe gadd Iwl Caisar ei drin yn hagr a'i faeddu ganddynt; eto ystyried dy fawrhydi di pa fodd y mae gwlad Brydain wedi ymrannu yn awr; nid oes dim ond y gynnen a'r anras yn eu mysg; ac y mae gyda ni un o'u goreuon yn gyfaill calonnog i ni, Meuric dan ei enw. Ac y mae efe yn gwirio eisioes, na fydd ond ychydig ac anaml daro, hyd onid allwn oresgyn gan mwyaf eu gwlad oll. Felly yr ym ni yn barnu y dylid yn anad dim ryfela yno, pe amgen ni a'n cyfrifir fel clêr y dom, ac fel cacwn; ac y mae hynny yn anweddus i barch y Rhufeiniaid." Gwir ddigon," ebe Gloyw Caisar, "dyma'r odfa i ni ymddial arnynt, ac ennill y sarhâd a'r golled a gadd Iwl Caisar fy hen ewythr oddiganddynt."
Ac ar hynny Gloyw Caisar a ymwrolodd yn ei ysbryd, ac a gymerth galon gŵr; ond er hynny yr oedd efe yn gallach nag anturio ei fywyd ei hun yn fyrbwyll ar chwedl Meuric; ac a archodd i ben—cadben a elwid Plocyn, os byddai hi yn galed arno, ar ddanfon hysbysrwydd o hynny ato ef i Rufain, ac y deuai efe â chwaneg o wŷr yn gymorth iddo.
Yno wedi i Plocyn a'i wŷr drwy fawr ludded deithio cyn belled a môr Ffrainc, a hwy yno megis yng ngolwg Brydain, eto efe a gafes ei wala o waith eu perswadio hwy i hwylio drosodd i Frydain. Yr oedd dewrder yr hen Frutaniaid megis yn ddrain pigog ar eu hafu fyth. Ond rhwng bodd ac anfodd morio a wnaethant; ac a hwy yn awr yng ngolwg y tir, y chwythodd tymestl o wynt gwrthwyneb, a'u gyrru drachefn i ardal Ffrainc. Tybiodd y Brutaniaid i'r llongau ddryllio a soddi gan y dymestl, ac a aethont ar hynny bawb ar wasgar. Ond yn y cyfamser y tiriodd Plocyn a'i wŷr agos yn ddiarwybod i lu y Brutaniaid; canys y llongau a achubwyd rhag soddi, er maint oedd y dymestl.
Pan oedd llu y Brutaniaid yn y fath drefn anosbarthus a hyn wedi gwasgaru yma ac acw ar draws y wlad, y mae'n ddilys i'r Rhufeiniaid wneuthur galanasdra nid bychan wrth ddyfod a rhuthro arnynt a hwy yn amharod; ond yn anad dim o ran yr anghydfod a'r ymraefael yn Eithr ymhen ychydig, eu mysg eu hunain. wrth weled cleddyf eu gelynion yn difrodi mor ddiarbed, hwy a ddaethont i well pwyll o fod yn un a chytun â'u gilydd; ac O mor ddaionus ac mor hyfryd yw trigo o frodyr ynghyd! Canys tra y parhaodd yr undeb hwn, y cynhullasant eu byddinoedd ynghyd dan eu pen-cadben a'u brenin a elwid Cynfelyn; ac â phawb yn awr yn wresog i ymladd dros eu gwlad, buan y dialeddwyd ar y Rhufeiniaid am y gwaed a dywalltasant; ac er cyn gyfrwysed rhyfelwr oedd Plocyn, a ffyrniced i oresgyn y wlad hon er cael clod a goruchafiaeth gan ei feistr gartref, eto gorfu arno, o anfodd ei ên, i ddanfon i Rufain am ychwaneg o gymorth. Ac yna y daeth Gloyw Caisar ei hun, yr ymherawdwr, a'i holl gadernid, i Brydain.
Yr oedd y cenhadon a ddanfonodd Plocyn i Rufain i gynnull ychwaneg o filwyr, wedi adrodd y fath chwedl arw am ddewrder y Brutaniaid, fel na wyddai Gloyw Caisar beth i wneuthur; ac arno chwant i ymddial, a chwant i aros gartref; megis anner dwymgalon yn brefu wrth weled y cigydd yn lladd ei chyntaf—anedig, ac eto heb galon i gornio y llofruddiwr. Ond yna, ar ol bod yn hir yn go bendrist, y daeth i'w gof i'r Rhufeiniaid unwaith neu ddwy ennill y maes ar eu gelynion wrth ymladd oddiar gefn yr eleffant, yr hwn sydd fwystfil hagr o faint, ac yn llwyr anghydnabyddus yn y gwledydd hyn. Ac yn wir nid oedd bosibl iddo daro ar well dychymyg; canys ar ol iddo dirio ym Mhrydain, a gosod ei filwyr, o fesur ugain neu ddeg ar hugain, ar gefn bob eleffant,—canys cynifer a hynny a all efe ddwyn yn hawdd, fe darfodd hynay y meirch rhyfel ynghyda'u marchogion, fel y bu anhrefn erchyll drwy holl lu y Brutaniaid; a'u gelynion yn hawdd a gawsant y trecha arnynt.
Cynfelyn, brenin y Brutaniaid, ar hynny, a ymostyngodd i dalu teyrnged i Rufain, sef tasc o aur ac arian bob blwyddyn; ac y mae'r arian a fathwyd y pryd hwnnw heb fyned ar goll eto, a'r ysgrifen hon fyth i'w darllen, "Tasc Cynfelyn." Ac yna, ymhen un diwrnod ar bymtheg, yr aeth Gloyw Caisar i dir ei wlad tuag adref; a choeliwch fi, nid ychydig oedd ei fost yn Rhufain o'i waith yn darostwng y Brutaniaid wrth y fath ystranc ddichellgar; ac er coffadwriaeth o hynny y bathwyd yr arian, a llun Gloyw Caisar ar y naill wyneb, ac eleffant ar y wyneb arall.
Ond nid oedd agos ddegfed ran o'r ynys wedi ymostwng eto i dalu teyrnged i Rufain; dim ond y wlad o gylch Llundain, lle yr oedd Cynfelyn yn teyrnasu; canys pan amcanodd y Rhufeiniaid ehangu eu llywodraeth tua'r gorllewin, safodd gŵr pybyr a nerthol a elwir Caradoc Freich-fras yn eu herbyn; ac yn ol yr hanes y mae'r Rhufeiniaid, er eu bod yn elynion, yn ei adrodd am dano, gŵr oedd hwnnw heb ei fath, nid yn unig am ei fedr a'i galondid mewn rhyfel, ond hefyd am ei syberwyd a'i arafwch; na chwyddo mewn hawddfyd, na llwfrhau mewn adfyd. Efe a ymgyrchodd naw mlynedd â holl gadernid Rhufain, ac a allasai ymdopi naw ereill, oni buasai ei fradychu ef gan lances ysgeler o'i wlad ei hun a elwir Curtis Finddu. Ac yn yr ysbaid hwnnw efe a ymladdodd ddeg brwydr ar hugain â'i elynion; ac, er nid o hyd â chroen cyfan, eto daeth bob amser yn ddihangol o'i fywyd, ac yn llawn anrhydedd. Ei araeth tuag at annog ei filwyr, a gosod calon ynddynt, oedd at yr ystyr hyn,—" Byddwch bybyr a nerthol, O Frutaniaid, yr ydym yn ymladd ym mhlaid yr achos goreu yn y byd; i amddiffyn ein gwlad, a'n heiddo, a'n rhyddid, rhag carnlladron a chwiwgwn. Atgofiwch wroldeb eich teidiau yn gyrru Iwl Caisar ar ffo: Caswallon, Tudur Bengoch, Gronw Gethin, Rhydderch Wynebglawr, a Madoc Benfras."
