Drych yr Amseroedd/Hanes Mr. Daniel Rowlands

← Hanes Mr. Howell Harris

Drych yr Amseroedd gan Robert Jones, Rhoslan golygwyd gan Hugh Humphreys, Caernarfon

Y Canghellwr a'i gyfeillion

YMOF. Clywais fod Mr. Daniel Rowlands, o Langeitho, yn enwog iawn yn ei ddyddiau, ac yn un o'r pregethwyr mwyaf rhagorol yn ei oes. Da genyf os gellwch adrodd ychydig o'i hanes,

SYL. Yr oedd ei dad yn berson Llangeitho, heb ddim argoelion neillduol o grefydd arno. Dygodd ddau o'i feibion i fyny yn wŷr eglwysig, sef John a Daniel. Am Mr. John Rowlands, nid oedd ond dyn gwâg, cellweirus a meddw; er ei fod yn ddyn o synwyrau cryfion, a pharod iawn ei atebion. Boddodd ynghanol ei ddyddiau, wrth ymdrochi yn y môr. Mr. Daniel Rowlands, ar ol cael ei urddo, a fu yn gurad yn Sir Gaerfyrddin hyd farwolaeth ei dad; a chan ei fod o gyneddfau bywiog, ac o dymherau siriol, yr oedd yn boddio y plwyfolion yn rhagorol, a deuai llawer i wrandaw arno. Wedi marw ei dad, sefydlwyd ef yn weinidog Llangeitho: ond erbyn dyfod yno, ni byddai ond ychydig yn dyfod i wrando arno. Yr oedd yr amser hyny wr boneddig yn byw yn agos yno, sef yn Llanpenal, a elwid Mr. Pugh, yn weinidog enwog a llafurus yn mysg yr Ymneillduwyr, ac yn arogli yn beraidd yn mhob ymarferiad o dduwioldeb; a than wrandawiad y gwr duwiol hwnw y cyrchai yr holl ardaloedd, fel nad oedd y Llanau ond lled weigion oddi amgylch yno yn y dyddiau hyny. Dechreuodd Mr. Rowlands geisio chwilio allan pa beth oedd yr achos o hyny. Meddyliodd ynddo ei hun mai pregethu tân uffern a damnedigaeth yr oedd gweinidogion yr Ymneillduwyr: a dywedodd ynddo ei hun, "Pa beth sydd gan yr ben Mr. Pugh i'w wrandawyr lluosog, ond hyny? ac oni allaf finau bregethu felly?". Yn fuan dechreuodd ar y gorchwyl yn y modd hwnw: chwiliodd am y testynau llymaf o fewn y Bibl i bregethu oddi wrthynt, sef y rhai a osodent allan druenus gyflwr yr annuwiol mewn byd arall, a'r gosp ddyledus am bechod ag oedd yn sicr o ddisgyn arnynt i dragywyddoldeb, megys y testynau canlynol, "Yr annuwiolion a ymchwelant i uffern. Daeth dydd mawr ei ddigter ef.—Y rhai hyn a ant i gospedigaeth dragywyddol. Ewch oddiwrthyf, rai melldigedig, i'r tân tragywyddol," yn nghydag amryw destynau o'r fath. Yn fuan iawn dechreuodd y bobl ymgasglu yn dorfeydd i wrando arno, ac felly fwy fwy, у naill dro ar ol y llall, a'r gair bywiol yn dechreu dwysbigo calonau amryw. Yr oedd rhai yn barnu nad oedd dim llai na chant dan ddwys argyhoeddiad cyn i ddim arwyddion neillduol o grefydd ymddangos yn y gweinidog ei hun.

