Drych yr Amseroedd/Y Canghellwr a'i gyfeillion

← Hanes Mr. Daniel Rowlands

Drych yr Amseroedd gan Robert Jones, Rhoslan golygwyd gan Hugh Humphreys, Caernarfon

Erlid yn Sir Fôn

YMOF. A barhaodd y Canghellwr y soniasoch am dano i chwythu bygythion, ac i erlid yr efengyl? neu ynte, a ddarfu iddo chwydu allan ei wenwyn i gyd yn y bregeth gableddus hono yn Llannor?

SYL. Nid oedd y dymhestl ond dechreu y pryd hyny: ond cynyddodd yr erlidigaeth fwy fwy mewn amryw fanau yn y wlad. Lluniodd y Canghellwr a'i frodyr parchedig gyfarfod 'i fod bob bore Mercher yn Dyneio, yn agos i Bwllheli, o flaen y farchnad i bregethu yn erbyn y cyfeiliornadau dinystriol, yn eu tyb hwy, oedd yn ymdaenu ar hyd y wlad. Yr oedd y rhan fwyaf o Eglwyswyr yr ardaloedd i ddyfod yno, a phob un yn ei dro i bregethu, gan ymdrechu yn egnïol i wrthsefyll yr heresiau dinystriol ag oedd yn codi yn ein mysg. Eu testynau fyddai y rhai'n a'r cyffelyb, "Ymogelwch rhag gậu brophwydi.—A chanddynt rith duwioldeb, eithr gwedi gwadu ei grym hi.—Y rhai hyn yw y rhai sydd yn ymlusgo i deiau, gan ddwyn yn gaeth wrageddos llwythog o bechodau," &c.

Yr oedd pregethu yn mhlwyf Llannor, yn Mryn tani, a rhyw fanau ereill, yn fuan ar ol dechreu y diwygiad; a byddai y Canghellwr a'i fintai yn astud iawn i fyned yno i erlid. Yr oedd hefyd wr boneddig yn byw yn y plwyf, un John Llwyd, Yswain, o'r Tŷ newydd, yr hwn oedd ysgolhaig rhagorol: ond yr oedd y Canghellwr ac yntau mewn eithaf gelyniaeth a'u gilydd. Pan y delai y Canghellwr a'i blaid i erlid, byddai y gwr boneddig yn sicr o fod yn ei gyfarfod wrth y drws; a gofynai iddo, "Beth yw dy neges di yma, John Owen?" Yna tröent i ymddiddan yn Saes'neg, yna yn Lladin, a thrachefn yn Groeg. Ond ni allai y Canghellwr siarad yr iaith Groeg; yna y dirmygai y gŵr boneddig ef i'r eithaf, a dywedai wrtho, "Gollyngais yn anghof fwy nag a ddysgaist ti erioed." Felly gorfyddai i'r Canghellwr fyned ymaith dan ei warth; a chai y plant fendith yn y tŷ o dan weinidogaeth y gair tra byddai y ddau wr boneddig yn ymgecru â'u gilydd oddiallan. Yr oedd yn y cyfamser glochydd yn Llannor, yn ddyn celfyddgar, yn arddwr, yn ysgolhaig, ac yn brydydd; yn byw yn gryno a chysurus, ac yn gyfaill mawr â'r Canghellwr. Cafodd anogaeth gan ei Feistr i gyfansoddi coeg-chwareu (Interlude,) gan ddarlunio ynddi amryw bersonau, megys Whitfield, "Harris, ac amryw ereill, yn y modd mwyaf gwarthus, erlidgar, a rhyfygus, ag y gallai ingc a phapur osod allan. Argraffwyd y gwaith, a chafodd lawer o arian gan amryw yn y wlad am ei waith cableddus. Arweiniodd ei feistr ef un tro i gyfarfod oedd gan foneddigion mewn palas a elwir Bodfel, yn agos i Bwllheli, a than guro ei gefn, dywedodd wrth y cwmni, "Gwelwch, foneddigion! dyma y gŵr a wnaeth y gwaith." Ar hyny cyfranodd y boneddigion iddo yn y fan ddeg gini a deugain. Nid hir wedi hyn y bu y farn heb ei orddiwes. Fel yr oedd yn dychwelyd adref o argraffu ei lyfr, trôdd i felin gerllaw y Bala i orphwyso. Gofynodd y rhai oedd yn dygwydd bod yno iddo, beth oedd ganddo yn ei gludo. Atebodd yntau (gan ddysgwyl cael parch mawr am ei chwedl) mai Interlude oedd ganddo yn erbyn y Cradocs. "Y distryw mawr (ebe rhei'ny,) pa beth a wnaethant hwy i ti? Yn mha le mae rhâff? ni a'i crogwn ef yn ddioed." Ac er fod y rhei'ny mor ddigrefydd ag yntau, dychrynodd yr adyn yn ddirfawr am ei fywyd. Bryd arall, fel yr oedd y Canghellwr yn rhodio ar hyd y fynwent, dychymygodd fod y clochydd yn ceisio taflu y gloch ar ei gefn. Rhuthrodd ato fel arth, yn llawn cynddaredd, gan haeru yn haerllug ei fod yn ceisio ei ladd. Methodd gan y clochydd ei oddef, ond arth yn mron mor waedwyllt ag yntau: ac os mawr oedd y cariad a fuasai unwaith rhyngddynt, mwy a fu y câs a'r gelyniaeth o hyny allan; a throwyd y clochydd o'i swydd. Yn fuan wedi hyny, aeth i gyfreithio ar ryw achos:ac o ddiffyg dyfod i'r Mwythig ddiwrnod yn gynt, collodd y gyfraith. Ac er yr holl arian a gawsai, syrthiodd i dlodi; ac enyd cyn ei ddiwedd, collodd ei iechyd, a bu farw yn druenus.