Ar ol ei fradychu i ddwylo ei elynion, fe'i dygwyd yn rhwym i Rufain, lle bu cymaint o orfoledd a llawenydd, a dawnsio a difyrrwch, o ddal Caradoc yn garcharor, a phe buasid yn gorthrechu gwlad o gewri.
Ni bu dinas Rhufain ond prin erioed lawnach o bobl na'r pryd hwnnw; nid yn unig y cyffredin bobl, ond y pendefigion, yr uchel gadbeniaid, y marchogion, a'r arglwyddi o bell ac agos, oeddent yn cyrchu yn finteioedd i gael golwg ar y gŵr a ymladdodd gyhyd o amser â holl gadernid Rhufain. Ac yno, ar ddiwrnod gosodedig, mewn eisteddfod lawn o holl oreuon Itali, a'r ymherawdwr ei hun yn bresennol, efe â gwyneb diysgog, ac â chalon ddisigl, a wnaeth araeth yn gosod allan helbulon byd, a chyfnewidiadau bywyd dyn mor deimladwy, fel y mennodd hynny gymaint ar bawb, fel prin yr oedd un yn gallu ymatal rhag wylo, a dywedyd, "Wele, ymhob gwlad y megir glew." Ynghylch blwyddyn yr Arglwydd 53 y bu hynny.
Ond er hyn oll ni laesodd calon y Brutaniaid i sefyll yn erbyn gormes y Rhufeiniaid; ond yr oeddent yn awr yn fwy llidiog nag o'r blaen i ddial arnynt am y sarhad o ddwyn Caradoc yn garcharor i Rufain. Eu pencadben ar ei ol ef a elwid Arifog, ac efe a ymladdodd â hwy lawer brwydr waedlyd, ambell waith yn cael y trecha, ac ambell waith yn colli. Ond beth a allai un genedl wneuthur chwaneg tuag at gynnal ei gwlad a'i gwir eiddo rhag treiswyr gormesol nag a wnaeth y Brutaniaid yma? Calondid, gwroldeb, a medr i drin arfau rhyfel oedd ganddynt cystal ag un genedl arall dan haul. Ond pan oedd gwŷr o newydd yn ymruthro o hyd arnynt, megis yr oedd y Rhufeiniaid yn codi gwyr o bob gwlad, a'u danfon i Brydain, pa le yr oedd bosibl iddynt ymgadw? Y mae gennym achos yn hytrach i ryfeddu pa fodd y gallasant sefyll allan gyhyd.
Ac yma dalıwn sylw ar gyfrwysdra y Rhufeiniaid i gadw craff ar y wlad a oresgynnent drwy nerth arfau; canys yr oeddent yn arferol o arllwys y wlad honno cyn llwyred ag oedd bosibl o'i rhyfelwyr, fel y gallent drwy nerth eu harfau hwy ennill gwledydd ereill, ac er cadw y wlad a oresgynnid dan law.
Nid llai nag ugain mil o Frutaniaid oedd gyda Thitus ap Fespasian yn ymladd yn erbyn Jerusalem: ac yn eu lle y danfonwyd trosodd filoedd a miloedd o bobl yr Itali, y rhai a ymwthiasant i bob man hyfryd, megis haid o gilion gwancus yn tyrru i badell o ddwfr a mêl, ac yn boddi ynddo; neu, megis cenfaint o foch gwylltion yn torri i gae o wenith; ac ar hynny yr hwsmon yn galw ei gwn ac yn eu llarpio. A thyna fel y digwyddodd hi i'r Rhufeiniaid disperod yma yn y diwedd, fel y dangosaf isod.
Canys yr oedd y rhai hyn yn gwneuthur castiau hagr â'r hen drigolion; yn eu gwatwar, ac yn eu galw wrth bob enw câs a allasai digywilydddra noeth ei ddychymygu. Os byddai tiroedd neu dai wrth fodd y Rhufeiniaid, fe orfyddai ar y perchenogion ymadael â hwynt; a'r cyffredin bobl hwythau yn gorfod gweithio'n galed o fore hyd hwyr, ac estroniaid yn cael yr elw. Ac os beiddiai neb achwyn fod hynny yn dost, fod estroniaid yn meistroli trwy drais, ac yn gwneuthur y trigolion yn gaethweision yn eu gwlad eu hunain, hwy gaent aml ffonodiau am eu cwyn, ac yn fynych eu trywanu â'r cleddyf. Ie 'roedd y Rhufeiniaid yn awr wedi myned mor ysgeler, megis nad oeddent yn edrych ar oreuon y deyrnas ond megis cwn a barbariaid, fel, ymysg ereill, y mae gennym hanes iddynt wneuthur âg arglwydd mawr a elwid Brasydoc; canys hwy a ysbeiliasant ei balas o bopeth gwerthfawr ag oedd ganddo; ac a'i arglwyddes yn ymresymu'n llariaidd â hwy am eu trais a'u cribddail, hi a gurwyd â gwiail nes ei bod yn hanner marw; a threisiwyd ei merch o flaen ei llygaid. Ac i gwblhau ar y cwbl, dygwyd delw a wnaed ar lun yr ymherawdwr, a phwy bynnag nid ymgrymai o'i blaen a'i haddoli, a osodid i farwolaeth.
Yr oedd hyn yn ddilys yn fyd tost, ac anioddefol; ac ar hynny y cyd-fwriadodd arglwyddi a phendefigion y deyrnas i ruthro arnynt a'u torri ymaith yn gwbl, hen ac ieuanc, oddiar wyneb y wlad, megis y gwelwch chwi lafurwr yn son am ddiwreiddio drain, ysgall, a mieri, rhag eu bod yn anffrwythloni y tir. Yr oedd hyn yn ddiau yn gyd—fwriad cethin ac ysgeler; ond dyna oedd eu barn hwy y pryd hwnnw.
Yn y cyfamser yr oedd holl lu y Rhufeiniaid gan mwyaf, sef eu holl ryfelwyr a'u gwŷr arfog, wedi myned i oresgyn ynys Môn. Nid oedd yr ynys honno y pryd hwnnw ond trigfa o wŷr crefyddol, a elwid y Druidion, y rhai, megis cenhedloedd ereill, oeddent yn anad un lle arall yn dewis rhodfeydd tywyll dan dderi caeadfrig i aberthu a galw ar y duwiau, megis yr oedd ynys Môn y pryd hwnnw yn llawn o ianneirch a llwyni pendewon; a hyn yw meddwl y bardd—
"Nos da i'r ynys dywell,
Ni wn oes un ynys well." [4]
Nid oedd gwŷr Môn, fel y dywedais, yn rhyfelwyr mawr y pryd hwnnw, ond cymanfa o wyr crefyddol, a hwy a dybiasant y danghosai y Rhufeiniaid barch iddynt ar y cyfrif hwnnw. Y Druidion, heb ddim arfau rhyfel, a gadwent y blaen gwedi eu gwisgo mewn gynau symudliw, capan côr taleithiog am eu pennau, a ffyn hirion purwyn yn eu dwylo; a'r gwyryfon yn dwyn lampau cwyr wedi ennyn, yn dawnsio draw ac yma drwy eu canol, yn edrych yn anferthol ac yn syn o hirbell. Fe wnaeth yr olwg o hyn yn wir ryw ychydig fraw ar y cyntaf yn llu y Rhufeiniaid, ond ar ol ergydio cawod o saethau tuag atynt, buan iawn y gwasgarwyd hwy, a'r gelynion a wnaethant laddfa echrydus yn eu mysg. Y lle y tiriodd y Rhufeinwyr ym Môn a elwir hyd heddyw Maes-hir-gâd; a'r ymladdfa uchod a fu gerllaw Porthamel, rhwng Pwll y Fuwch a Llanidan: ac y mae man gerllaw a elwir eto Pant yr Ysgraffau.