Yn y dyddiau hyny byddai G. Jones, o Landdowror, yn dyfod i bregethu i amryw o Eglwysydd yn y wlad; ac fel yr oedd un tro wedi dyfod i bregethu i Landdewi brefi, gerllaw Llangeitho, aeth lluoedd oddiyno, ynghyda'r ardaloedd cymydogaethol, wrando arno; ac yn eu plith aeth Mr. D. Rowlands. Cafodd pregeth y gwr enwog hwn y cyfryw effaith ddwys ar ei feddyliau, fel y syrthiodd i'r fath raddau o ddigalondid ag y penderfynodd na anturiai bregethu byth mwy. Fel yr oedd y bobl yn dychwelyd i'w cartrefi, nid oedd ganddynt ar hyd y ffordd ond son am y bregeth, a phawb yn cyd-ddywedyd na chlywsent erioed o'r blaen bregeth o'i bath. Ond po mwyaf yr oeddynt hwy yn canmol y bregeth, dyfnaf yr oedd yntau yn soddi i ddigalondid. Ond yr oedd un gŵr yn eu plith, yn marchogaeth wrth ystlys Mr. Rowlands, a dywedodd hwnw wrth y rhai oedd yn mawrygu y bregeth, "Wel, wel, canmolwch chwi a fynoch ar y cyfarfod heddyw, ni chefais i ddim budd ynddo: y mae genyf fi achos i ddiolch i Dduw am offeiriad bach Llangeitho," (gan daro ei law ar ei ysgwydd ef.). Ar hyny teimlodd ei gadwynau i ryw raddau yn cael eu tori, a'i yspryd ymollyngar yn cael ei adfywio, fel y dywedodd ynddo ei hun, "Pwy, a wyr na wna yr Arglwydd ryw ddefnydd o honof finau, greadur gwael?" A chyn pen nemawr torodd y Wawr ar ei enaid tlawd, ac amryw o'i wrandawyr: ar ol llawer o'stormydd ac argyhoeddiadau grymus, llanwyd eu heneidiau â gorfoledd yr iachawdwriaeth nes oedd sain cân a moliant yn llanw y cynulleidfaoedd. A dyna ddechreuad y gorfoledd ymhlith y Methodistiaid, ag sydd a chymaint o ddywedyd yn ei erbyn gan lawer.-Un tro pan oedd yn pregethu ar fore Sabbath yn Llangeitho, disgynodd y fath weithrediadau grymus ar ei yspryd ef ac ar amryw o'r gwrandawyr, nes iddynt lwyr anghofio eu bod yno gynifer o oriau. Meddyliodd Mr. Rowlands ddybenu ryw bryd ar y bregeth: ond ystyriodd drachefn ei bod yn afresymol iddo ddybenu mor fuan; ond yn y man, er mawr syndod iddo, fe ganfu yr haul yn tywynu i'r Llan trwy y drws gorllewinol, ac yna dybenodd yn ebrwydd. Yr oedd gwrandawyr Mr. Pugh erbyn hyn yn cilio yn lluoedd i Langeitho; a'r hen wr duwiol, yn lle cynfigenu, yn anog ei gynulleidfa a'r gwrandawyr yn siriol i fyned yno. Ryw bryd, pan ddaeth un o'i gynulleidfa ato i achwyn fod Mr. Rowlards wedi cyfeiliorni mewn rhyw bwngc o athrawiaeth, dywedodd yntau, Na chondemniwch ef: plentyn yw efe: fe'i dysg ei Dad nefol ef yn well.—Yr wyf fi yn credu yn sicr fod yr Arglwydd mewn modd neillduol yn ei arddel, a bod ganddo waith mawr iddo i'w wneuthur. Nid hir y bu yr hen weinidog duwiol heb orphen ei yrfa mewn tangnefedd, ac yr oedd yn dawel foddlon fod y golofn yn myned y ffordd yr oedd yn myned. Nid hir wedi hyny y bu Mr. Rowlands heb fyned o amgylch amryw barthau o'r Deheudir i bregethu. Unodd a Howell Harris: a chododd yr Arglwydd amryw ereill y pryd hyny o wŷr deffrous a llawn o sêl dduwiol, y rhai a fuont yn ddefnyddiol iawn i'r eglwys yn eu hoes, sef William Williams, Peter Williams, a Howell Davies. Yr oedd y rhai hyn yn weinidogion o'r Eglwys Sefydledig. Codwyd llawer ereill hefyd i lefaru, o rai heb gael eu hurddo gan esgob; a gelwid y rhai hyny, Cynghorwyr; yr oedd amryw o honynt yn ddiwyd dros achos yr Arglwydd, ac yn ffyddlon a llafurus yn eu hoes, ac o fendith i lawer. Ond i fod yn fyr: er nad oedd fawr neb llai yn ei olwg ei hun na Rowlands, er hyny yr oedd ei gynydd a'i gymeradwyaeth gan y wladwriaeth yn peri iddo gael ei fawr barchu gan luoedd, ond yn enwedig gan ei frodyr yn y weinidogaeth, fel y rhoddent, yn wirfoddol, y flaenoriaeth iddo, yn enwedig yn y pulpud. Gellid dywedyd am dano megys am y tri cyntaf o gedyrn Dafydd, na chyrhaeddodd neb mo hono. Dywedai un am dano, "Fod pob rhagoriaethau yn ei ddoniau: dyfnder defnyddiau, grym a phereidd-dra llais, ac eglurdeb a bywiogrwydd yn traddodi dyfnion bethau Duw, nes peri syndod, a'r effeithiau mwyaf rhyfeddol ar ei wrandawyr." —Bu farw yn y flwyddyn 1790, yn ddwy ar bymtheg a thriugain oed.