YMOF. Soniasoch gryn lawer eisoes am y Canghellwr erlidgar: od oes genych ragor o'i hanes, a diwedd ei daith, dymunwn glywed ymhellach.

SYL. Ei enw oedd John Owen, o enedigaeth o Lanidloes. Cafodd ei ddyrchafu i fod yn ficar Llannor a Dyneio, ac yn Ganghellwr Bangor. Yr oedd yn ddyn hyf a gwrol, ac yn rhagori o ran doniau naturiol ar y rhan fwyaf o'i frodyr parchcdig; a thrwy hyny, daeth lluaws ar y cyntaf i wrando arno; a meddyliodd y werin anwybodus nad oedd ei fath yn y byd. A chan fod y cyfryw dyb dda yn y wlad yn gyffredin am dano, cafodd ei athrawiaethau cableddus rwyddach derbyniad. Dygwyd amryw o rai gwirion a diniwaid o'i flaen yn achos eu crefydd: yntau a ymddygai tuag atynt fel llew creulon, gan daranu bygythion yn eu herbyn, a'u cospi mor belled ag y. goddefai y gyfraith, os nid yn mhellach. A diau pe buasai llywodraeth y Pab heb ei diddymu o'n gwlad, y buasai ef gyda hyfrydwch, fel Bonner gynt, yn eu llusgo yn ddidrugaredd i'r fflamau tân. Danfonodd ef ynghyda rhai ereill ag oeddynt o'r un duedd ag yntau) ryw rai i garchar: ac yn ei gynddaredd rhwygodd wisg uchaf Mr. Lewis Rees â'i gleddyf: Ond nid hir y bu cyn i farn Duw a'i wg ymddangos yn amlwg yn ei erbyn. Adeiladodd felin wynt; a chyn cael dim budd oddiwrthi, daeth rhyw gorwynt dychrynllyd, ac a'i drylliodd yn chwilfriw yn ddisymwth. Adeiladwyd llong iddo gerllaw Pwllheli: ond methwyd ei chael i'r môr mewn modd yn y byd tra bu efe byw; ond ar ol ei farw cafwyd hi i'r môr fel llestr arall. Yr oedd hen ferch dra chythreulig yn byw yn mhlwyf Llannor, a elwid Dorothy Ellis; ond gelwid hi yn gyffredin mewn ffordd o ddifenwad, Dorti Ddu. Aeth amrafael arswydus, ie, gelyniaeth anghymodlon rhwng y Canghellwr a'r hen fenyw hono. Ni adawai lonydd iddo yn un man, yn mysg boneddigion mwy nag yn mysg y cyffredin: rhegai a melldithiai ef, gan daeru yn haerllug ei fod yn ceisio ei threisio. A phan yr elai i'r Llan i bregethu, safai hithau ar gyfer y pulpud i regi ac i felldithio â'i holl egpi. Gorchymynai y Canghellwr i'r Wardeniaid ei llusgo allan: a thrafferth ddirfawr a fyddai ar y rhei'ny yn cael y fath wiber ddychrynllyd o'r Llan. Rhwymid hi weithiau wrth bost yn mhorth y fynwent nes darfod yr addoliad; ond yn y man y darfyddai y Canghellwr a'i wasanaeth, byddai hithau yn mhorth y fynwent yn ei ddysgwy! allan, gan godi ei dillad a syrthio ar ei gliniau noethion i regi a melldithio â'i holl egni yn ddychrynllyd. A chan nad oedd dim yn tycio i'w darostwng, cyhoeddwyd barn o ysgymundod arni. Gwnaed cadair bwrpasol i'w gosod arni i gyfaddef ac i ddywedyd ar ol yr Eglwyswr; dywedai hithau yn union yn y gwrthwyneb: ac yn lle diwygio aeth yn saith ysgymunach. O'r diwedd amharod iechyd y Canghellwr o herwydd ei bod yn ei boeni ac yn ei ofidio beunydd, ac aeth waeth waeth, nes ġ diweddodd ei daith yn eithaf anghysurus yn nghanol ei ddyddiau. Cyn ei farw, gorchymynodd ddwyn ei gorph i Lanidloes i'w gladdu, fel na chai Dorti Ddu, na neb yn Llannor, ei sathru dan eu traed. Tra yr oedd ei gorph yn aros heb ei gladdu, yr oeddynt yn cadw gwyliadwriaeth rhag i'r hen Dorti ruthro ato i'w amharchu: ond er mor wyliadwrus oeddynt, cafodd yn rhyw fodd gyfle i ddyfod i'r ystafell lle yr ydoedd, ac ymaflodd yn ei drwyn, gan ei ysgytio yn dra ffyrnig. A chan na allai ddangos ei chynddaredd tuag ato yn y wlad hon ar ol ei gladdu, aeth yn unswydd i Lanidloes, yn nghylch 80 milldir o ffordd, i wneyd y dirmyg ffieiddiaf a allasai, sef gollwng ei budreddi ar ei fedd!