Yr oedd y fath lanasdra a hwn ar eu duwinyddion yn chwerw i'r hen Frutaniaid fwy-fwy fyth; canys ymresymu a wnaethant, "Dyma'r Rhufeiniaid, mwrddwyr a dyhirwyr ag ydynt, wedi rhuthro ar ein hoffeiriaid, a thrigolion ynys Môn, y rhai ni wnaethant erioed y niwed lleiaf iddynt; ac wele ninnau, ar ol pob amharch a thrais yn y byd, eto yn ymostwng iddynt fel diadell o ddefaid wedi eu tarfu gan ddau neu dri o gorgwn. Megis y gwnaethant hwy â nyni, felly y gwnawn ninnau â hwynt hwy. Gwell erlid arglwydd na'i ragod."—Ac ar ol hynny, megis cnud o lewod wedi torri allan o ffau, codi a wnaethant dros yr holl wlad, a dangos cyn Ileied trugaredd i'r Rhufeiniaid yn awr ag a ddangosasant hwythau i wŷr ynys Môn. Nid oedd yn awr dros wyneb yr holl wlad ond crechwenydd y Brutaniaid yn tywallt gwaed, ac ocheneidiau a gruddfan y Rhufeiniaid. Llosgwyd teml a delw'r ymherawdwr, a lladdwyd ei holl offeiriaid. Llundain, ynghyda'r trefydd o amgylch, lle'r oedd pobl Rhufain yn byw, a losgwyd yn ulw mân, ynghyda'u trigolion. Ac er nad oedd y Rhufeiniaid ddim mor anghall dynion a gadael eu trefydd heb lu digonol o filwyr i amddiffyn y trigolion, heblaw y rhai a aethai i ynys Môn, eto eu gwŷr arfog hwythau a dorwyd ymaith, megis un â chryman yn torri penneu cawn. Mor llidiog ac mor wrolwych oeddent! Ar air, ychydig llai na phedwar ugain mil o bob gradd ac oedran a gwympasant yn y lladdfa echrydus hon.
Ar hyn, wele bencadben y Rhufeiniaid, a eilw'r Cymry Sywedw Paulin, ynghyda'i wŷr arfog, yn dychwelyd o Fôn. Ac er eu dyfod, erioed ni bu eu calon, un ac arall gyda'u gilydd, mor farwaidd a diddim a'r pryd hwn. Canys prin y gallasent ddal eu harfau yn eu dwylo; y fath oedd eu dychryn. Gweled celaneddau meirw eu cydwladwyr yn gorwedd yma ac acw cyn dewed ar wyneb y meusydd a hen ddefaid yn trigo o'r pwd mewn gauaf dyfrllyd; gweled eu dinasoedd a'u caerau yn mygu dros wyneb yr holl wlad; ac yn anad dim, gweled y Brutaniaid â llu cadarn ganddynt, o leiaf bedwar cymaint a'u llu hwy,—ar air, ni fu dim rhyngddynt a diffodd, yn barod, canys toddodd calonnau y bobl wrth weled y fath ddistryw, ac aethant fel dwfr, a dilys yw na tharawsent ergyd oni buasai fod eu pencadben yn ŵr call a glew hefyd. Canys ar ei waith ef yn eu gweled yn delwi ac yn ymollwng, efe â gwyneb siriol a'u galwodd ynghyd, ac yna efe a areithiodd yn y wedd hon,—"Ha wŷr,' "eb efe, ai digalonni a wnewch rhag dadwrdd a bloeddiau y barbariaid acw? Beth yw eu llu gan mwyaf ond mynywetach ffol, y rhai a fuasai yn well syberwyd iddynt aros gartref wrth eu rhôd a'u cribau? Ac am eu gwrywaid, beth ynt ond cynifer lleban difedr i drin arfau rhyfel? Ymwrolwch, gan hynny, chwi Rufeiniaid, dychryn gwledydd, a byddwch nerthol y waith hon, a chwi a welwch y barbariaid hyn yn gelaneddau meirwon dan eich traed yn ebrwydd."
Ac ar hynny, Buddug, gwraig Brasydoc, cadbenwraig llu y Brutaniaid, canys benyw oedd ben y gâd y tro hwn, a areithiodd, gan ddywedyd," Adnabyddwch, O Frutaniaid, er fy mod i yn olynol o waed brenhinol, eto nid yw edifar gennyf, er nad wyf ond benyw, i gyd-filwrio a chwi dros yr achos cyffredin, sef i amddiffyn ein gwlad, ein hawl, a'n heiddo rhag trais anrheithwyr ysgymun, y Rhufeiniaid ysgeler acw. Dialed Duw arnynt am y cam a'r sarhad a wnaethant hwy, ni ddywedaf i myfi fy hun a'm teulu yn unig, ond i holl genedl y Brutaniaid. Am danaf fy hun y dywedaf, ni fyddaf i fyth yn gaethwraig dan eu llywodraeth, dewised y sawl a fynno; ac od oes ynnoch galonnau gwŷr, ymddygwch fel gwŷr yn awr; mi a wnaethum, ac a wnaf, fy rhan i."
Ac ar hynny ergydio a wnaethant eu saethau cyn amled a chawod o genllusg at y gelynion; ac mor hyderus oeddent i ennill y maes, a hwy y fath lu mawr anferthol o bob rhyw ac oedran, yn gymaint a bod miloedd a miloedd yn gynifer pentwr yma ac acw ar bennau'r bencydd, ac ereill mewn menni a cherbydau wedi dyfod ynghyd yn unig i weled dyfetha'r Rhufeiniaid. Mor fyrbwyll a nawswyllt oeddent!
Y Rhufeiniaid, hwy a dderbyniasant y gafod gyntaf o saethau yn ddigyffro, heb fyned allan o'u rhestr. Ond ar ol i'r Brutaniaid oeri ychydig o'u brwd ymgyrch, cydio a wnaethant eu tariannau ynghyd i ymachub rhag y saethau, a rhuthro arnynt i ymladd law—law â'u cleddyfau llym daufiniog. Nid oedd y Brutaniaid hwy yn gydnabyddus â'r fath ymgyrch a hwn law—law frig—frig, ac nid oedd ganddynt hwy ond cleddyfau unfiniog, â blaen pwl, a'i blyg tuag i fyny. Ac o achos hyn o anfantais, ond yn anad dim o herwydd eu bod blith-dra-phlith heb eu byddino yn drefnus, hwy a fathrwyd gan y gelynion, megis cringoed yn cwympo mewn tymestl. Ychydig lai na phedwar ugain mil a gwympodd y dydd du hwnnw o bob gradd ac oedran; er nid cymaint a hynny o wyr arfog, ond rhwng gwragedd, gwyryfon, a phlant, a'r werin wirion o gylch; canys mor ffyrnig oedd y Rhufeiniaid y tro hwn, fel nad arbedasant nac hen nac ieuanc, nac hyd yn oed y benywaid yn eu gruddfan, ond trywanu pawb yn ddiwahan, cynifer ag a ddaethant o fewn eu cyrraedd. A Buddug hithau, meddant hwy, o chwerwder a gofid calon a wenwynodd ei hun. O gylch blwy ddyn yr Arglwydd 62 y bu hynny.