YMOF. A oes hanes i Rowlands ddyfod i Sir Gaernarfon?

SYL. Oes: ymhen rhyw dalm o amser ar ol Howell Harris, anturiodd yma er maint oedd cynddaredd yr erlidwyr. Deallwyd yn Penmorfa mai un o'r pregethwyr oedd efe, a bygythiwyd ef yn chwerw yno, gan sicrhau iddo, os âi efe ymlaen, y byddai ei esgyrn yn ddigon mân i'w rhoddi mewn cwd cyn y deuai yn ol. Yr oedd hwn yn gyfarchiad chwerw i filwr ieuange: ond er mor ddychrynilyd ydoedd y bygythion, ymlaen yr aeth efe i Leyn. Cafodd yno ychydig o gyfeillion siriol; a rhoddwyd cais am genad iddo i bregethu yn Llan Follteyrn; ond cauwyd y drws yn ei erbyn. Safodd ar y gareg feirch wrth borth y fynwent, a phregethodd i dorf luosog o bobl. Ei destyn oedd yn Jer. xxx. 21, "Canys pwy yw hwn a lwyr roddodd ei galon i nesâu ataf fi? medd yr Arglwydd." Profodd yn eglur nad oedd neb ond Crist wedi llwyr roddi ei galon i'r perffeithrwydd y mae cyfraith Duw yn gofyn. Fel yr oedd yn myned yn mlaen ar ei bregeth, gosododd allan y modd yr oedd y gyfraith fanol a chyfiawnder gofynol, yn nhrefn y cyfamod, yn darlunio yr echryslon boenau a'r arteithiau y byddai raid i'r Meichiau bendigedig fyned trwyddynt, os ymrwymai i dalu dyled pechaduriaid. "Gwybydd (meddai cyfiawnder) er dyfod at yr eiddot dy hun, na chai ond tŷ yr anifail i letya, a phreseb yn grŷd, a chadachau yn wisgoedd." Ond yn lle cilio yn ol, atebai y Gwaredwr, "Boddlon i'r driniaeth hono er mwyn fy nyweddi."—Os wynebi i fyd sydd dan y felldith, cai fod heb le i roi dy ben i lawr: ïe, byddi yn nodi eithaf llid a malais creaduriaid ag sydd yn cael eu gynal genyt bob moment."O fy nghyfraith lân, yr wyf yn foddlon i hyny."—Cai hefyd chwysu megys dafnau gwaed ar noswaith oer, a phoeri yn dy wyneb, a'th goroni â drain: a'th ddysgyblion, wedi bod cyhyd o amser yn gweled dy wyrthiau, ac yn gwrando dy nefol athrawiaethau, yn dy adael yn yr ing mwyaf: ïe, un o honynt yn dy werthu, ac un arall yn dy wadu, gan dyngu a rhegi yn haerllug na adwaenai mo honot.—"Er caleted hyn oll (meddai y Gwaredwr mawr) ni throaf yn ol er neb: cuddiwyd edifeirwch o'm golwg." Yn ganlynol wele gyfiawnder a'r gyfraith yn cyd-dystio, "O! tydi wrthddrych clodforedd holl angylion y nef, a gwir hyfrydwch Jehofa Dad, os anturi i'r fachnïaeth ddigyffelyb yma, bydd holl allu uffern yn ymosod arnat, a digofaint dy Dad nefol yn ddigymysg ar dy enaid a'th gorph sanctaidd ar y groes: ïe, os rhaid dywedyd y cyfan, gorfydd arnat oddef tywallt allan y dyferyn diweddaf o waed dy galon.". Yn awr, pwy heb syndod a all feddwl am y Meichiau hawddgar yn ymrwymo yn wyneb yr holl ystormydd i gymeryd y gorchwyl caled arno ei hun, ac yn wyneb y cwbl yn gwaeddi, BODDLON!