Ar ol hyn, digon gwir, yr ehangodd llywodraeth y Rhufeiniaid, ond nid heb golli llawer o waed, ac ymladd megis am bob troedfedd, a goresgyn drwy rym y cleddyf. Bu ymladdfa waedlyd drachefn ym Môn; un arall â gwŷr Deheubarth, y rhai, fel y tystia y Rhufeinwyr, oeddent y dynion dewraf a grymusaf y pryd hwnnw o holl wŷr Prydain. Ac o gylch dwy flynedd ar bymtheg ar ol hynny, sef blwyddyn yr Arglwydd 84, y bu ymladdfa fawr a chreulon eto drachefn yn y gogledd, yn agos i gyffiniau Iscoed Celyddon, lle y cwympodd o'r Brutaniaid, os gwir a ddywed hanesion Rhufain, ddeng mil o wŷr, dan eu pencadben a elwid Aneurin Gilgoch; ond nid ychwaneg, meddant hwy, nag ynghylch pedwar cant o bobl Rhufain, ond bod amryw bendefigion a gwŷr mawr o'r nifer hwnnw.
Dyweded y neb a fyn ei ddewis chwedl, ni bu gymaint o daraw ar y Rhufeiniaid erioed ag a gawsant yma ym Mhrydain. Canys am wledydd ereill, ar ol ymladd ac ennill y maes ddwywaith neu dair, y trigolion yno a ymostyngent i geisio amodau heddwch. Ond am yr hen fechgyn, y Brutaniaid, hwy a ddewisent golli can bywyd, pe bai hynny bosibl, cyn ymostwng i fod yn gaethweision. Ac i ddywedyd y gwir goleu, yr oedd y Rhufeiniaid wedi dygn flino, ac yn edifar ganddynt, ddarfod iddynt droedio tir Prydain erioed, gan mor beryglus ac anesmwyth oedd eu bywyd. Ac yna, wrth adnabod natur a thymer y trigolion yn well, eu bod yn ddynion nad ellid fyth eu llusgo drwy foddion hagr, y cynnyg nesaf a wnaethant oedd eu harwain i gaethiwed drwy ddywedyd yn deg, a'u colwyno drwy weniaith, danteithion, a moethau da: megis heliwr yn elio abwyd i ddal cadnaw mewn magl, yr hwn a fu drech na'i holl filgwn. A choeliwch fi, mai dyfais enbyd a dichellgar oedd hon o eiddo'r Rhufeiniaid. Canys y pendefigion yno a ddechreuasant adeiladu tai gwychion, gwisgo dillad o lawnt a sidan, cadw gwleddoedd, a dilyn pob difyrrwch a maswedd. Dysgasant hefyd yr iaith Ladin, a phrin y cydnabyddid neb yn ŵr bonheddig ond yr hwn a fedrai siarad Lladin. Nid oedd hyn ddim oll ond gwisgo lifrau gweision, er hardded y tybid hynny gan y werin anghall.
Ond eto, er y cawsai y Rhufeiniaid yn ddiamau eu gwynfyd pe buasai pawb o'r deyrnas yn dirywio i'r fath fywyd masweddol, eto yr oedd rhai â golwg sur yn edrych ar y fath feddalwch llygredig. Ac ymysg ereill gŵr a elwid Gwrgan Farfdrwch a areithiodd yn y wedd hon,—"Chwi ddyledogion a goreugwyr y wlad, rhoddwch glust i ddychymyg. Y llew ar fore teg o haf a ganfu afr yn porfau ar ben craig uchel yn Arfon. O fy nghares,' ebe efe, beth a wnewch chwi yn dihoeni ar dusw o wellt mor arw ag sydd yna rhwng y creigydd? Paham, fy anwylyd, na ddeuwch i waered yma i'r dyffryn i bigo meillion a blodau gwinwydd?' Diolch i chwi, meistr,' ebe'r afr, am eich cynnyg da; ond ar hyn o dro, mi a ddewisaf i aros lle yr ydwyf.' Gwybyddwch chwithau, O bendefigion, nad yw teganau y mae y Rhufeiniaid yn eich harddu â hwynt, ddim amgen na'r meillion y mae'r llew gwancus yn gwahawdd yr afr atynt. Hyhi yn y ddameg a atebodd yn gall; mynnwn petai chwithau yn adnabod nad yw y coeg—bethau ffiloreg, yr ydych yn ymdecâu á hwynt, ddim amgen na gwenwyn wedi elio drosto â mêl. Hon ydyw'r ymgais olaf, a'r enbytaf hefyd, o eiddo'r Rhufeiniaid i'ch dwyn i gaethiwed a dywedaf yn hy wrthych, y fath fywyd masweddol a'ch dug yn ddilys i ddistryw, oddieithr i chwi adnabod eich hunain mewn pryd, megis y gwnaeth yr afr yn y ddameg.
Ond dilyn eu rhodres a fynnent hwy, ac ni chafodd Gwrgan Farfdrwch ond chwerthin am ei ben, am ei ewyllys da i'w hachub rhag myned bendramwnwgl i gaethiwed. Ac o hynny allan dros amryw flynyddoedd, y boneddigion a ymroisant i ddifyrrwch a moethau; y gwŷr ieuainc yn dwyn arfau, a gipiwyd ymaith i wledydd pellenig; a'r cyffredin bobl hwythau a osodwyd ar waith i ddiysbyddu llynnoedd, gwneuthur sarnau newyddion ar draws y wlad; neu wneuthur priddfeini i adeiladu tai gwychion idd eu meistriaid y Rhufeiniaid. O gylch deugain mlynedd y buont yn lled dangnefeddus, heb ddim terfysg nac ymyrraeth, ond yn talu teyrnged yn lled ddiddig. Ond o gylch y flwyddyn 124, pan oedd gŵr a elwid Sefer yn rheoli yma dan yr ymherawdwr Adrian, cyd-fwriadu a wnaethant dros yr holl deyrnas i ysgwyd ymaith awdurdod y Rhufeiniaid, ac i gleimio eu rhyddid a'u braint unwaith eto. Eu dirmyg ar fonheddig a gwreng a gyffrôdd y trigolion i fwrw ymaith iau eu caethiwed. A dywedir, oni buasai fod Adrian yr ymherawdwr a'i holl lu gerllaw, a hwylio trosodd yn ebrwydd yn gynorthwy cyfamserol, y torasid y Rhufeiniaid ar hyn o bryd ymaith yn gyfangwbl; ac eto, hi a fu gyfyng iawn arnynt, er mai hwynt-hwy, digon gwir, a gawsant y trecha yn y diwedd.
Ac ar hyn o bryd, wele ddychymyg arall ac ystryw o eiddo'r Rhufeiniaid i gadw tan law yr hen drigolion. Canys gwnaethant glawdd mawr o dyweirch a pholion bedwar ugain milltir o hyd, ar draws yr ynys o fôr i fôr, sef o Aber Cwnrig y naill ran o'r ynys tua'r dwyrain, hyd yn Ystrad Clwyd tua'r gorllewin, sef yn agos i gydiad Lloegr ac Is-coed Celyddon, neu Scotland, lle mae'r ynys yn gulaf drosti. Pwy bynnag ni roddai ufudddod i lywodraeth y Rhufeiniaid a yrrid allan o gyffiniau Lloegr y tu arall i'r clawdd; a milwyr yn gynifer pentwr yma ac acw ar bwys y clawdd yn gwylied' i gadw pawb allan o'r tu draw.
Dros dalm ar ol hyn y bu amser lled heddychol, megis heddwch rhwng boneddigion, oddieithr ambell wth a bonclust yn awr a phryd arall yma ac acw. Ond megis wrth gronni afon redegog, hi a erys ond odid yn llonydd ac yn dawel dros encyd; eto pan ddel llifeiriant, hi a ffrydia yn rhaiadr gwyllt dros yr ystanc, ac a dreigla ac a chwilfriwia pa beth bynnag a saif ar ei ffordd; felly y Brutaniaid hwythau, er eu bod dros amser yn lled esmwyth, eto wrth weled eu trin mor hagr, ac fel estroniaid yn eu gwlad eu hun, a gymerasant galon o newydd eto, er bod eu gwŷr dewisol, pigion a blodau ieuenctid y wlad, wedi eu cipio o drais y tu draw i'r môr, megis yr oedd y Rhufeiniaid yn arferol o wneuthur, eto yr oedd digon o ysbryd chwerw o ymddial yn brydio calonnau y gwŷr oedd gartref. Canys y gwŷr y tu draw, ni wnaethant fwy cyfrif o'r clawdd nac a wna march rhyfel i neidio dros gornant; a phreswylwyr Lloegr a Chymru hwythau y tu yma i'r clawdd, a godasant yn un a chytun dros wyneb yr holl wlad, nes ei bod hi yn amser gwaedlyd y pryd hwnnw ym Mhrydain. Cynllwyn am waed,—lladd a difetha eu gilydd drwy boenau a chreulonderau, llosgi tai a gwŷr a gwragedd a phlant o'u mewn, ar air, ymffyrnigo mewn dialedd, oedd agos yr unig beth ag oedd y Rhufeiniaid a'r Brutaniaid yn astudio arno dros amryw ac amryw flynyddoedd. Digon gwir, hwy a lonyddent dros ychydig amser, i gymeryd eu hanadl, megis dau darw gwyllt yn ymgornio, ac yn gadael heibio dros ychydig; ond yno eu llid a ffrydiai o newydd, a myned i ymdopi yn ffyrnicach nag o'r blaen.
Fe syrthiodd peth aneirif o bob gradd ac oedran, yn gystal o'r Rhufeiniaid ac o'r Brutaniaid, yn y terfysg yma, yr hwn a barhaodd dros gymaint o flynyddoedd. Dywedir i ddeng mil a deugain o sawdwyr a swyddogion Rhufain, heblaw ereill hyd wyneb y deyrnas, gael eu trywanu â chleddyf y Brutaniaid. Y gwirionedd yw hyn, yr oedd y ddwy genedl yn bengam eu gwala; ni fynnai'r naill ddim i blygu ac ymostwng; na'r llall ddim i adael heibio wedi dechreu.
Felly y newyddion nesaf sydd gennym ni am danynt yw o gylch y flwyddyn o oedran Crist 197, pryd y daeth yr ymherawdwr a elwid Sefer a llu mawr iawn ganddo trosodd i Frydain, sef agos i gan mil rhwng meirch rhyfel a gwŷr traed, gan lwyr fwriadu cwbl ddifetha cenedl y Brutaniaid oddiar wyneb y ddaear. Canys nid hwyrach ag y tiriodd, efe a roddes orchymyn idd ei sawdwyr mewn pennill allan o hen brif fardd,—
"Na edwch Fritwn yn y wlad, ond lleddwch oll i gyd!
Gwryw a benyw, mawr a bach, difrodwch oll ynghyd."
Ond er gwaetha hyn o fygwth i daro braw a'u digalonni, fe gafas ei wala o waith i ddarostwng pob man dan ei lywodraeth. Am y rhan fwyaf, digon gwir, a hwy wedi cael ond gormod prawf eisioes o ddyhirwch rhyfel, ac yn enwedig wrth ystyried nad oedd e ddim sarhad na chywilydd i'r Brutaniaid ymostwng i dalu teyrnged pan oedd yr holl fyd,—hynny yw, y rhan fwyaf o'r byd adnabyddus y pryd hwnnw,—dan awdurdod y Rhufeiniaid, ac yn eu cydnabod yn feistriaid; am hynny, meddaf, y danfonasant genadwri at yr ymherawdwr, ar fod yn wiw ganddo alw yn ol a diddymu y gorchymyn gwaedlyd a roddes efe o'r blaen idd ei filwyr, ac y byddent hwythau wedyn yn ddeiliaid ffyddlon iddo. A'r ymherawdwr yno, ar ol cael deuddeg o ben—goreuon y deyrnas yn wystlon ar iddynt gyflawni eu gair, a'u derbyniodd idd ei ffafr, ac ar hynny y gwnaethpwyd Iamodau o heddwch rhwng y ddwy genedl.
Ond er i'r rhan fwyaf o'r deyrnas gymeryd llw o ufudddod, eto yr oedd miloedd o rai cyndyn, a Merfyn Frych Wynebglawr yn bencapten arnynt, nad ymostyngent ar un cyfrif i lywodraeth pobl pellenig, er gwaetha eu holl gadernid a'u bygythion; oblegid hwy a gilient i'r anialwch a'r corsydd, lle nid allai y Rhufeiniaid ddim eu canlyn heb berygl bywyd; a phrin gellid eu newynu chwaith, oblegid fod ganddynt ryw damaid gymaint a ffaien a gadwent yn eu geneuau, a fwriai ymaith chwant bwyd. Ond o fesur ychydig ac ychydig hwy a ddofwyd, ond nid heb golli llawer o waed o bob ochr. Ond nid ymddiriedodd yr ymherawdwr fyth iddynt; canys efe a'u danfonodd hwy y tu arall i'r clawdd, yr hwn a adgyweiriodd efe o fôr i fôr, ac a'i gwnaeth yn gadarnach o lawer na'r hen glawdd, er nad oedd e eto ond o dyweirch a pholion, ac a enwir hyd heddyw Gwal Sefer; am ba un y cân hen fardd fel hyn,—
Gorug Seferus waith cain yn draws dros ynys Frydain,
Rhag gwerin gythrawl, gwawl fain."
Dyn dewr calonnog oedd Sefer, ac a gadwodd, tra bu efe yn teyrnasu, bob peth yn wastad ac yn heddychlon. Efe a fu farw flwyddyn yr Arglwydd 213 yng Nghaer Efrog; a'r geiriau diweddaf a ddywedodd efe ar ei wely angau oeddent,—"Mi a gefais yr ymherodraeth yn llawn terfysg a helbul, ond wele bob peth yn awr yn dangnefeddus, ie hyd yn oed ymysg y Brutaniaid eu hunain."
Ni bu dros amryw flynyddoedd wedyn ddim rhyfel, oddieithr ambell ergyd chwyrn, ac ambell sen chwimwth draw ac yma,—y Rhufeiniaid oedd yn awr yn feistriaid, ac odid fod gwas lifrai drwy gydol y deyrnas onid oedd yn deall ac yn siarad Lladin yn ddifai ddigon.
Yn y flwyddyn 228 y gwelwyd, ym misoedd Tachwedd a Rhagfyr, seren y gynffon yn estyn ei phelydr megis tân llachar, yn ofnadwy ac yn aruthrol ei ganfod; a'r haf dros dair blynedd ar ol hynny oedd mor wlybyrog, fel nad addfedodd nac ŷd na ffrwythau coed, yr hyn a barodd ddrudaniaeth, haint, a newyn; y bara oedd afiach, ac hyd y mae hanesiaeth yn mynegi, hon oedd y waith gyntaf, er digwydd yr un farnedigaeth amryw brydiau wedi hynny, o'i alw y bara chwydog; oblegid nid oedd e ddim yn dygymod â chorff dyn, ond ei chwydu allan drachefn, er fod y werin druain yn eu gwanc a'u newyn yn gorfod ei fwyta, er ei saled. Ond yng ngauaf y drydedd flwyddyn y bu durew parhaus o ganol Tachwedd i ddechreu Chwefror, a haf rhadlon tymherus ar ol hynny, yr hyn, trwy fendith Duw, a ddygodd lawndid a digonolrwydd o bob dim i'r trigolion drachefn.