Ni allodd efe fyned yn mlaen yn mhellach mewn ffordd o bregethu, canys torodd allan yn un floedd orfoleddus o wylo a dïolch ar lawer yn y gynulleidfa, megys y blwch enaint yn llenwi y lle a'i berarogl: ac nid anghofiwyd y tro hwn gan lawer ddyddiau eu hoes.—Dygwyddodd rywbryd pan oedd yn pregethu yn mhentref Tydweiliog, a rhyw wr cyfrifol a'i enw Mr Price yn gweddïo o'i flaen, i hwnw gael ei daro â chareg gan ryw wr boneddig, nes oedd ei waed yn llifo: ond nid wyf yn sicr a gafodd Mr. Rowlands lonydd i bregethu y tro hwnw. Bryd arall, yr oedd rhyw led addewid iddo gael pregethu yn Eglwys Nefyn: ond i'w atal, rhoddes yr Eglwyswr, ynghyd ag ereill o'r un dueddfryd, y cantorion i ganu yn y Llan y 119 Salm; ac yna y buont yn oerleisio am oriau, fel na chafwyd cynyg ar bregethu yno y tro hwnw. Barned pawb pa fath ganu rhyfygus a allai hwnw fod. Fel yr oedd rywbryd yn amcanu pregethu mewn lle a elwid Gelli dara, gerllaw Pwllheli, daeth yno dorf o erlidwyr, a chanddynt drum i foddi llais y pregethwr; a chan nad oeddynt yn curo hòno yn ddigon egnïol, daeth rhyw adyn diserch o Bwllheli, a'i enw Andrew, a phan welodd hwnw nad oeddynt yn ddigon effro yn eu gorchwyl, enynodd ei sêl a chymerodd ei ffon, ac a darawodd y drum nes ei dryllio a'i myned yn ddiddefnydd hollol. —Aeth tua'r amser hwnw i Ynys Môn, mewn bwriad o gael pregethu yn Llangefni. Ymgasglodd yno amryw o Eglwyswyr, ac wedi dadleu enyd âg ef am ei awdurdod i bregethu, addefasant ei fod wedi ei gwbl addasu i weinidogaethu yn ei wlad ei hun, ond nid mewn un wlad arall. Yr oedd Mr. William Williams yn cyd-deithio âg ef y tro hwnw; ond ni chai ef braidd ddywedyd gair, am nad oedd wedi cael cwbl urddau. Gorfu arnynt fyned o Fôn heb bregethu unwaith y tro hwnw.

YMOF. Oni soniasoch mai i Bwllheli yr oedd cyrchfa yr ychydig broffeswyr oedd yn y wlad ar y cyntaf? Pa fodd y darfu i'r rhan fwyaf o honynt adael y cymundeb yno, a myned ar eu penau eu hunain?

SYL. Pan ddaeth Mr. Harris ymhen talm o amser drachefn i'n gwlad, dangosodd ei anfoddlonrwydd i'r bobl ymneillduo, gan eu ceryddu; am eu bod yn cyfyngu y gwaith trwy hel yr halen i un cwd: a dangosodd iddynt y dylasai y diwygiad oedd yn tori allan yn y wlad gael ei ledaenu i gylch mwy. Nid hir y bu yr hen weinidog duwiol, Mr. John Thomas, fyw wedi hyn: a chan nad oedd Mr. Richard Thomas, a ddaeth yn ei le, yn cael ei ystyried yn llanw ei le fel gweinidog, cawsant eu tueddu i wneuthur yn ol anogaethau Mr. Harris, i amcanu helaethu y diwygiad yn fwy trwy'r wlad.

Cyn diwedd yr erlid creulon yn Mhwllheli, daeth gweinidog enwog o'r Deheudir, ac a ddangosodd i'w wrandawyr gynwysiad y. Weithred o Oddefiad (Act of Toleration,) a bod yr erlidwyr yn agored i gael eu cospi yn ol y gyfraith, ac y caent brofi awchlymder y gyfraith cyn y byddai hir, os na lonyddent. Wedi clywed hyn syrthiodd arswyd ar y dref, ac o hyny allan cafodd yr Ymneillduwyr lonydd i addoli Duw yn heddychol.