Y pryd nesaf y mae dim crybwyll am helynt y Brutaniaid, sydd o gylch y flwyddyn 286, ym mha amser, gŵr a elwid Caros, yr hwn oedd o dylwyth gwael, eto yn filwr gwych a dewr, a anfonwyd o Rufain yn ben ar ddeugain o longau, i gadw ymaith y Ffrancod a'r Saeson, y rhai oeddent yn diffeithio y wlad a elwir yn awr yn Ffrainc, ond y pryd hwnnw y Gelli; canys pigladronach a gwibiaid oedd y ddwy genedl honno ar y cyntaf, megis haid o gacwn neu wenyn ormes yn ymwthio i gwch yn Ilawn o fêl. Yna Caros a ymddygodd yn wrol—wych, gan ddarostwng hyd lawr y crwydedigion ladronach hynny, ac ennill anrhaith fawr iawn oddiarnynt. Ond yn y cyfamser efe a drodd yn ben-lleidr ei hun, ac yn fradwr idd ei feistr, ymherawdwr Rhufain; canys yr holl gyfoeth yma a gadwodd efe yn ei feddiant ei hun, a rhag y gelwid ef i gyfrif am hynny, efe a lanwodd ei longau â'r ysbail ac a hwyliodd i Frydain, a thrwy ei weniaith hudol efe a enillodd galonnau'r Brutaniaid, gan wneuthur araith a dywedyd y caent hwy esmwythach byd dan ei lywodraeth ef na chan y Rhufeiniaid, ac y byddai efe yn gyfaill cywir iddynt rhag ymgyrch un gelyn pa un bynnag. Er pan gafodd efe y llywodraeth yn ei law, efe a ymddygodd yn ormeswr creulon yn hytrach nag ymgeleddwr, megis y gwelwn ni lawer bore teg o haulwen haf yn diweddu mewn dryghin. Ond eto, o ran ei fod ef yn cadw llaw dynn ar warr y Brutaniaid, ei hen feistr, Dioclesian oedd ei enw, a heddychodd âg ef, ac a gadarnhaodd ei frenhiniaeth ym Mhrydain; am ba ham y mae ar naill wyneb yr arian a fathwyd dan ei lywodraeth ef, ddwy fraich estynedig yn siglo dwylaw. Ac y mae y fath hon heb fyned ar goll eto.
Lle nid oes dim hawl dda, y mae yno yn wastad ofn. Ac felly Caros, i ddiogelu ei hunan yn y frenhiniaeth, a adeiladodd saith gastell wrth Wal Sefer, yn gynifer amddiffynfa i gadw allan y rhai oedd yn edrych arno ddim amgen na charn-leidr mewn awdurdod; ac efe a wnaeth hefyd dŷ mawr crwn o gerrig nadd ar lan Caron i gynnal llys ynddo pan y byddai efe yn y parthau hynny. o deyrnasiad gerwin a llym, efe a laddwyd yn Ond ar ol saith mlynedd fradychus gan ei swyddog ei hun, yn yr hwn yr ymddiriedodd, a elwid Alectus. A hwn hefyd a drawsfeddiannodd y wlad dair blynedd, ac yno a laddwyd gan Fran ap Llyr, yr hwn a deyrnasodd chwe inlynedd, ac yno a laddwyd gan Coel Codebog, Iarll Caerloyw; a'i fab Caradoc aeth i Wynedd, lle y claddwyd Bronwen chwaer ei dad mewn bedd petrual ar lan Alaw yn ynys Fôn; a chwedi marw Caradoc, gwnaethpwyd ei fab Eiddaf yn Rhaglaw Prydain gan Gystenyn Fawr, ei gefnder, fel y danghosaf isod.
Dyddiau blin oedd y rhai hyn; pan, pe lyma y byddai cleddyf gŵr, mwyaf i gyd fyddai ei awdurdod a'i feistrolaeth. Ond ar hynny y daeth trosodd i Frydain dduc anrhydeddus a elwid Custeint, yr hwn a fu yn emprwr yr holl fyd ei hun wedyn. Efe a ddaeth trosodd mewn amser da, canys efe a achubodd y brif ddinas Llundain rhag ei llosgi a'i hanrheithio gan y Ffrancod, y rhai yn yr anhrefn a'r afreolaeth uchod, y gwŷr mawr yn ymrannu ben ben—oeddent yn chwilenna draw ac yma am ysglyfaeth; megis pan fyddo dau waedgi yn tynnu llygaid eu gilydd am olwyth o gig, heb fod well oddiwrtho; y mae corgi taeog yn dyfod heibio, yn myned ymaith â'r golwyth, ac yn gadael y ddau golwyn i wneuthur heddwch gan eu pwyll.
Mawr oedd gorfoledd y Brutaniaid, a'u diolchgarwch i Gusteint, am eu hachub o grafangau plant annwn, y Ffrancod. Bathwyd arian yn Llundain er anrhydedd iddo, a gosodwyd ar y naill wyneb ei ddelw ef, ac ar y wyneb arall teml rhwng dau eryr, gan arwyddocau wrth hynny, mae'n debygol, fod eu braint eglwysig yn ddiogel dan ei nawdd ef; canys ei fod efe yn ffafrio y Cristnogion, ac yn gwneuthur mwy cyfrif o honynt nag o neb ereill, sydd eglur ddigon oddiwrth yr hanes nodedig hon o'i fywyd. Meddyliodd ynddo ei hun i gael profiad hollol pa un ai Cristnogion cywir ai rhagrithwyr oedd swyddogion ei lys; canys Cristnogion gan mwyaf oeddent oll. Felly efe a'u galwodd hwy oll ynghyd, ac a ddywed wrthynt mai ei ewyllys oedd y cai y sawl a aberthai i'r duwiau gadw ei fraint, ac aros yn y llys; ond y cai y sawl nad ymostyngent i hynny ymadaw o'i wasanaeth ef. Ar hynny y Cristnogion cywir, gan oblygu eu pennau, a aethant allan; ond y rhagrithwyr a arosasant gyda'r ymherawdwr, ac a ddywedasant eu bod hwy yn fodlon i aberthu. Ac yno yr ymherawdwr a barodd alw i mewn y rhai aethent allan, ac a'u gwnaeth hwy yn ben-cynghoriaid; ond efe a ymlidiodd ymaith y rhagrithwyr, gan farnu yn uniawn na fyddai y cyfryw rai ag oedd fradychus i Dduw fyth yn ddeiliaid ffyddlon iddo ef.
Erioed ni bu gŵr o Rufain mor anwyl gan y Brutaniaid a Chusteint, ac yntef a'u hoffodd hwythau o flaen un genedl arall; a phrin y gellir gwybod pwy oedd yn caru y naill y llall oreu, ai hwynt—hwy yn eu parch a'u hufudddod iddo ef, a'i yntef yn ei foesau da a'i diriondeb tuag atynt hwythau. Ac fel y sefydlid hedd—wch parhaus rhwng y ddwy genedl, ac i symud ymaith o hynny allan bob llid a chwerwder a digofaint, efe a briododd Elen, y bendefiges lanaf ac oreu ei rhinwedd dan haul, merch Coel Codebog, yn awr yn frenin Prydain, a'i wraig Stradwen, merch Cadfan ap Conan, tywysog Gwynedd; ac o'r Elen hon y ganwyd i Gusteint fab a elwir Cystenyn Fawr, y gŵr enwocaf o'r byd Cristnogol, a'r ymherawdwr cyntaf a fedyddiwyd i ffydd Iesu Grist.
Elen oedd Gristnoges wresog yn y ffydd, a chymaint yn rhagori ar ereill yn ei dyledswydd at Dduw a dyn ag oedd hi mewn anrhydedd a goruchafieth fydol. Hi aeth i Gaersalem i weled y lle y dioddefodd Crist Iesu dros bechod y byd, yn ol yr hyn a ddywed yr angel wrth y gwragedd,—"Deuwch, gwelwch y fan lle y gorweddodd yr Arglwydd. Ac yno, drwy fawr ludded ac anhawsdra, hi a gadd y groes y dioddefodd Crist; canys y paganiaid a daflasent yno grug aruthrol o gerrig, o'u casineb i'r Cristnogion, ac yn y gwaelod y cafwyd tair croes; ond oblegid fod yr astell yn cynnwys y scrifen wedi torri, ac yn gorwedd o'r neilldu, croes Crist, medd yr hen hanesion, a adnabuwyd wrth fod rhinwedd ynddi i iachau clefydon. Am ba weithred y mae un o'n beirdd ni yn canu, ac yn ei galw hi Diboen,—
"Diboen, ferch Coel Codebog,
I gred a gafas y grog.'
Hi a fu farw yn llawn o ddyddiau yn bedwar ugain oed, ac a gladdwyd yng Nghaer Cystenyn. Ond Custeint yr ymherawdwr a fu farw ymhell o'i blaen hi, sef yn y flwyddyn 313, ac a gladdwyd yng Nghaerefrog, yn Lloegr. Dywedir i gael yn ei feddrod ef, yn amser Iorwerth y Chweched, lamp a gyneuodd yno yn wastadol er yr amser y claddwyd hyd y pryd hwnnw; sef dros ychwaneg na deuddeg cant o flynyddoedd. Cafwyd yr un fath lamp ym meddrod Tullia, merch Cicero yr areithydd, yr hon a gyneuodd ynghylch 1550 o flynyddoedd; ond a ddiffoddodd yn y man cyn gynted ag y daeth goleu dydd i mewn. Dychymyg odiaeth ryfeddol oedd hon o eiddo'r hen bobl i wneuthur lamp fel hyn i gynneu yn wastadol yn y tywyllwch. Tybia rhai mai aur wedi ei gyf newid i rith arian byw oedd yn pesgi'r lamp; ond pa fodd bynnag yw hynny, mae'r gelfyddyd wedi ei cholli yn awr.
Er cyn gynted ag y clybu Cystenyn Fawr yn Rhufain fod ei dad yn glaf, er meithed oedd y ffordd, eto prin y rhoddodd efe hûn i'w amrantau nes ei ddyfod i dir Prydain; ond yno yr hen ŵr oedd ar dranc marwolaeth.
Yr oedd y pryd hwnnw derfysg a gwrthryfel yn yr Eidal, am baham nid allodd Cystenyn aros ond ychydig amser ym Mhrydain ar ol claddu ei dad; ond cyn ymadael efe a drefnodd bob peth yma er cadw llonyddwch yn y deyrnas. Eiddaf ei gefnder a wnaeth efe yn ben ar Loegr gan mwyaf oll; Cenau ap Coel, ei ewythr, frawd ei fam, a apwyntiodd efe yn rhaglaw i lywodraethu Cernyw; Cunedda Wledig, ei gefnder, sef mab Gwawl, ei fodryb, chwaer ei fam, a osododd efe yn dywysog rheolwr Cymru; ac Einion Urdd, câr arall iddo, a sefydlodd efe a llawn awdurdod yn y gogledd tua chydiad Lloegr a Scotland. Ac ar hynny efe a ymadawodd, a chododd llu mawr o Frydain gydag ef i ymladd yn erbyn y rhai oeddent yn ymgeisio am y goron; eithr ar ol darostwng y gelynion, ni ddychwelodd ychydig o'r rhai hynny adref, eithr arhosodd rhai yn Rhufain, ac ereill a arosasant yn y rhan honno o Ffrainc a elwir Llydaw, a hon oedd y waith gyntaf i'r Brutaniaid fyned i breswylio yn Llydaw, sef yn y flwyddyn 313.
Cyd-dylwyth oedd yn awr gan hynny yn eistedd ar orseddfeinciau Rhufain a Phrydain; am baham ni cheisiodd Cystenyn Fawr ddim arian teyrnged o Frydain, ond rhyw gydnabyddiaeth yn unig mai efe oedd ben: yr oedd ganddo ei wala, yn ymherawdwr Ffrainc, Yspaen, Germania, Eidal, yr Aifft, Mesopotamia, Judea, Capadocia, Phrygia, Pontus, ac Asia. Ac onid oedd hyn ddigon?
Ond i ddychwelyd i Frydain. Eiddaf, wedi heneiddio, ac iddo un ferch yn unig a'i henw Elen, a chwenychai, megis gŵr call, sefydlu y goron yn ei fywyd, rhag bod ymgais am dani, a therfysg ar ol ei ddyddiau ef; a chyngor ei arglwyddi oedd ei rhoddi hi yn briod i garwr iddi a elwid Macsen Wledig, yr hwn oedd o ran ei dad yn Gymro, fab Llywelyn, brawd Coel Codebog; ond o ran ei fam yn Rhufeiniad,—canys Llywelyn a aeth gyda'i nai, Cystenyn Fawr, i Rufain ac a briododd yno,—ac a anwyd ac a fagwyd yn y llys yn Rhufain; ac o ran tad a mam o waed brenhinol, ac am hynny a farnwyd yn briod gweddus i Elen, etifeddes y goron. Yr oedd Macsen Wledig y pryd hwnnw yn Rhufain, ac, fel yr oedd gwaetha'r bod, wedi newydd syrthio allan â'r ddau ymherawdwyr, Falentinian a Grasian, am na chai yntef fod yn drydydd. Ac erioed ni bu lawenach ei galon na phan ddaeth y genadwri ato o Frydain, i gynnyg Elen merch Eiddaf yn wraig iddo, ynghyd â choron Lloegr yn waddol gyda hi.
Ond wedi priodi Elen, ni bu efe ddim yn foddlon i wisgo coron Lloegr yn unig,—a pho gwnaethai efe hynny, buasai o goffadwriaeth ddedwydd, ond efe a fynnai fod yn ben ymherawdwr y byd. Eto, i ddywedyd y gwir, nid ei ryfyg ei hun, ond cariad y milwyr ato, a'i cymhellodd ef, o'i anfodd, i wneuthur yr hyn a wnaeth; ac y mae pawb yn tystio nad oedd wr dan haul yn weddusach i fod yn ymherawdwr, pe buasai ei ditl yn dda; ac er hynny, yr oedd efe yn gâr agos i Elen Lueddawg, mam Cystenyn Fawr.
Ond pa fodd bynnag, cymaint oedd ei barch gyda goreuon y llu, fel y dewiswyd ef yn ymherawdwr, a'i gyhoeddi, nid yn unig ym Mhrydain, ond gan y llu tuhwnt i'r môr hefyd; ac yntau ar hynny, o'i led anfodd, a gymerodd ei berswadio; a rhag bod dim yn rhwystr ar ei ffordd, y fath oedd ei gariad ymhob gwlad, fel yr haerodd llu aneirif o ddewis filwyr y Brutaniaid eu bod yn llwyr fwriadu i sefyll gydag ef, ac na chai dim ond angeu fyth eu gwahanu oddiwrtho; ac yna hwylio a wnaethant i deyrnas Ffrainc.
Y ddau ymherawdwr cyfreithlon, ar hynny, sef Falentinian a Grasian, oeddent yn agos a gorphwyllo, a pheth i wneuthur ni wyddent. Ond tuag at atal eu cyrch ymhellach tua'r Eidal, gwnaethant gyngrair â barbariaid gwylltion o Sythia, y rhai a fuont o'r blaen yn anrheithio gwlad Brydain, ac a'u danfonasant trosodd âg arian ac arfau, a'u hannog i wneuthur pa ddrygau oedd bosibl, sef i ladd, llosgi, a dinistrio hyd ddim y gallent; gan hyderu y dychwelai Macsen ar hynny i Frydain, i achub ei deyrnas ei hun. A phwy allai ddisgwyl llai? Megis haid o frain yn myned allan o'u nythod i chwiliena ac i gipio'r hâd oddiar wyneb y maes; ond digwydd cafod disymwth o gesair, yna hwy a ehedant ar frys i achub eu cywion gartref. Ond Macsen yn awr, wedi ymgaledu yn ei ddrwg, oedd a'i lygaid ar bethau uwch nag achub ei wlad ei hun rhag y Ffictiaid gormesol,—canys dyna oedd enw y bobl a ddaethant o Sythia,—felly efe a'i wŷr ymlaen yr aethant tua'r Eidal; a phan oedd Grasian, gŵr ieuanc grasol o gylch pum mlwydd ar hugain oed, yn brysio adref i ymweled â'i briod newydd-weddawg, ac efe yn rhydio afon yn ei gerbyd, a syrthiodd i gynllwyn Anarawd Gethin, un o uchel-gapteniaid Macsen, ac a laddwyd; a Falentinian ei frawd, rhag y trinid yntef yn yr un modd, a giliodd ar encil ymhell i Asia tua'r dwyrain.
Wedi bod cyhyd mor llwyddiannus yn eu gwrthryfel, y newydd nesaf, fe all dyn dybied, a fyddai coroni Macsen Wledig yn ymherawdwr, oblegid yn awr fod y ffordd yn rhydd. Ond yma y gwiriwyd yr hen ddiareb, mai drwg y ceidw y diafl ei was; canys, pa un ai ofni y dychwelai Falentinian a llu cadarn o Asia, a bod eu cydwybod yn eu brathu oddimewn; ai hynny, ai beth bynnag oedd yr achos, efe a laddwyd gan ei wŷr ei hun, ynghydag Owen Fin-ddu ei fab. Ac Anarawd Gethin ar hynny a syrthiodd i bwll ar ei ben, yn yr un man ag y cyfododd efe gynllwyn am waed gwirion y gŵr da hwnnw, Grasian. Ac yno holl lu Macsen a wasgarwyd draw ac yma hyd wyneb y gwledydd; ond y rhan fwyaf, ynghyd â'u pen-cadben Conan, arglwydd Meiriadoc, a arosasant gyda'u cydwladwyr yn Llydaw; a hon oedd yr ail waith i'r Brutaniaid wladychu yno, sef o gylch y flwyddyn 383.
Conan ni fynnai ymgyfathrachu â neb ond â'i genedl ei hun; am hynny efe a anfonodd i Frydain am wragedd; a danfonwyd iddo un fil ar ddeg, rhwng merched gwŷr cyfrifol ac ereill o isel radd. Ac fel yr oeddent yn hwylio tua Llydaw, y cyfododd tymest] ddirfawr, fel y boddodd tair o'r llongau; ond y deuddeg diangol a yrrwyd gan gynddeiriogrwydd y gwynt i barthau Llychllyn, ac a ddaliwyd gan y Ffictiaid. Ac yno, ebe'r cronicl, gwedi canfod o'r ysgymun bobl y morwynion, hwy a'u lladdasant. Yr ydys yn cadw dydd gwyl er coffadwriaeth i'r gwyryfon hynny, Hydref 21, ac a elwir Gwyl Seintesau. Ac y mae eglwys yng Ngheredigion a elwir Llan Gwyryfon, a gyfenwyd felly ar ei chysegriad er cof am danynt. Dywedir i Frutaniaid Llydaw ar ol hynny gymeryd merched y wlad honno yn wragedd iddynt; a phan enid plentyn, os gwir yw'r chwedl, pob un yno a dorrai dafod ei wraig, rhag y buasai hi yn difwyno'r iaith, ac yn dysgu i'r plant siarad llediaith.
Nid oedd o gylch yr amser yma yn nhir Brydain ddim ond yr anhrefn mwyaf. Cyhoeddid gŵr yn ymherawdwr heddyw, a thorrid ei ben ef drannoeth i roddi lle i ryw un arall; a chai hwnnw hefyd o fewn ychydig ddyddiau yr un dienyddiad; nid gwiw gosod lawr eu henwau; eto un o honynt, yr hwn oedd yn ddilys o waed brenhinol y Brutaniaid, a haeddai ei goffau, ac a elwid Cystenyn. Heb-law ei hawl i'r goron, dewiswyd ef hefyd er mwyn ei enw, gan obeithio y byddai cyn enwoced gŵr a Chystenyn Fawr, ei gâr. Rhyfelwr enwog oedd y gŵr, ac mor llwyddiannus, fel y bu Ffrainc ac Yspaen a Phrydain dan ei lywodraeth ef dros amryw flynyddau; ac ni bu ond lled troed rhyngddo a bod yn ben ymherawdwr byd, a'i goroni yn yr Eidal. Ond, yng nghanol ei rodres, efe a laddwyd drwy frad a chynllwyn, a'i wŷr a wasgarwyd, ond y rhan fwyaf a arosasant gyda'u cydwladwyr yn Llydaw; a hon oedd y drydedd waith i'r Brutaniaid adael llwyth o'u pobl yno, sef o gylch y flwyddyn 409.
Parodd y fath afreolaeth a hyn, a hynny yn ddibaid dros amryw flynyddau, i holl ymherodraeth Rhufain siglo ac ymollwng, megis Ilong fawr yn ymddatod pan fyddo'r tonnau a gwynt gwrthwynebus yn ei chipio; neu megis maes llydan o wenith yn cael ei sathru a'i rwygo gan genfaint o foch, oni bydd cae diogel o'i gylch. Felly Rhufain a'i holl gadernid a aeth, o fesur ychydig ac ychydig, yn chwilfriw mân, o ran yr aml ymbleidiau o'i mewn, ac ymgyrch y barbariaid o amgylch. Ac megis na all neuadd fawr eang o amryw ystafelloedd amgen nag adfeilio, pan y byddo deiliaid gwan yn byw ynddi, felly yr un modd, pan oedd y milwyr mor afreolus, ac yn newid eu meistr mor fynych, hynny yw, yn gosod y sawl a welent hwy fod yn dda fod yn ymherawdwr, ac ar yr ymryson lleiaf yn ei ddiswyddo eilwaith, nid rhyfedd na allai un penrheolwr yn y fath achos gadw cynifer o wledydd mewn ufudddod. Hyn a barodd i'r ymherawdwr Honorius, o gylch y flwyddyn 410, ymwrthod â'r deyrnas hon, a danfon am ei fyddinoedd adref i'r Eidal, lle'r oedd mwy rhaid wrthynt. Dyma ddechreuad yr aur a'r arian yr ydys yn eu cloddio o'r ddaear mewn amryw fannau; canys ar waith yr ymherawdwr yn galw am danynt adref ar frys, y Rhufeiniaid a guddiasant eu trysorau mewn tyllau ac ogofeydd yn y ddaear, gan obeithio y caent hwy oedfa i'w meddiannu ryw bryd arall, ond hynny ni chawsant byth.
Yr oedd Prydain Fawr, ar hyn o bryd, wedi ei harllwys yn gwbl o'i gwyr arfog, a hynny a barodd i'r gwibiaid treigl hynny, y Ffictiaid, fod mor llwyddiannus yn eu lledrad a'u gwaith yn anrheithio'r wlad hon wedi hynny; ond eto arhosodd yma filoedd o bobl Rhufain, y rhai oeddent wedi ymgyfathrachu â'r hen drigolion, ac felly wedi myned yn un genedl. Erbyn hyn mae'n amlwg ein bod ni, gweddillion yr hen Frutaniaid, yn bobl gymysg o Wyddelod, Groegiaid, a Rhufeiniaid.